54 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998

N

iedu˝a damska torebka lÊni na honorowym miej-
scu w gablocie eleganckiego sklepu przy Madison
Avenue w Nowym Jorku. Metka z cenà 3700 dola-

rów mówi koneserom, ˝e wykonano jà z prawdziwej kro-
kodylej skóry, a nie z t∏oczonej skóry ciel´cej. Tylko garst-
ka ekspertów z ca∏ego Êwiata, oglàdajàc t´ torebk´, zauwa˝y,
˝e chocia˝ lÊniàcy przód jest zrobiony z wysokiej jakoÊci le-
galnie uzyskanej skóry aligatora missisipskiego, nazywa-
nego tak˝e aligatorem amerykaƒskim, to do wykonania bo-
ków u˝yto uzyskanej z taniego êród∏a skóry kajmana.
Mo˝liwe, ˝e pochodzi ona z nielegalnego handlu.

Wed∏ug ostro˝nych ocen Traffic-USA, filii World Wildlife

Fund (Âwiatowego Funduszu na rzecz Dzikich Zwierzàt),
który tropi przemyt produktów pochodzàcych od dzikich
zwierzàt, popyt na skóry krokodyli na rynku Êwiatowym
wynosi od 1.5 do 2 mln sztuk rocznie. Jednak˝e, jak twierdzi
Don Ashley, konsultant handlowy w Tallahassee na Flory-
dzie, w roku 1993 tylko oko∏o miliona skór mia∏o legalnà
dokumentacj´ z kraju, z którego pochodzi∏y. Tak wi´c oko-
∏o 50% skór, z których wykonano kosztowne torebki, port-
fele i paski uzyskano z dzikich zwierzàt, z naruszeniem
praw krajowych lub mi´dzynarodowych. Wi´kszoÊç tych
nielegalnie uzyskanych skór pochodzi od ró˝nych gatun-
ków kajmanów, zw∏aszcza z rodzaju

Caiman.

„Moda na aligatora” kojarzy∏a si´ zawsze z luksusem i do-

statkiem. Choç aktualna zawsze, jest lansowana przez wy-
twórców w cyklach trzy- do pi´cioletnich, co okresowo
zwi´ksza zapotrzebowanie na wszelkie produkty z krokody-
lej skóry. Dane szacujàce mi´dzynarodowy handel skórami
kajmanów, czy to legalny, czy nielegalny, udost´pniono do-
piero w 1993 roku (sà to jedyne znane dane). Podczas gdy

kraje – odbiorcy, na przyk∏ad Stany Zjednoczone, odnotowa-
∏y w 1993 roku import 648 847 sztuk skór, World Conserva-
tion Union (Âwiatowa Organizacja Ochrony Przyrody –
IUCN) stwierdzi∏a, ˝e w tym okresie legalnie wyeksportowa-
no tylko 556 132 sztuk. OczywiÊcie, w wielu przypadkach fa∏-
szujàc dokumenty. IUCN oszacowa∏a, ˝e rzeczywisty handel
skórami kajmanów wynosi co najmniej milion sztuk rocznie,
blisko 50% wi´cej ni˝ ich legalna produkcja.

Nielegalny handel kajmanami rozpowszechnia si´, ponie-

wa˝ jest bardzo lukratywny. Krokodyle mo˝na hodowaç na
farmach i ranczach, jak to si´ cz´sto widuje w Stanach Zjed-
noczonych. Torebk´ wystawionà w sklepie przy Madison
Avenue wykonano ze skóry z brzucha aligatora missisipskie-
go. Farmerowi lub licencjonowanemu myÊliwemu móg∏ on
przynieÊç zysk wysokoÊci kilkuset dolarów, zaÊ skóra kaj-
mana, czy to zosta∏a legalnie nabyta w jednym z gospodarstw
hodowlanych, powstajàcych jak grzyby po deszczu w Ame-
ryce Ârodkowej i Po∏udniowej, czy te˝ pochodzi z nielegalne-
go polowania na terenach otaczajàcych te rancza, mog∏a kosz-
towaç od 5 do 50 dolarów. Gotowe produkty wykonane ze
skóry kajmana kosztujà jednak tyle samo, co te z aligatora.

Klasyfikacja kajmanów

Krokodyle sà przedstawicielami gadów naczelnych (Ar-

chosauria), grupy, która panowa∏a na làdzie 200–65 mln lat
temu. Wi´kszoÊç z oko∏o 23 gatunków krokodyli jest zagro-
˝ona lub znajduje si´ na granicy wygini´cia, g∏ównie w wy-
niku zanikania naturalnych Êrodowisk i zbyt intensywnych
polowaƒ. Wspó∏czeÊnie ˝yjàce krokodyle rozdzielane sà na
trzy rodziny: krokodylowate, nazywane tak˝e krokodylami

Kto kupi kajmana?

Peter Brazaitis, Myrna E. Watanabe i George Amato

Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998 55

w∏aÊciwymi (Crocodylidae), gawialowate (Gavialidae) oraz
grupujàce aligatory i kajmany – aligatorowate (Alligatori-
dae). Do tej ostatniej rodziny zalicza si´ aligatora missisip-
skiego, jego bliskiego krewnego – malutkiego aligatora chiƒ-
skiego i kajmany. Kajmany zamieszkujà rzeki, strumienie,
jeziora, stawy i podmok∏e tereny ca∏ej mi´dzyzwrotnikowej
strefy Ameryki Ârodkowej i Po∏udniowej oraz niektóre wy-
spy na Morzu Karaibskim.

Kajmanami nazywa si´ krokodyle zaliczone do trzech ro-

dzajów. Pierwszy z nich, Melanosuchus jest rodzajem mono-
typowym, tzn. zalicza si´ do niego tylko jeden gatunek. Jest
to olbrzymi kajman czarny (M. niger), obecnie bardzo rzad-
ko spotykany i zagro˝ony wymarciem. Do drugiego, Paleo-
suchus, którego przedstawicieli w polskim piÊmiennictwie
nazywa si´ kajmanami karze∏kowymi, nale˝à dwa gatunki.
Majà one tak grube p∏ytki kostne – osteodermy, podÊcie∏ajà-
ce rogowe tarczki, ˝e ich skóry sà handlowo bezu˝yteczne.
Trzeci rodzaj to Caiman, do którego zaliczano przynajmniej
dwa bardzo zmienne gatunki. Sà to stosunkowo niewielkie
zwierz´ta osiàgajàce od 1.2 do 2.8 m d∏ugoÊci.

Wiele kontrowersji budzi klasyfikacja kajmanów. Do cza-

su ostatnich badaƒ przeprowadzonych przez jednego z nas
(Brazaitisa) ze wspó∏pracownikami brak by∏o danych wià˝à-
cych rozmieszczenie kajmanów w systemach rzecznych Ame-
ryki Po∏udniowej z ich tzw. wzorem tarczkowym, czyli licz-
bà i sposobem u∏o˝enia tarczek, morfologià i charakterystykà
DNA. Robert Madden z Marymount College w Tarrytown
(stan Nowy Jork) przeprowadzi∏ statystycznà analiz´ nowych
danych dotyczàcych struktury i rozmiarów tarczek i pokry-
wajàcych je deseni barwnych. Uzupe∏niajàce badania wyko-
nane w Wildlife Conservation Society i American Museum of

Natural History przez naszego koleg´ (Amato) wraz ze wspó∏-
pracownikami obj´∏y analiz´ DNA tkanek cia∏a i krwi kaj-
manów. Dotychczas panowa∏o przekonanie, ˝e do rodzaju
Caiman nale˝à tylko dwa wyraênie odr´bne gatunki – wyni-
ki nowych badaƒ potwierdzi∏y jednak istnienie czterech. Po-
nadto badacze uzupe∏nili szczegó∏owe opisy poszczególnych
gatunków, co umo˝liwia ich odró˝nienie – jest to wielka po-
moc dla urz´dników nadzorujàcych przestrzeganie prawa,
zdezorientowanych ró˝norodnoÊcià w obr´bie tego rodzaju.

Kajman krokodylowy (nazywany tak˝e niekiedy kajma-

nem okularowym) – Caiman crocodilus – wyst´puje g∏ów-
nie w rozlewiskach dorzeczy Amazonki i Orinoko. Kajman
ciemny* (gwiazdkà oznacza si´ w piÊmiennictwie zoologicz-
nym nazwy po raz pierwszy nadane w j´zyku polskim) –
Caiman fuscus – zamieszkuje obszar od Meksyku do Peru;
ich area∏y gatunkowe rozdzielajà Andy. Oba te gatunki sà
izolowane od kajmana ˝akary, nazywanego tak˝e po prostu
˝akarà (Caiman yacaré), przez liczne p∏askowy˝e (chapada)
i Wy˝yn´ Brazylijskà. Czwarty przedstawiciel rodzaju, kaj-
man szerokopyski (Caiman latirostris) w´druje systemami
rzecznymi wzd∏u˝ wschodnich przybrze˝nych wy˝yn i po-
∏udniowych tropikalnych rejonów Ameryki Po∏udniowej.

Czujny rodzic

Sto lat temu podró˝nicy przemierzajàcy Brazyli´ opowia-

dali o licznych kajmanach wyciàgni´tych tu˝ obok siebie
wzd∏u˝ brzegów Amazonki. Szczególnie du˝o by∏o kajma-
nów czarnych, osiàgajàcych prawie siedem metrów d∏ugoÊci;
czasami atakowa∏y one ludzi, którzy zbyt blisko podcho-
dzili do brzegu. Dzisiaj kajmany wyst´pujà licznie tylko

Nielegalny handel skórami kajmanów dowodzi,
˝e „wspierane u˝ytkowanie” nie gwarantuje tym zwierz´tom przetrwania

KAJMANY ˚AKARY, szczycàce si´ misternym wzorem tarczek na bokach,

sà ulubionym celem myÊliwych. Zwierz´ta te ∏atwo zabiç w porze suchej,

kiedy gromadzà si´ w nielicznych, p∏ytkich sadzawkach.

FRANS LANTING

Minden Pictures

56 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998

KAJMANY CIEMNE dorastajà do dwóch metrów d∏ugoÊci i za-
mieszkujà rozmaite Êrodowiska. Jeszcze do niedawna nie by∏y
przedmiotem zainteresowania handlu, poniewa˝ ich skóry sà
mniej szlachetne. Gatunki o bardziej cenionej skórze stajà si´
jednak rzadkie i dlatego popyt na skór´ tego kajmana zaczyna
wzrastaç. LiczebnoÊç dzikich populacji w Kolumbii, skàd pocho-
dzi wi´kszoÊç skór, zmniejszy∏a si´.

ROBERTO OSTI

w niedost´pnych dla cz∏owieka miejscach; na pozosta∏ych ob-
szarach zosta∏y wyt´pione.

Corocznie pora deszczowa sygnalizuje poczàtek okresu l´-

gowego. Samce porykujà i zdobywajà terytoria, w granicach
których jedna lub wi´cej samic buduje swoje gniazda. Gniaz-
da, czasami szerokie na ponad dwa i pó∏ metra i wysokie na
pó∏ metra, znajdujà si´ ponad terenem zalewowym, ale nie-
daleko wody. Zrobione sà z traw, ga∏àzek i b∏ota, zazwyczaj
w g´stych zaroÊlach.

Rozk∏ad materia∏u organicznego wchodzàcego w sk∏ad

gniazda utrzymuje temperatur´ 28–32°C przez ca∏y okres inku-
bacji jaj trwajàcy od 8 do 10 tygodni. Samice sk∏adajà w gnieê-
dzie 20 do 30 jaj w szczycie pory deszczowej i czujnie ich pil-
nujà, podczas gdy samce cz´sto patrolujà najbli˝szà okolic´.
Kiedy zbli˝a si´ czas wyl´gu i ma∏e kajmany zaczynajà si´ od-
zywaç z wn´trza jaj, samica rozkopuje gniazdo, aby uwolniç l´-
gnàce si´ m∏ode, a czasami przenosi je delikatnie w pysku do
odosobnionej pobliskiej sadzawki pe∏niàcej rol´ ˝∏obka.

M∏ode kajmany pozostajà pod opiekà rodziców przez niemal

ca∏y pierwszy rok ˝ycia i cz´sto widuje si´ je, jak odbywajà
przeja˝d˝k´ na grzbiecie rodziców. M∏ode i podroÊni´te ju˝
osobniki ˝ywià si´ poczàtkowo làdowymi bezkr´gowcami,
a nast´pnie du˝à iloÊcià Êlimaków (którymi karmi si´ wiele
m∏odych krokodyli ró˝nych gatunków). Âlimaki przenoszà
przywry z rodzaju Schistosoma i dlatego wysnuwano nie po-
twierdzone naukowo przypuszczenia, ˝e zjadanie Êlimaków
przez kajmany mo˝e ograniczaç zasi´g schistosomatozy, czy-
li bilharcjozy – choroby wywo∏ywanej przez te paso˝yty, któ-
ra jest jednà z g∏ównych plag tropikalnych n´kajàcych ludzi
i zwierz´ta domowe.

Pomimo rodzicielskiej opieki Êwie˝o wyl´g∏e kajmany stajà

si´ cz´sto pokarmem dla wielu innych zwierzàt. Polujà na nie
drapie˝ne ryby, takie jak piranie oraz ˝ó∏wie wodne i w´˝e,
a tak˝e ptaki wodne. JeÊli wziàç jako przyk∏ad statystyki opra-
cowane dla dzikich populacji aligatora missisipskiego, mo˝na
przyjàç, ˝e 50% lub wi´cej wszystkich wyl´g∏ych m∏odych pa-
da ofiarà drapie˝ników w ciàgu pierwszego roku ˝ycia.

PodroÊni´te kajmany ˝ywià si´ rybami, których cz∏owiek

nie jada, takimi jak opancerzone kirysowate i niektóre w´gorzo-
kszta∏tne, a tak˝e potencjalnie niebezpiecznymi piraniami. Bez

naturalnej kontroli populacji ryb przez kajmany wiele z nich
wyeliminowa∏oby gatunki spo˝ywane przez ludzi. Ponadto
kajmany ch´tnie ˝ywià si´ wszystkim, co tylko dost´pne. Dla-
tego sà dobrze przystosowane do Êrodowiska, w którym za-
soby wody podlegajà bardzo du˝ym zmianom w ciàgu roku.

W porze deszczowej kajmany w´drujà po bagnach i lasach;

w porze suchej wykopujà sadzawki, przy których si´ groma-
dzà. Przy okazji stwarzajà warunki do przetrwania nie tylko dla
siebie; te ma∏e zbiorniki wodne sà jednoczeÊnie ostojà dla ryb,
p∏azów, wodnych bezkr´gowców i roÊlin. Sadzawki, cz´sto ja-
ko jedyne êród∏a wodnego po˝ywienia, przyciàgajà w´drow-
ne ptaki, które majà tu uczt´ z ryb i bezkr´gowców.

Kajmany mogà ˝yç do 65 lat, choç tylko nieliczne osiàgajà

ten wiek. Czasami doros∏e osobniki ginà zjadane przez ana-
kondy. Jednak znacznie wa˝niejszà rol´ w wyniszczaniu tych
gadów odgrywa cz∏owiek. Miejscowa ludnoÊç ∏owi dla mi´-
sa zwierz´ta Êrednie i du˝e; myÊliwi, którym zale˝y na skó-
rach, zabijajà jak najwi´ksze osobniki.

W swoim raporcie IUCN odnotowuje, ˝e dzikie popula-

cje kajmana krokodylowego malejà w 8 z 16 krajów, gdzie
gatunek ten wyst´puje. Populacje kajmana ˝akary, szeroko-
pyskiego i czarnego sà uszczuplane, tych ostatnich dwóch
gatunków w sposób drastyczny we wszystkich krajach, w któ-
rych wyst´pujà. Sytuacja ta jest rezultatem niszczenia przez
cz∏owieka ich siedlisk, a tak˝e k∏usownictwa, które trwa od
prawie pó∏ wieku.

Mi´dzynarodowy handel zasobami dzikiej przyrody, w tym

równie˝ kajmanami (czy to ˝ywymi zwierz´tami do hodowli
w domu, czy te˝ martwymi, przeznaczonymi na mi´so, skóry
i inne produkty), jest regulowany przez CITES (Convention on
International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and
Flora – Konwencj´ o Mi´dzynarodowym Handlu Dzikimi Zwie-
rz´tami i RoÊlinami Gatunków Zagro˝onych Wygini´ciem).
Majà tu tak˝e zastosowanie prawa obowiàzujàce w kraju po-
chodzenia zwierzàt lub ustawa Endangered Species Act w Sta-
nach Zjednoczonych. W konwencji CITES zosta∏y wykorzysta-
ne dost´pne dane na temat konkretnego gatunku, dzi´ki którym
mo˝liwe sta∏o si´ zaliczenie go do jednej z trzech grup. Zwierz´-
ta wymienione w Za∏àczniku I nie sà dopuszczone do mi´dzy-
narodowego handlu. Zwierz´ta z Za∏àcznika II sà dopuszczo-

KAJMANY KROKODYLOWE cechujà du˝e zdolnoÊci adaptacyjne; zasie-
dlajà one ró˝norodne Êrodowiska. Niedawny przeglàd wykaza∏ jednak, ˝e
w Brazylii brakuje tych kajmanów we wszystkich regionach, gdzie kie-
dyÊ powszechnie wyst´powa∏y. Wi´kszoÊç legalnie uzyskanych skór kaj-
manów krokodylowych pochodzi z Wenezueli, zaÊ wi´kszoÊç pozyski-
wanych nielegalnie – z Brazylii. Niektóre skóry wykazujà wysokà zawartoÊç
o∏owiu. Ârodowiska ˝ycia tych kajmanów sà tak˝e ska˝one rt´cià.

ne jedynie z dokumentacjà CITES wydawanà przez w∏adze kra-
ju ich pochodzenia (lub jeÊli zwierz´ pochodzi z innego kraju –
z odpowiednimi zezwoleniami na reeksport). Zwierz´ta wy-
szczególnione w Za∏àczniku III mo˝na sprzedawaç bez takich
surowych ograniczeƒ. Kajman szerokopyski, kajman z Rio Apa-
poris (podgatunek kajmana krokodylowego) i kajman czarny sà
wyszczególnione w Za∏àczniku I konwencji CITES. Pozosta∏e
kajmany wymienia si´ w Za∏àczniku II.

Rozró˝nienie mi´dzy tym, co legalne, a tym, co nielegalne,

staje si´ bardzo trudne. Wiele krajów eksportuje skóry, które nie
pochodzà z ich terenu, ale z dokumentacjà stwierdzajàcà co in-
nego. Mo˝e si´ na przyk∏ad zdarzyç, ˝e skóra eksportowana
z Kolumbii zosta∏a zadeklarowana jako skóra kajmana kroko-
dylowego, podczas gdy w rzeczywistoÊci jest to skóra kajmana
˝akary, który w Kolumbii nie wyst´puje. Niewykluczone, ˝e ist-
nieje nawet o˝ywiony handel dokumentacjà – formularze ekspor-
towe CITES zg∏aszane sà czasami jako zagubione.

Kiedy agencja U.S. Fish and Wildlife Service konfiskuje skó-

ry kajmanów lub gotowe wyroby na podstawie podejrzenia, ˝e
pochodzà z nielegalnych êróde∏, cz´sto korzysta z us∏ug specja-
listy (taksonoma) od kajmanów. W Stanach Zjednoczonych jest
nim Brazaitis. Aby zaskar˝yç w∏aÊcicieli, agencja musi zidenty-
fikowaç gatunek zwierz´cia, z którego wykonana jest ka˝da po-
zycja w przesy∏ce – a mogà ich byç tysiàce. Nie jest to ∏atwe za-

KAJMANY CZARNE dorastajà do 6 m d∏ugoÊci i mogà atako-
waç ludzi. Poniewa˝ jednak zwierz´ta te nie bojà si´ cz∏owie-
ka, ∏atwo je upolowaç. Wymagajà bardzo specyficznego Êro-
dowiska: szerokich odcinków rzek lub starorzeczy o brzegach
poroÊni´tych g´stà roÊlinnoÊcià. Kajmany czarne zaczynajà
rozmna˝aç si´ doÊç póêno, bo dopiero w wieku 12 lat. W rezul-
tacie, gdy zostajà wyt´pione, ich populacje si´ nie odnawiajà.

KAJMAN KROKODYLOWY
KAJMAN CIEMNY
KAJMAN CZARNY
KAJMAN ˚AKARA
KAJMAN SZEROKOPYSKI

KAJMANY ˚AKARY osiàgajà najwy˝ej
2.5 m d∏ugoÊci. Sà one podstawowym
êród∏em skór dla „krokodylego” przemy-
s∏u skórzanego. Chocia˝ handel tym ga-
tunkiem jest zakazany w USA, ich import
mo˝e zostaç wkrótce zalegalizowany.
Kajmany ˝akary sà szeroko rozpo-
wszechnione, ale liczebnoÊç dzikich po-
pulacji zmniejsza si´.

Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998 57

KAJMANY SZEROKOPYSKIE sà zagro˝one wy-
marciem z powodu zanikania i ska˝enia ich natural-
nych Êrodowisk, a tak˝e dlatego, ˝e ich skóry po
wyprawieniu sà mi´kkie i delikatne w dotyku. Zwie-
rz´ta te dorastajà do 2.3 m d∏ugoÊci. Ma∏o wiadomo o tych stwo-
rzeniach ˝yjàcych w naturalnych warunkach, poniewa˝ bardzo
niewiele osobników uda∏o si´ zaobserwowaç w wolnej przyro-
dzie. Mimo ˝e obecnie handel tym gatunkiem jest zakazany, kaj-
many szerokopyskie hoduje si´ nadal na farmach w Argentynie.

danie, poniewa˝ kajman ˝akara i ró˝ne podgatunki kajmana
krokodylowego majà skór´, która wyglàda bardzo podobnie.
Raz wygarbowane i ufarbowane skóry nie zachowujà ju˝ natu-
ralnego wzoru kolorów charakterystycznego dla danego ga-
tunku. Spraw´ utrudnia jeszcze fakt, ˝e po∏àczone w skórza-
nych wyrobach paski skóry z ró˝nych zwierzàt mogà nie mieç
cech umo˝liwiajàcych trafnà identyfikacj´.

W 1969 roku Brazaitis i F. Wayne King z University of Flo-

rida w Gainesville, którzy dzia∏ali wówczas w Bronx Zoo, za-
cz´li opracowywaç metody ustalania ró˝nic pomi´dzy gatun-
kami tych gadów. Do 1984 roku uda∏o im si´ to, ale tylko
cz´Êciowo. Kajmany majà grube kostne p∏ytki zwane oste-
odermami wewnàtrz tarczek brzusznych, co wyraênie ró˝ni
t´ grup´ od pozosta∏ych krokodyli. Boki zwierz´cia pomi´-
dzy przednimi i tylnymi koƒczynami oraz na bokach ogona sà
w mniejszym stopniu skostnia∏e i dostarczajà mi´kkiej skóry.
W∏aÊnie te kawa∏ki, najcz´Êciej u˝ywane do wyrobów galan-
teryjnych, pozwalajà odró˝niç zagro˝one kajmany. Badacze
potrzebowali jednak wi´cej informacji.

W po∏owie lat osiemdziesiàtych United Nations Environ-

mental Program wraz z poszczególnymi rzàdami i CITES sfi-
nansowa∏ ambitny projekt identyfikacji i iloÊciowego okreÊle-
nia populacji kajmanów w Brazylii, Boliwii i Paragwaju.
Brazaitis kierowa∏ brazylijskim zespo∏em, w sk∏ad którego
weszli m. in. George Reb•lo z National Institute for Investi-
gation of the Amazon (INPA) i Carlos Yamashita z Brazilian
Institute for Environment and Renewable and Natural Re-
sources (IBAMA). Zespó∏ lokalizowa∏ populacje kajmanów,
pobiera∏ krew, wycinki mi´Êni, skór´ i inne tkanki od zwie-
rzàt ˝yjàcych na wolnoÊci, tych przeznaczonych do spo˝ycia
przez lokalnà ludnoÊç oraz od napotkanych zwierzàt zdycha-
jàcych z powodu ska˝enia Êrodowiska lub ran zadanych przez
myÊliwych. (Dzikie zwierz´ta od∏awiano, a nast´pnie uwalnia-
no po wykonaniu badaƒ. JeÊli by∏y Êmiertelnie chore, likwi-
dowaliÊmy je w humanitarny sposób.)

Próbki tkanek sà potrzebne nie tylko w badaniach takso-

nomicznych kajmanów; dostarczajà one równie˝ dok∏adnych
wskazówek umo˝liwiajàcych identyfikacj´ nie garbowanych
skór. W bliskiej przysz∏oÊci agencja U.S. Fish and Wildlife
Service b´dzie prawdopodobnie mog∏a wykorzystywaç wyni-
ki badaƒ DNA uzyskane przez Amato celem identyfikacji wy-
garbowanych skór pochodzàcych od zagro˝onych gatunków.

Po pi´ciu latach badaƒ nasz zespó∏ stwierdzi∏ z zaskoczeniem,

˝e niektóre ze znanych uprzednio populacji kajmanów przesta-
∏y istnieç. Przewa˝ajàca cz´Êç zwierzàt z terenów obj´tych bada-
niami to osobniki bardzo m∏ode. Widziano niewiele doros∏ych
kajmanów. Poniewa˝ dokonywaliÊmy badaƒ zwierzàt zarówno
w porze deszczowej, kiedy sà one rozproszone w wielkiej iloÊci
rozlewisk, jak i w porze suchej, gdy gromadzà si´ masowo w nie-
licznych dost´pnych sadzawkach, uÊwiadomiliÊmy sobie, jak
rzadkie sà dojrza∏e kajmany. Brak doros∏ych osobników ozna-
cza, ˝e pozosta∏o niewiele zwierzàt w odpowiednim wieku roz-
rodczym zapewniajàcych przetrwanie gatunku; ponadto bez
opieki rodzicielskiej prze˝ywa niewiele m∏odych. W przysz∏o-
Êci stanowiç to b´dzie tak˝e zagro˝enie dla równowagi ekologicz-
nej ca∏ego regionu. Zbiorniki wykopane przez kajmany w wy-
schni´tych korytach rzecznych sà cz´sto jedynym êród∏em
po˝ywienia, dost´pnym nie tylko dla nich, lecz równie˝ dla
przelotnych ptaków i w´drujàcych ssaków.

Ponadto Elizabeth Odierna, wówczas studentka Manhattan

College w Bronx, stwierdzi∏a, ˝e niektóre tkanki kajmanów sà
w wysokim stopniu ska˝one o∏owiem. To odkrycie zupe∏nie jà
zaskoczy∏o; rzeczywistym celem jej badaƒ by∏o sprawdzenie
zawartoÊci rt´ci stosowanej podczas wydobywania rud z∏ota
na wielu terenach, gdzie kajmany majà swoje siedliska. Wcze-
Êniej brazylijscy biolodzy odkryli wysokie poziomy rt´ci u pra-

58 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998

UNIKALNE WZORY tarczek na bokach cia∏a sà u˝yteczne przy
identyfikacji kajmanich skór. Kajmany ciemne majà jednolite rz´-
dy owalnych tarczek wyst´pujàcych na przemian z rz´dami ma∏ych
paciorkowatych tarczek. Kajmany krokodylowe majà wàskie boki
z du˝ymi tarczkami o wystajàcych grzbietach (kilowate tarczki),
u∏o˝onymi w rz´dach oddzielonych mi´kkà, pomarszczonà skórà
i drobniutkimi tarczkami. Kajmany czarne majà szerokie boki z licz-
nymi rz´dami lekko wyd∏u˝onych tarczek o s∏abo zaznaczonych
grzbietach. Najbardziej mi´kka skóra pochodzi z g∏adkiego, bia∏e-
go brzucha (nie pokazana na ilustracji). Kajmany szerokopyskie
majà kilka rz´dów du˝ych, mocno skostnia∏ych tarczek u∏o˝onych
na przemian z ma∏ymi, równie˝ skostnia∏ymi tarczkami. Kajmany
˝akara majà szerokie boki z najcz´Êciej g∏adkimi, okràg∏ymi tarcz-
kami w ÊciÊle u∏o˝onych rz´dach rozdzielonych ∏aƒcuszkowatym
wzorem z pomarszczonej skóry. G∏owy wszystkich zwierzàt, których
skóry przedstawiono, zwrócone sà w lewo.

KAJMAN CIEMNY

KAJMAN KROKODYLOWY

KAJMAN CZARNY

KAJMAN SZEROKOPYSKI

KAJMAN ˚AKARA

ROBERTO OSTI

wie wszystkich gatunków ryb stanowià-
cych pokarm kajmanów, a tak˝e spo˝y-
wanych przez ludzi zamieszka∏ych nad
brzegami Amazonki; nasze terenowe te-
sty potwierdzi∏y ska˝enie rt´cià Êrodo-
wisk zamieszka∏ych przez kajmany. Cho-
cia˝ nie wiemy, jak rt´ç i o∏ów wp∏ywajà
na kajmany, mo˝emy przypuszczaç, ˝e
metale te sà dla nich równie szkodliwe
jak dla cz∏owieka.

Czy hodowla sprzyja ochronie?

Has∏em dla wielu biologów zajmujà-

cych si´ krokodylami jest dziÊ „wspiera-
ne u˝ytkowanie” – takie wykorzystywa-
nie gatunku, jakie pozwala zachowaç
jego wartoÊç ekonomicznà dla lokalnych
spo∏ecznoÊci i w konsekwencji zapew-
nia mu przetrwanie. Filozofia ta dotyczy
gatunków drzew o cennym, twardym
drewnie, s∏oni (dla koÊci s∏oniowej), wie-
lorybów (dla mi´sa) – w zasadzie wszystkich zagro˝onych
gatunków. Wi´kszoÊç poczynaƒ zmierzajàcych do ochrony
krokodyli jest nastawiona na wykorzystanie ich mi´sa oraz
skóry, z której produkuje si´ luksusowe wyroby.

Inwestorzy i hodowcy w Ameryce Po∏udniowej sà dziÊ ini-

cjatorami ruchu na rzecz tworzenia gospodarstw hodowla-
nych typu farma lub ranczo, tak aby eksport skór kajmanów
móg∏ staç si´ legalny. Praca w gospodarstwach typu farma po-
lega na tym, ˝e chwyta si´ doros∏e zwierz´ta ˝yjàce na wolno-
Êci, po czym hoduje si´ je w niewoli. Niektóre osobniki z przy-
chówku przeznacza si´ na skóry i mi´so, reszta jest hodowana
na sztuki rozp∏odowe. JeÊli wszystko przebiega nale˝ycie, far-
ma powinna stanowiç zamkni´ty system, bez potrzeby uzu-
pe∏niania hodowli dzikimi zwierz´tami. W gospodarstwie ty-
pu ranczo jaja pozyskuje si´ z gniazd zlokalizowanych
w Êrodowisku naturalnym, po czym sztucznie si´ je inkubuje,
albo te˝ zabiera si´ na ranczo Êwie˝o wyklute osobniki. M∏ode
hoduje si´ do czasu, kiedy ich skóry osiàgnà d∏ugoÊç oko∏o jed-
nego metra, po czym nast´puje ubój. Dla rancza êród∏em po-
zyskiwania zwierzàt sà zasoby dzikiej przyrody; dlatego te˝, jak
twierdzà niektórzy, taka hodowla stwarza bodêce do ochro-
ny siedlisk kajmanów.

RzeczywistoÊç ró˝ni si´ jednak tragicznie od teorii. Wed∏ug

konsultanta handlowego Dona Ashleya, w Brazylii istnieje ju˝
75 zarejestrowanych gospodarstw typu ranczo. Podczas gdy
niektóre gospodarstwa typu farma lub ranczo sà prowadzo-
ne w sposób w∏aÊciwy – majà odpowiednie zagrody i budyn-
ki, w których przebywajà kajmany, inne gospodarstwa tego
typu sà niczym innym jak dzikim terenem ogrodzonym przez
prywatnego w∏aÊciciela. Kajmany, które majà nieszcz´Êcie ˝yç

na tym obszarze, sà póêniej przedmio-
tem handlu. Czasami, dla stworzenia
podstaw dzia∏alnoÊci handlowej, chwyta
si´ doros∏e osobniki nale˝àce do i tak ju˝
uszczuplonych dzikich populacji ˝yjà-
cych na wolnoÊci. Tam, gdzie dzikie
zwierz´ta ∏atwo znaleêç po drugiej stro-
nie ogrodzenia, niew∏aÊciwie prowadzo-
ne gospodarstwo hodowlane mo˝e po
prostu staç si´ miejscem „prania” niele-
galnie chwytanych osobników.

Istniejà poÊrednie dowody na to, ˝e

niektóre kajmany, rzekomo pochodzà-
ce z gospodarstw hodowlanych, sà w
rzeczywistoÊci dzikimi zwierz´tami.
Brazaitis przebada∏ ostatnio transporty
kajmanich skór z dokumentami wyka-
zujàcymi ich pochodzenie z farm kolum-
bijskich. Skóry d∏ugoÊci do 1.6 metra –
najwyraêniej pochodzàce od du˝o wi´k-
szych zwierzàt – odznacza∏y si´ pewnà
interesujàcà nieprawid∏owoÊcià. Mniej

wi´cej jedna czwarta zwierzàt utraci∏a koƒce ogonów, które
nast´pnie zosta∏y zregenerowane. W naturze do 50% m∏o-
dych kajmanów traci je w starciach z drapie˝nikami. Rzadko
si´ to jednak zdarza w gospodarstwach hodowlanych, któ-
rych celem jest produkcja doskona∏ych skór. Ponadto zwierz´-
ta hodowane na farmach lub ranczach zabija si´ zwykle na
d∏ugo przed tym, zanim osiàgnà 1.5 m d∏ugoÊci.

Wielu dzia∏aczy traktuje komercyjne gospodarstwa hodow-

lane krokodyli jak êród∏o funduszy, które w jakiÊ sposób zosta-
nà przeznaczone na ochron´ przyrody. ¸udzà si´ jednak,
myÊlàc, ˝e kraje majàce skromnà tradycj´ w dziedzinie wpro-
wadzania w ˝ycie ustaw dotyczàcych ochrony Êrodowiska
z dnia na dzieƒ zacznà ich przestrzegaç. Oczekuje si´, ˝e in-
westorzy b´dà dostarczali po˝ywienie, leki i opiekowali si´
Êwie˝o wyl´g∏ymi zwierz´tami przez mniej wi´cej 3 lata, a˝
osiàgnà one wielkoÊç handlowà, i ˝e potem mieli z tego jakiÊ
zysk, sprzedajàc je po najwy˝ej 50 dolarów od sztuki. Ted
Joanen, zatrudniony dawniej w Rockefeller Wildlife Refuge
w Luizjanie, uwa˝a, ˝e takie oczekiwania sà nierealne nawet
w warunkach zubo˝a∏ej gospodarki Ameryki Po∏udniowej.
Ponadto wi´kszoÊç dochodów ze sprzeda˝y skór nie jest ukie-
runkowana w ten sposób, by mog∏y one mieç wp∏yw na prze-
strzeganie ustawodawstwa dotyczàcego ochrony przyrody lub
na zachowanie naturalnych Êrodowisk i ˝yjàcych na wolnoÊci
populacji. Pieniàdze takie traktuje si´ raczej jak zyski z inwe-
stycji, oprócz tego zasilajà one bie˝àcy bud˝et lub fundusze
rzàdowe nie przeznaczone na konkretny cel.

Dopuszczenie do handlu skór, których sprzeda˝ dotychczas

by∏a zakazana natychmiast tworzy nowy rynek. Bez odpo-
wiedniej mi´dzynarodowej kontroli i mo˝liwoÊci rozgranicze-

PRZEMYS¸ MODY lansuje skóry krokody-
li w cyklach Êrednio czteroletnich, powodu-
jàc w ten sposób wzrost zagro˝enia dla dzi-
kich populacji kajmanów.

DON ASHBY

Sygma

Caiman fuscus

(KAJMAN CIEMNY)

Caiman c. chiapasius

(KAJMAN PO¸UDNIOWOMEKSYKA¡SKI*)

Caiman crocodilus

(KAJMAN KROKODYLOWY)

Caiman yacare'

(KAJMAN ˚AKARA)

Caiman latirostris

(KAJMAN SZEROKOPYSKI)

Melanosuchus niger

(KAJMAN CZARNY)

Paleosuchus palpebrosus

(KAJMAN CUVIERA)

Paleosuchus trigonatus

(KAJMAN SCHNEIDERA)

Alligator mississippiensis

(ALIGATOR MISSISIPSKI)

POZOSTA¸E KROKODYLE

Alligator sinensis

(ALIGATOR CHI¡SKI)

BRYAN CHRISTIE

DRZEWO RODOWE kajmanów

1

zosta∏o uzupe∏nione o wyniki

ostatnich badaƒ prowadzonych w Brazylii przez autorów i ich
wspó∏pracowników. Jak si´ okaza∏o, opisany na podstawie czasz-
ki i skóry we wczesnych latach pi´çdziesiàtych Caiman c. apa-

poriensis to jego podgatunek nominotypowy. Kajman
Cuviera i kajman Schneidera nale˝à w rodzinie ali-
gatorowatych do osobnego rodzaju kajman

karze∏kowy – Paleosuchus.

nia mi´dzy tym, co jest zgodne z prawem, a tym, co nie jest,
legalizacja s∏u˝y po prostu „oczyszczeniu” tego, co pozostaje
w du˝ym stopniu handlem nielegalnym. Prawdopodobnie ju˝
nied∏ugo wolno b´dzie handlowaç powa˝nie zagro˝onym wy-
gini´ciem kajmanem czarnym, hodowanym w gospodarstwach
typu ranczo w Ekwadorze. Kontrolowanie przep∏ywu niele-
galnie pozyskanych skór kajmanów czarnych, od dzikich zwie-
rzàt po gotowe wyroby, jest jednak po prostu niemo˝liwe.
Zwierz´ta te majà stosunkowo wolny cykl rozmna˝ania, dajà
si´ ∏atwo zabiç i wymagajà bardzo specyficznych Êrodowisk; raz
wyt´pione populacje rzadko si´ odnawiajà. W rezultacie na-
wet Ashley martwi si´, ˝e z chwilà zezwolenia na handel kaj-
manami czarnymi, ˝yjàce na wolnoÊci populacje tego gatun-
ku trzeba b´dzie dok∏adnie monitorowaç. Na razie jednak nie
istnieje taki program obserwowania dzikich populacji.

Gdy jakiÊ kraj decyduje si´ inwestowaç w tzw. wspierane

u˝ytkowanie, dzikie zwierz´ta traktuje si´ jako zasoby natu-
ralne. Zazwyczaj wszystkie dost´pne fundusze przeznacza
si´ na techniki hodowlane i cz´sto nie towarzyszà temu sta-
rania o ochron´ siedliska. Zwierz´ta stanowiàce wartoÊç han-
dlowà sà wybiórczo chronione jako „dojne krowy” – nie jako
biologiczne elementy istotne dla funkcjonowania ekosyste-
mu. Nigdzie nie jest to bardziej widoczne ni˝ w Chinach, któ-
re rozpocz´∏y hodowl´ aligatorów chiƒskich w 1979 roku.
W hodowli na farmach odnotowuje si´ sukcesy, ale dziki ali-
gator jest tam gatunkiem zanikajàcym; na wolnoÊci pozosta-
∏o mniej ni˝ 1000 osobników. Ponadto dzika populacja nie
mo˝e byç odbudowana dzi´ki zwierz´tom hodowanym na
farmach, poniewa˝ nie ma ju˝ w∏aÊciwych dla nich natural-
nych Êrodowisk, do których mo˝na by je by∏o przenieÊç.

W zasadzie farma mo˝e s∏u˝yç do hodowli zwierzàt nale-

˝àcych do gatunku zagro˝onego wymarciem, które nast´p-
nie przywraca si´ przyrodzie. Tak si´ zdarzy∏o w Indiach,
gdzie naturalne populacje krokodyla ró˝aƒcowego oraz gan-
gesowego krokodyla b∏otnego, podobnie jak gawiala, zosta∏y
uzupe∏nione dzi´ki staraniom rzàdu indyjskiego i Madras
Crocodile Bank. Nale˝y wszak˝e zauwa˝yç, ˝e Indie z mocy
prawa chronià dzikie populacje oraz ostoje dzikiej zwierzy-
ny i nie pozwalajà handlowaç krokodylami, dzi´ki czemu
mniej si´ ich zabija.

Problemy naukowe

Badania naukowe zg∏´biajàce biologi´ krokodyli sà w bar-

dzo du˝ej cz´Êci finansowane przez gospodarstwa hodow-
lane i przemys∏ skórzany. Prawie wszyscy g∏ówni fundato-
rzy Crocodile Specialist Group, doradcy IUCN – organizacji,
która z kolei jest doradcà CITES i poszczególnych rzàdów –
nale˝à do tej bran˝y. Uzale˝nienie finansowe tak wielu na-
ukowców od przemys∏u stawia ochron´ gatunków w zdecy-
dowanie gorszej pozycji ni˝ „wspierane u˝ytkowanie”.

Konsultanci przemys∏owi utrzymujà, ˝e wzmo˝ony handel

zwierz´tami tych gatunków b´dzie bodêcem, który wp∏ynie

korzystnie na ochron´ kajmanów. Wychodzàc z tego za∏o˝e-
nia, CITES ustali∏ dla Kolumbii, kraju, który dziÊ dostarcza
do 450 000 skór rocznie, wielkoÊç eksportu na 600 000 skór
kajmanów rocznie (g∏ównie kajmana ciemnego). Uzasadnia si´
to tym, ˝e Kolumbia b´dzie wkrótce mog∏a zwi´kszyç eks-
port skór kajmanów dzi´ki utworzeniu gospodarstw hodow-
lanych typu farma i ranczo.

W 1973 roku, kiedy podpisano Endagered Species Act, ame-

rykaƒska agencja rzàdowa U.S. Fish and Wildlife Service za-
liczy∏a kajmana ˝akar´ do gatunków zagro˝onych i zakaza-
∏a handlu tymi zwierz´tami w USA. W zwiàzku z tym, ˝e
brakowa∏o danych o liczebnoÊci tego gatunku, od po∏owy lat
osiemdziesiàtych producenci wyrobów ze skór krokodylich
podejmowali liczne starania o uchylenie tego zakazu. Gdy
ich wysi∏ki okaza∏y si´ bezowocne, przemys∏ skórzany sfi-
nansowa∏ badania, które na podstawie analizy garbowanych
skór nieznanego pochodzenia, doprowadzi∏y do rozdziele-
nia gatunku kajmana ˝akara na trzy podgatunki. Producen-
ci upierali si´ nast´pnie, ˝e te tzw. podgatunki powinny zo-
staç dopuszczone do handlu; na szcz´Êcie U.S. Fish and
Wildlife Service nie zgodzi∏a si´ z tà argumentacjà. (Obecnie
jednak instrukcje CITES wyszczególniajà te trzy podgatunki
kajmana ˝akary, nie podajàc przy tym urz´dnikom stojàcym
na stra˝y prawa skutecznych sposobów ich rozró˝niania.)
Dane pochodzàce z naszych badaƒ dowodzà, ˝e odró˝nianie
kilku odmian kajmana ˝akary jest ca∏kowicie bezpodstawne.
Nadal podejmowane sà próby uchylenia zakazu handlu skó-
rami tych zwierzàt, mimo ˝e wsz´dzie odnotowuje si´ zmniej-
szenie ich liczebnoÊci w stanie dzikim (podobnie jak popu-
lacji innych gatunków kajmanów).

Chocia˝ mno˝à si´ naciski ze strony tych, którzy domaga-

jà si´ mo˝liwoÊci handlowania wszystkimi gatunkami kro-
kodyli, nadal nie ma sposobu ustalenia, czy dany kawa∏ek
skóry pochodzi od zwierz´cia hodowanego legalnie na far-
mie lub ranczo, czy te˝ od „chronionego” dzikiego stworze-
nia, które zosta∏o zabite uderzeniem w g∏ow´, gdy wygrzewa-
∏o si´ na brzegu swojej sadzawki. Jest bardzo prawdopodobne,
˝e prze˝yjà tylko zwierz´ta hodowane na farmach i ranczach,
a dzikie kajmany stanà si´ z czasem w Ameryce Po∏udnio-
wej i Ârodkowej reliktem, o którym przypominaç b´dzie skó-
ra na boku torebki wystawionej w muzeum.

T∏umaczy∏a

Maryla Magdalena Gajownik

1

Nale˝y przyjàç, ˝e prezentowane „drzewo filogenetyczne” rodziny aligato-

rowatych jest (przynajmniej cz´Êciowo) uproszczonym schematem; gdyby bo-

wiem by∏ to oparty na analizie numerycznej cech morfologicznych lub sekwen-

cji DNA kladogram ilustrujàcy rzeczywisty stopieƒ pokrewieƒstwa mi´dzy

poszczególnymi taksonami, to wnioski odnoÊnie taksonomii rodzaju Caiman po-

winny byç odmienne od prezentowanych przez autorów. JeÊli kajman ciemny

(C. fuscus) jest odr´bnym gatunkiem, to kajmana po∏udniowomeksykaƒskiego

nale˝y uznaç za jego podgatunek (C. fuscus chiapasius), a nie podgatunek kaj-

mana krokodylowego, jeÊli natomiast kajman po∏udniowomeksykaƒski pozo-

staje podgatunkiem kajmana krokodylowego, to kajman ciemny utraci status

odr´bnego gatunku, stajàc si´ tylko trzecim podgatunkiem kajmana krokody-

lowego (jako C. crocodilus fuscus), lecz wtedy rodzaj Caiman obejmowa∏by nie

4 a 3 samodzielne gatunki. – przyp. red.

60 Â

WIAT

N

AUKI

Maj 1998

Informacja o autorach

PETER BRAZAITIS, MYRNA E. WATANABE i GEORGE AMATO reprezentujà ró˝ne dzie-

dziny nauki. Brazaitis jest bieg∏ym sàdowym w dziedzinie herpetologii; przez 43 lata wspó∏-

pracowa∏ z Wildlife Conservation Society w Nowym Jorku. Koordynuje prace Crocodilian Ad-

visory Group w American Zoo and Aquarium Association. SpecjalnoÊcià Watanabe, ˝ony

Brazaitisa, jest etologia zajmujàca si´ zachowaniami zwierzàt. Watanabe prowadzi∏a badania

nad aligatorami missisipskimi i chiƒskimi w ich naturalnym Êrodowisku, pisze te˝ prace na

temat biotechnologii. Amato jest kierownikiem badaƒ naukowych z zakresu genetyki i bio-

logiem zajmujàcym si´ ochronà przyrody w Wildlife Conservation Society. Jego g∏ówne pro-

jekty badawcze to wieloletnie studia nad ró˝nicowaniem si´ populacji, przep∏ywem genów

i filogenezà krokodyli, nosoro˝ców, azjatyckich gatunków z rodziny kr´torogich i jelenio-

watych, a tak˝e innych kr´gowców

.

Literatura uzupe∏niajàca

REPTILE LEATHER TRADE: THE FORENSIC SCIENCE

EXAMINER’S ROLE IN LITIGATION AND WILDLIFE
LAW ENFORCEMENT

. Peter Brazaitis, Journal of

Forensic Science, vol. 31, ss. 621-629, 1986.

CROCODILES AND ALLIGATORS

. Red. Charles A.

Ross; Facts on File, 1989.

THREATS TO BRAZILIAN CROCODILIAN POPULATIONS

.

Peter Brazaitis, George H. Reb•lo, Carlos

Yamashita, Elizabeth A. Odierna i Myrna

E. Watanabe, Oryx, vol. 30, nr 4, ss. 275-284,

1996.