Teresa Wontor-Cichy

Droga do męczeńskiej śmierci Maksymiliana Marii Kolbego

Franciszkanin, ojciec Maksymilian Maria Kolbe, ogłoszony po wojnie świętym

męczennikiem, był w czasie II wojny światowej dwukrotnie aresztowany przez władze
niemieckie. Od 19 września 1939 wraz z grupą zakonników z Niepokalanowa przebywał w
obozach: Lamsdorf (Łambinowice), Amtitz (Gąbice) oraz Schildberg (Ostrzeszów). Pobyt w
tych ośrodkach miał charakter internowania. Zakonnicy zostali zwolnieni 8 grudnia 1939 roku
i powrócili do zrujnowanego przez Niemców Niepokalanowa. Dnia 17 lutego 1941 roku, w
Niepokalanowie, nastąpiło kolejne aresztowanie. Pięciu zakonników osadzono w
warszawskim więzieniu Pawiak, skąd po ciężkim śledztwie, w różnych transportach
przewieziono do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz. W dniu 29 maja 1941 roku, ojciec
Kolbe przywieziony został do tego obozu gdzie, 14 sierpnia 1941roku, poniósł śmierć
męczeńską.

Dzieło ojca Maksymiliana Kolbe stawiało go wśród najbardziej respektowanych

przedstawicieli inteligencji polskiej. Zbudował nowy ośrodek franciszkański w
Niepokalanowie, klasztor – wydawnictwo o rekordowych nakładach i popularności, podjął się
misji w odległej Japonii, gdzie także w bardzo ciężkich warunkach wybudował klasztor-
wydawnictwo, nazwane „Mugenzai no Sono” czyli „Ogród Niepokalanej”. Jako dobrze
wykształcony kapłan i gorący patriota, co wielokrotnie podkreślał, był autorytetem dla
duchownych i świeckich.

Stosunek Niemców do przedstawicieli inteligencji polskiej, w tym duchowieństwa, był

określony bardzo precyzyjnie. Jako warstwa przywódcza narodu, inteligencja miała być
izolowana i poddana eksterminacji.

1

Wyrażało się to w masowych aresztowaniach, osadzaniu

w obozach koncentracyjnych, gdzie znaczna część spośród nich straciła życie.

2

Tuż po zakończeniu II wojny światowej ukazało się wiele publikacji poświęconych

ż

yciu i męczeńskiej śmierci o. Maksymiliana Marii Kolbe (imię świeckie Rajmund). Jego

niezwykła działalność i męczeńska śmierć w KL Auschwitz stały się podstawą do
wyniesienia na ołtarze. Papież Paweł VI, w dniu 17 października 1971 ogłosił o.
Maksymiliana Marię Kolbego błogosławionym, a papież Jan Paweł II, 10 października 1982,
ś

więtym męczennikiem.

Materiały archiwalne gromadzone przez wiele lat, głównie przez archiwum w

Niepokalanowie, stały się podstawą wielu biografii świętego Maksymiliana.

3

Były one także

1

Por Lubicz J., Woliński J., Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wyznań religijnych w Polsce w latach

1939-1945

, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1957, str.71-111.

Madajczyk Czesław, Polityka Trzeciej Rzeszy w okupowanej Polsce, t.1-2, Warszawa 1970.
Sziling Jan, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945, Poznań 1970.
Fijałkowski Zenon, Kościół Katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1983.
Ż

ycie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945

, praca zbiorowa pod red.Z.Zielińskiego,

Warszawa 1982, str.28-34.

2

Jacewicz Wiktor, Woś Jan, Martyrologium Polskiego Duchowieństwa Rzymskokatolickiego pod okupacją

hitlerowską w latach 1939-1945

, zeszyty 1-5, Warszawa 1978.

3

Dobraczyński Jan, Skąpiec Boży. Rzecz o o.Maksymilianie M.Kolbe, Niepokalanów 1946;Morcinek Gustaw,

Dwie korony. Rzecz o Ojcu Maksymilianie Maria Kolbe

, Niepokalanów 1948; Winowska Maria, Szaleniec

Niepokalanej.Ojciec Maksymilian Kolbe

. Niepokalanów 1957; Studia o ojcu Malsymilianie Kolbe, t.1, pod red.

o.Joachima Romana Bara, Warszawa 1971, t.2, pod red. o.Jana A.Książka, Warszawa 1981; Kęczkowska Maria,
Ojciec Kolbe

, Niepokalanów 1982; Strzelecka K, Maksymilian Maria Kolbe, Kraków 1982; Kluza Władysław,

Człowiek XX wieku. Św. Maksymilian Kolbe

, t.1, 2, Niepokalanów 1992;tenże, Czterdzieści siedem lat życia,

Niepokalanów 1989;Wojtczak Albert, Ojciec Maksymilian Maria Kolbe, t.1-2, Niepokalanów 1989;Dyczewski

podstawą niniejszego opracowania, wzbogaconego o dokumenty przechowywane w
Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu oraz Centralnym
Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu.

Dla właściwego zrozumienia powodów aresztowania i więzienia św. Maksymiliana

należy przyjrzeć się jego wielkiemu dziełu jakim był Niepokalanów polski i japoński, oraz
drodze, która wiodła do tego celu.

Rajmund Kolbe urodził się 8 stycznia 1894 r. w Zduńskiej Woli. Jego rodzice Juliusz

Kolbe i Marianna z Dąbrowskich Kolbe byli zgodnym małżeństwem. Pochodzili z rodzin
zajmujących się od wielu pokoleń tkactwem. Ich pierwszy syn przyszedł na świat w 1892 r. Z
racji wielkiego kultu św. Franciszka z Asyżu, dano mu na imię Franciszek.

Marianna Kolbe cieszyła się sympatią wielu sąsiadów, była znaną i cenioną akuszerką,

potrafiła leczyć wiele chorób. Juliusz był bardzo dobrym rzemieślnikiem, co ułatwiło mu
znalezienie kolejnej pracy. Zajmował się także drukowaniem i kolportowaniem prasy
patriotycznej, angażował się w życie religijne parafii.

Obydwoje od pierwszego roku po ślubie należeli do Trzeciego Zakonu św. Franciszka

i starali się zachowywać reguły zakonne. Poza tym Marianna należała do Żywego Różańca,
Juliusz co roku pielgrzymował pieszo do Częstochowy. W mieszkaniu, w widocznym miejscu
stał ołtarzyk Matki Boskiej Częstochowskiej, przed którym we środy, soboty, niedziele i
wszystkie święta maryjne paliła się lampka oliwna. Rodzina bardzo często gromadziła się na
wspólnej modlitwie. Wspólnie uczestniczyli także we mszy świętej i nabożeństwach.
Synowie Franciszek, Rajmund i Józef wyrastali w prawdziwie religijnej atmosferze.

Kolbowie dostrzegali potrzebę kształcenia siebie i swoich dzieci. Ich trzej synowie

chodzili do szkoły, pewne kwoty ze swoich skromnych dochodów przeznaczali na zakup
książek i czasopism. Nie było to powszechne zachowanie wśród robotników, świadoma
polityka zaborców spowodowała, że większość nie umiała czytać a minimalne wynagrodzenia
pozwalały jedynie na zakup podstawowej żywności.

Po ukończeniu szkoły podstawowej najstarszy syn, Franciszek, uczył się dalej w

szkole średniej handlowej. Pragnieniem rodziców było, aby został księdzem. Przypadek
sprawił, że i Rajmund szybko dołączył do brata.

4

W 1907 r. życie rodzinne Kolbów uległo ogromnej zmianie. Za zezwoleniem

gubernatora rosyjskiego przyjechał ze Lwowa ówczesny prowincjał franciszkanów, ojciec

Leon, Święty Maksymilian Maria Kolbe, Warszawa 1984;tenże, Człowiek człowiekowi. Rzecz o św.
Maksymilianie Marii Kolbe

, Oświęcim 1994; Niezgoda Cecylian, „To jest święty“. Rzecz o świętym

Maksymilianie Marii Kolbem

, Kraków 2001;Treece Patricia, Człowiek dla innych Maksymilian Kolbe. Święty

Oświęcimia. Świadectwa tych, którzy go znali

, Oświęcim 2006;

4

Marianna Kolbe tak opisała pewne wydarzenie:

Raz miałam jedną chorą, której potrzeba było robić plastrowe okłady. Posłałam więc swego Mundzia do apteki
po proszek . I gdy on zażądał „Venkon greka“ aptekarz spytał:
-

Skąd ty wiesz, że to się nazywa„Venkon greka“? On na to:

-

Bo to nazywa się po łacinie.

-

A skąd ty wiesz, że po łacinie się nazywa?

-

Bo my chodzimy do księdza na lekcję łaciny.

Potem wypytywał dalej; jak się nazywa, gdzie mieszka i do jakiej szkoły chodzi. Mundzio odpowiedział mu, że
brat chodzi do szkoły i jest w pierwszej klasie handlówki, a jeśli Bozia pozwoli to mój starszy brat będzie
księdzem, ja zaś muszę w domu pomagać, bo nas rodzice nie mogą obu kształcić, bo nie są tacy zamożni, a na
dwóch trzeba dużo pieniędzy. Wtedy rzekł aptekarz:
-

Ciebie szkoda tak zostawić. Przychodź tu do mnie, a ja ci będę lekcje dawał że w końcu roku dogonisz

swego brata i razem zdacie do drugiej klasy.

Wyznaczył mu godziny. Przylatuje więc do mnie jak na skrzydłach mój kochany Mundzio i z wielką radością
opowiada, jakie to go wielkie szczęście spotkało. Rzeczywiście , uczęszczał odtąd do niego na lekcje, a ten
przezacny pan aptekarz nazywał się Kotowski, a ksiądz Jakowski Włodzimierz, nasz przewodnik duchowy, dawał
Mundziowi lekcje łaciny

. por.Dyczewski Leon, Święty Maksymilian Maria Kolbe, Warszawa 1984, str.26.

Peregryn Haczela

5

. W czasie głoszonych rekolekcji zachęcał chłopców do wstąpienia do

zakonu. Na terenie Królestwa Polskiego klasztory franciszkańskie zostały skasowane, toteż
jego misja miała na celu rozpoczęcie odbudowy niegdyś istniejących zgromadzeń. Franciszek
i Rajmund z wielkim zapałem odpowiedzieli na ten apel. Rodzice byli w rozterce co do
Rajmunda, mieli wobec niego inne plany, ale nalegania chłopca przekonały ich o jego
wielkiej woli wstąpienia do zakonu franciszkanów.

Wkrótce, pod koniec sierpnia 1907 r., bracia wyjechali do Lwowa. Trzy lata później

dołączył do nich najmłodszy brat Józef. W tej sytuacji Marianna zdecydowała się na
realizację młodzieńczych marzeń o wstąpieniu do klasztoru, przyjechała więc także do
Lwowa, do sióstr benedyktynek.

6

Juliusz przebywał jakiś czas w klasztorach franciszkańskich

jako tercjarz, następnie osiadł w Częstochowie gdzie założył księgarnię.

7

Sam przejazd chłopców z Pabianic do Krakowa, przekroczenie granicy austriacko-

rosyjskiej było nie lada wyczynem. Wraz z ojcem, ukryci w furze zboża przekroczyli granicę
koło Miechowa i dalej piechotą udali się do Krakowa. Tutaj pożegnali ojca i sami pociągiem
pojechali do Lwowa.

Okazało się, że w tym czasie byli oni jedynymi uczniami pochodzącymi z zaboru

rosyjskiego, stąd traktowani byli przez franciszkanów bardzo życzliwie. Lwów był miastem
bardzo odmiennym od tych, które znali z okresu dzieciństwa. Mieli tutaj styczność ze
wspaniałym ośrodkiem polskiej myśli i kultury. Gromadziły się tu bowiem najwybitniejsze
umysły i najszlachetniejsze serca, które tworzyły późniejsze niepodległe państwo polskie.

Naukę w Małym Seminarium chłopcy rozpoczęli od klasy trzeciej gimnazjum.

Rajmund wykazywał szczególne uzdolnienia w przedmiotach ścisłych, profesor matematyki
nie miał dla Rajmunda zadania, którego by nie rozwiązał. Nieco słabszy był z przedmiotów
humanistycznych. Interesował się także urządzeniami technicznymi. Robił wykresy,
obliczenia. nawet wysyłał je odpowiednim urzędom do oceny.

8

Tenże sam o. Peregryn Haczela, długoletni przełożony galicyjskiej prowincji

franciszkanów, postarał się o 7 miejsc studenckich w Rzymie. Jedno z nich zaproponował
bratu Maksymilianowi. Ten, po pewnym wahaniu, zgodził się z wolą przełożonych.

Dwa dni przed wyjazdem spędził z ojcem, który specjalnie przyjechał z Częstochowy,

aby spotkać się z synem. W październiku 1912 r. brat Maksymilian wyjechał do Rzymu.

Jak sam później przyznał, wyjazd ten ponownie uchronił go od przywdziania munduru

wojskowego. Po wybuchu I wojny światowej, wielu kleryków krakowskich zgłaszało się do
wojska. Był wśród nich także brat Walenty, Franciszek Kolbe, który wstąpił do legionów
Piłusudskiego. Po zakończeniu działań wojennych nie wrócił już do zakonu.

W Rzymie młodzi zakonnicy zamieszkali w Międzynarodowym Kolegium Zakonu

Braci Mniejszych Konwentualnych i rozpoczęli trzyletnie studia filozoficzne na Wydziale
Filozoficznym Uniwersytetu Gregoriańskiego. Brat Maksymilian zabrał się do nich z
ogromnym zapałem, szczególnie z powodu programu, który obejmował nie tylko nauki ściśle

5

W późniejszym okresie był prowincjałem prowincji polskiej franciszkanów. Za swoją patriotyczną postawę

został zastrzelony 26 lipca 1942 roku przez Kruegera szefa gestapo w Stanisławowie. Wojtczak A., Ojciec ...,
t.1, str.29.

6

Marianna Kolbe od 1913 roku była tercjanką i rezydentką u sióstr felicjanek w Krakowie. Zmarła nagle 17

marca 1946 roku.

7

Juliusz Kolbe walczył podczas I wojny światowej w Legionach Józefa Piłsudskiego. Zginął, gdy jego oddział

został otoczony przez Rosjan między Miechowem a Olkuszem.

8

W roku 1909/1910 napisał: Ja niżej podpisany ośmielam się przedłożyć Wysokiemu Cesarsko-Królewskiemu

Ministerium moje samodzielne pomysły: telegraf piszący, aparat zapisujący mowę, i głosy natury, telegraf, w
którym na stacji można tylko mówić, a na drugiej stacji będzie to zapisywał i odbierał aparat: i prosi o łaskawe
zbadanie i oszacowanie ich pod względem praktyczności.

Tu następował szczegółowy opis powyższych

wynalazków, podnim zaś podpis: Rajmund Kolbe, uczeń V klasy gimnazjum.
Por. Dyczewski L., s.40.

filozoficzne ale także geometrię, algebrę, trygonometrię, fizykę, chemię, mechanikę, czyli
dziedziny, którymi szczególnie się interesował.

W początkach drugiego roku studiów mocno załamał się stan zdrowia brata

Maksymiliana. Cierpiał na bóle żołądka, głowy, często przeziębiał się. Cela, w której
mieszkał miała ceglaną podłogę, szczególnie jesienią i zimą było w niej bardzo wilgotno.
Jednak stan zdrowia nie rzutował na wyniki studiów.

Pierwszego listopada 1914 r. w uroczystość Wszystkich Świętych złożył uroczyste

ś

luby zakonne (solemne), tym samym na stałe związał się z rodziną franciszkańską.

Przyrzekał, że będzie żył w czystości, posłuszeństwie i ubóstwie według reguły św.
Franciszka. Składając przyrzeczenie przyjął dodatkowo imię Maria, którego będzie odtąd
używał obok imienia Maksymilian.

Europa ogarnięta była wówczas wojną. Kiedy Włochy przystąpiły do wojny z Rosją,

musiał opuścić Wieczne Miasto (pochodził w dalszym ciągu z kraju rządzonego przez cara
Rosji). Przez dwa miesiące przebywał w neutralnej republice San Marino, po uzyskaniu
odpowiednich dokumentów powrócił do Rzymu. W październiku 1914 r. złożył pracę
dyplomową, zdał egzaminy i uzyskał stopień doktora filozofii na Uniwersytecie
Gregoriańskim.

W następnym roku rozpoczął studia na Papieskim Wydziale Teologicznym św.

Bonawentury Ojców Franciszkanów w Rzymie. Właśnie w tym okresie, brat Maksymilian
miał możliwość obserwowania życia mieszkańców Rzymu. Refleksje nie były optymistyczne.
Upadek moralny, wzrost przestępczości, wystąpienia antykościelne budziły troskę.

9

W takiej

atmosferze rodzi się myśl założenia organizacji, która:

miałaby podać rękę tylu nieszczęśliwym duszom, by umocnić serca w dobrem, by

dopomóc wszystkim do zbliżenia się do Pośredniczki wszelkich łask.

10

Zakłada więc Militia Immaculatae, w skrócie M.I., w języku polskim Milicja

Niepokalanej albo Rycerstwo Niepokalanej. Pierwsze zebranie odbyło się w październiku
1917 r. W następnym roku swego błogosławieństwa udzielił mu papież Benedykt XV oraz
generał zakonu franciszkańskiego.

Brat Maksymilian zbliżał się do święceń diakonatu, które przyjął 28 października

1917 r., a 8 kwietnia 1918 r. z rąk kardynała wikariusza Rzymu Bazylego Pompilj święcenia
kapłańskie.

Ponieważ na terenie Włoch przebywało wielu Polaków – jeńców, postanawia

zaangażować się w pracę na ich rzecz. Kontaktuje się z księżmi zmartwychwstańcami,
prowadzącymi duszpasterstwo dla Polaków, pracuje też dla Komitetu Narodowego dla
Polaków. Odwiedza obozy jenieckie, służąc żołnierzom jako kapłan i jako Polak.

Jednocześnie przygotowuje się do zakończenia studiów teologicznych, broni pracę na

Papieskim Wydziale Teologicznym św. Bonawentury, uzyskując stopień doktora teologii.
Kilka dni po uroczystym wręczeniu dyplomów wsiada do pociągu Czerwonego Krzyża i
wyjeżdża do Polski, która nareszcie wróciła na mapę Europy, niepodległa i zjednoczona, a
którą opuścił przed siedmioma laty. Swe pierwsze kroki skierował do klasztoru sióstr
felicjanek w Krakowie, aby spotkać się z matką.

W kraju przełożeni skierowali go do pracy wykładowcy historii we Franciszkańskim

Seminarium Filozoficzno-Teologicznym. Zajmował się także pracą duszpasterską: spowiadał,
jeździł do chorych, przygotowywał do sakramentów świętych. Nie ustawał w pracy nad
Rycerstwem Niepokalanej. Pozyskiwał kolejnych członków, także poza Krakowem. W maju
1920 r. było ich już 1363.

9

Dyczewski L., s.65-73

10

Kolbe M., Dzieje Milicji Niepokalanej, PMK, t.II, s.445-446.

Ś

wiadom siły nowoczesnych środków przekazu, gromadził fundusze na pierwsze

wydanie pisma Rycerz Niepokalanej. Prasa, jak uważał, stała się ważnym narzędziem
informacji społeczeństwa a tym samym możliwością jego ewangelizacji. Partie polityczne,
ugrupowania szczególnie pozakatolickie dawno już wykorzystywały prasę, stąd widział tu
potrzebę większego zaangażowania Kościoła.

Przełożeni mieli na uwadze jego słabe zdrowie. Gruźlica, na którą zachorował w

Rzymie regularnie dawała znać o sobie, częste krwotoki, gorączka niepokoiły. W tej sytuacji
zwolniony został ze wszystkich obowiązków i wysłany na kurację do Zakopanego, na
dziesięć i pół miesiąca, a następnie do Nieszawy, na cztery i pół miesiąca.

Myśl o działalności wydawniczej dojrzewała w ojcu Maksymilianie, pozyskiwał dla

niej innych franciszkanów stąd myślano już nie tylko o wydawnictwie ale i o drukarni. Także
tematycznie wzbogacał nowe numery pisma, interesował się bardzo biografiami ludzi
odznaczających się świętością za życia. Gromadził materiały, wspólnie ze swoim bratem,
ojcem Alfonsem Kolbe

11

redagował teksty. Szczególnie po nagłej śmierci ojca Wenantego

Katarzyńca, z którym łączyła go przyjaźń oraz podobne zapatrywania na sprawę działalności
wydawniczej zakonu, postawił sobie za cel przedstawienia jego biografii w kolejnym
numerze Rycerza Niepokalanej.

12

Po powrocie z rekonwalescencji objął stanowisko wykładowcy w Studium

Filozoficzno-Teologicznym, wykładał teologię moralną, filozofię oraz Pismo Święte. Bardzo
angażował się w tą pracę, chociaż nie był porywającym wykładowcą.

Ponieważ Rycerstwo Niepokalanej trochę straciło na aktywności podczas jego

nieobecności, organizował spotkania, przekonywał o potrzebie dobrej prasy katolickiej i
większego zaangażowania w jej wydawanie.

13

Mówiąc o sytuacji w Polsce, podkreślał zasługi drukarni i księgarni św. Wojciecha w

Poznaniu, Wydawnictwa Ojców Jezuitów w Krakowie czy Wydawnictwo Karola Miarki w
Mikołowie, zauważając jednocześnie, że są to działania rozproszone, polegające głównie na
zaangażowaniu pojedynczych osób. Chciał także większego zaangażowania osób świeckich w
działalność wydawniczą, jednak problem polegał na ich właściwym przygotowaniu
merytorycznym do pracy. Właściwej popularyzacji służyć miałyby katolickie biblioteki,
czytelnie, wypożyczalnie czy księgarnie. Zdawał sobie bowiem doskonale sprawę z kondycji
społeczeństwa polskiego, które po ponad 100 letniej niewoli w ogromnym procencie nie
potrafiło czytać i pisać. Poza tym nie mogły to być pisma zbyt drogie, co się wiązało z
powszechnie panującą biedą. Warunki były więc konkretne, pismo nietrudne i niedrogie.

11

Ojciec Alfons Kolbe przyjął święcenia kapłańskie w Krakowie w czerwcu 1921 roku. Jego brat z powodu

stanu zdrowia nie mógł być na uroczystościach, nad czym bardzo ubolewał. Jednak kilka tygodni po święceniach
ojciec Alfons przyjechał do klasztoru łagiewnickiego koło Łodzi, skąd razem udali się do Pabianic, gdzie w
asyście brata odprawił mszę prymicyjną. Kilka dni później podobna uroczystość miała miejsce w Zduńskiej
Woli. Przybyli na nią licznie mieszkający w tych rejonach członkowie rodziny Kolbe oraz ich przyjaciele. Była
to pierwsza wizyta ojca Maksymiliana w rodzinnych stronach od czasu wyjazdu do Małego Seminarium do
Lwowa.

12

Biografia Wenantego Katarzyńca ukazała się w 1931 roku w Grodnie. Ojciec Alfons, będąc w Nieszawie,

napisał biografię Sługi Bożego ojca Rafała Chylińskiego, zaś ojciec Maksymilian interesował się sprawą kultu
Jana Łobdowczyka.

13

Cytując papieża Leona XIII mówił: „Zła prasa zgubiła społeczność, trzeba jej zatem przeciwstawiać dobrą

prasę. Katolicy nie powinni ustawać w pracy dla swojej dobrej prasy, to nieustanna misja. (...) Ani lud, ani
duchowieństwo nie rozumie znaczenia prasy. Powiadają, że przedtem prasy nie było, nierozumiejąc, że czasy się
zmieniły. Dobrze jest budować kościoły, mówić kazania, zakładać misje i szkoły, ale ten wielki trud próżny
będzie, jeśli zaniedbamy najważniejszą broń dzisiejszych czasów, tj. prasę.” A kardynał Pizy dodaje: Wy głosicie
kazania w niedziele, a dzienniki je głoszą co dzień, co godzinę. Wy mówicie do wiernych w kościele, a dziennik
idzie za nim do mieszkania. Wy mówicie pół godziny albo godzinę, a dziennik nie przestaje nigdy mówić.
Dyczewski, L., str.111.

Po uzyskaniu zgody władz kościelnych, o. Kolbe przystąpił do prac redakcyjnych oraz

do gromadzenia funduszy. Pierwszy numer pisma zaplanowany został na styczeń 1922 r.
Główne tematy poruszone w nim to cel człowieka, doskonałość chrześcijańska i świętość.
Wydany został w nakładzie 5 tys. i rozdany za darmo bądź za wolne datki. Okazało się
jednak, że w Krakowie nie ma wystarczających możliwości lokalowych na rozwinięcie
wydawnictwo z tego też powodu zapadła decyzja o przeniesieniu redakcji do klasztoru
franciszkańskiego w Grodnie.

Niedawno odzyskany klasztor wymagał gruntownego remontu, prace posuwały się

sprawnie, a w barokowe wnętrza ojciec Maksymilian wkrótce zaczął wprowadzać maszyny
drukarskie. Pierwszą zakupił od Sióstr Nazaretanek w Krakowie, które przeznaczyły ją już na
złom. Ojciec prowincjał wsparł finansowo zakup maszyny i czcionek, dodatkowo przysłał do
Grodna brata Alberta Olszakowskiego, z zawodu zecera. Pierwszy zespół wydawniczy liczył
trzy osoby, większość prac wykonywali ręcznie, maszyna nie była zasilana prądem, artykuły,
odpowiedzi na listy czytelników ojciec Maksymilian pisał ręcznie (nie miał jeszcze maszyny
do pisania) i przy lampie naftowej.

Poza pracą wydawniczą, ojciec Maksymilian, podobnie jak inni grodzieńscy

franciszkanie, spowiadał, głosił kazania, uczył dzieci religii, jeździł do chorych. Nie ustawał
w poszukiwaniu lepszych metod wydawniczych. Dopingowało go do tej pracy ciągle
wzrastające zainteresowanie Rycerzem Niepokalanej, wkrótce zaczęto wydawać także
Kalendarz Rycerza Niepokalanej

. Pierwszy numer miał się ukazać w 1925 roku, a nakład miał

wynosić 12 000 egzemplarzy. Dużą nowością tego numeru był dodatek, w formie reportażu
Jak powstaje Rycerz Niepokalanej

. Czytelnicy widzieli fotografie zakonników przy pracy: w

zecerni, introligatorni, drukarni, podczas spinania numerów, w administracji. Była to zupełnie
nowa forma przedstawienia życia codziennego zakonników, która spotkała się z ogromną
ż

yczliwością czytelników.

Nakłady Rycerza Niepokalanej rosły, na rok 1926 zaplanowano 40 000 egzemplarzy.

W tym też roku, w sierpniu, ojciec Maksymilian po raz pierwszy wystąpił oficjalnie jako
redaktor. Było to na pierwszym ogólnopolskim zjeździe katolickim w Warszawie. Jednak
ciężka choroba dawała znać o sobie, dodatkowo intensywność pracy nie sprzyjała kuracji.
Wobec tego przełożeni zadecydowali o powtórnym skierowaniu ojca Maksymiliana na
leczenie do Zakopanego. Zastępcą w Grodnie wyznaczono jego brata, ojca Alfonsa Kolbe.

Posłuszny woli przełożonych był w Zakopanem osiem miesięcy, od sierpnia 1926 do

kwietnia 1927. Zamieszkał u sióstr Sercanek na Łukaszówkach, naprzeciw Gubałówki. Czas
leczenia wykorzystał na przemyślenia, modlitwę, nowe plany. Prowadził bardzo obfitą
korespondencję z ojcem Alfonsem, który zmagać się musiał teraz sam ze wszelkimi
trudnościami wydawniczymi.

Z dużą wnikliwością przyglądał się różnym wydarzeniom społecznym i politycznym

kraju, co również nie poprawiało nastroju, ale pozwalało na lepszy kontakt z czytelnikami,
których listy w przeróżnych sprawach napływały do redakcji.
Zabudowania klasztoru grodzieńskiego stawały się za małe dla rozwijającego się
wydawnictwa, ponadto łączenie wspólnoty klasztornej z klasztorem-wydawnictwem nie było
dobrym rozwiązaniem. Po powrocie z kuracji zaczął szukać nowej lokalizacji wydawnictwa.
Książe Jan Drucki Lubecki posiadał majątek w Teresinie pod Warszawą, w powiecie
sochaczewskim, który przeznaczony był na parcelację. Część tego majątku zgodził się
ofiarować zakonnikom na klasztor-wydawnictwo.

Po pokonaniu pewnych trudności

14

jesienią 1927 z grupą zakonników wyrusza do

Teresina by budować klasztor. Pora roku nie sprzyjała budowom, poza tym ojciec
Maksymilian miał stosować się do zaleceń lekarza zakopiańskiego, spać 10 godzin dziennie,

14

Wojtczak, A., str. 84 – 88.

chodzić na spacery, nie podnosić ciężarów prawą ręką, nie przemęczać się, spać w ciepłym i
suchym pokoju.

Teren budowy leżał w depresji, powietrze było wilgotne, bagniste łąki biegły wzdłuż

torów, jednak zapału i życzliwości okolicznej ludności zakonnikom nie zabrakło. Nowa
siedziba miała być grodem Niepokalanej, stąd nadano nazwę Niepokalanów. Początek życia
w nowej siedzibie pozwolił braciom na dogłębne poznanie ubóstwa franciszkańskiego.
Brakowało absolutnie wszystkiego, pieniędzy najbardziej. Zakonnicy jedli byle co,
najczęściej ludność okoliczna widząc wielkiego ducha zakonników przychodziła z pomocą.

Jako pierwsza stanęła kaplica

15

, następnie budynek mieszkalny dla zakonników

później hala maszyn. Wszystkie budynki miały być proste, najtańsze i nietrwałe, służące tylko
jednemu pokoleniu. Miało to ustrzec zakonników przed stabilizacją i zmusić do dynamizmu,
każde pokolenie miało budować sobie nowe, bardziej funkcjonalne, dostosowane do potrzeb
czasu budynki. Wszystko w Niepokalanowie było niewyszukane, tanie ale praktyczne.

Przeniesiono maszyny z Grodna i praca ruszyła. Ochoty i pomysłów nie brakowało,

brakowało natomiast rąk do pracy. Zakonnicy byli wyczerpani. Ponieważ zakon nie był w
stanie skierować do Niepokalanowa więcej zakonników, powstała myśl założenia Małego
Seminarium i internatu.

Nowa placówka rozwijała się równym tempem, gwardianem oraz dyrektorem

wydawnictwa był ojciec Maksymilian Kolbe, jego zastępcą ojciec Alfons Kolbe. Nowa myśl
ciągle towarzyszyła ojcu Kolbe, były nią misje. Z polecenia przełożonych udał się na krótki
odpoczynek do Kalwarii Pacławskiej, z której wrócił z gotowym planem wyjazdu. Miała to
być Japonia, gdzie wyjechał, 26 lutego 1930 roku, wraz z czterema braćmi. Po drodze
zatrzymali się w Sajgonie, Szanghaju, gdzie sprawdzał możliwości wydawnicze. Dotarli
nareszcie do Nagasaki, gdzie wówczas była najliczniejsza diecezja katolicka w Japonii. Nie
bez trudności, w maju 1930 roku wydany został pierwszy egzemplarz japońskiego Rycerza
Niepokalanej

, który nosił tytuł Mugenzai no Seibo no Kishi.

Po dwóch miesiącach pobytu w Japonii, ojciec Kolbe powrócił do Polski, aby

uczestniczyć w kapitule prowincjalnej. Przedstawiony referat przekonał przełożonych o
potrzebie założenia domu misyjnego w Japonii. Z dwoma klerykami ojciec Kolbe wrócił w
sierpniu 1930 roku do Japonii.

W grudniu 1930 roku, będąc poza krajem ojciec Kolbe dowiaduje się, o nagłej śmierci

brata, ojca Alfonsa Kolbe. Niepokalanów znalazł się w trudnej sytuacji. Przełożeni nie
decydują się jednak na odwołanie ojca Maksymiliana z Japonii, przełożonym Niepokalanowa
zostaje ojciec Florian Koziura, do którego pisał ojciec Kolbe szereg listów, wspierając go,
udzielając mu szeregu rad.

W marcu 1931 roku, za 6800 jenów, zakupił ojciec Kolbe 4 hektary ziemi w dzielnicy

Hongochi u stóp góry Hikosan, gdzie rozpoczęto budowę domu misyjnego.

16

Nowy klasztor

nazwano Mugenzai no Sono czyli Ogród Niepokalanej.

Zasady swojej pracy opierał, jak zwykle zresztą na dwóch filarach: Niepokalanej i

skrajnym ubóstwie. Nie wszyscy zakonnicy rozumieli ten sposób życia, toteż zdarzały się
przypadki powrotów zakonników do Polski. Stąd ojciec Maksymilian apelował o przysyłanie

15

Po ukończeniu prac budowlanych ojciec Kolbe udał się do kardynała Kakowskiego po zezwolenie na

odprawianie Mszy św., nabożeństw i przechowywanie Najświętszego Sakramentu. Ksiądz kanclerz widząc go,
powiedział, że do księdza kardynała należy iść w czystych butach i czystym habicie. Na co ojciec Kolbe pokazał
spracowane dłonie mówiąc: Proszę księdza, ja tu przyszedłem prosto z pracy. Takim szczerym wyznaniem
zyskał serdeczność księdza kanclerza, który pozwolił na spotkanie z kardynałem. Wkrótce po tym wydarzeniu
zakonnicy mogli odprawiać msze święte w Niepokalanowie. Por. Dyczewski L., str.166-167.

16

Wielu dziwiło się dlaczego ojciec Kolbe wybrał lokalizację na uboczu, w terenie trudnym do zabudowy.

Kiedy 9 sierpnia 1945 Amerykanie zrzucili bombę atomową na Nagasaki, miasto zostało zniszczone i połowa
mieszkańców straciła życie. Klasztor stracił tylko szyby w oknach, góra Hikosan zasłoniła klasztor od
ś

miercionośnego podmuchu atomowego.

w pełni oddanych zakonników, gotowych nawet życie stracić dla Niepokalanej.

17

Poza tym

klimat japoński nie sprzyjał jego zdrowiu, często gorączkował, rany nie chciały się goić,
miewał ataki duszności.

Pomimo tego nie ustawał w pracy, ciężkiej, fizycznej przy budowie domu zakonnego

oraz w pracy wydawniczej, przy redakcji artykułów. W maju 1933 roku przybył do Polski na
obrady kapituły prowincjalnej. Za jej zgodą gwardianem Niepokalanowa został ojciec Florian
Koziura a gwardianem Mugenzai no Sono ojciec Kornel Czupryk.

Wsparty przez ojca Kornela wyrusza ojciec Maksymilian do Japonii. Przed wyjazdem

składa wizytę księdzu prymasowi Augustowi Hlondowi w Poznaniu, księdzu kardynałowi
Aleksandrowi Kakowskiemu w Warszawie (dwa dni później obydwaj odwiedzili
Niepokalanów). Odwiedza także księdza biskupa Stefana Sapiehę oraz swoją matkę, której
nie widział trzy lata.

Kolejny okres pracy w japońskim Niepokalanowie ma już inny, spokojniejszy

charakter dla ojca Kolbego. Dzieli obowiązki z ojcem Kornelem, który teraz ma się zająć
problemami gospodarczymi domu, opieką nad nowicjatem i wychowaniem braci, a także ma
być profesorem teologii moralnej i liturgii. Ojciec Maksymilian ma utrzymać sprawy
wydawnicze, opiekę duchową nad wspólnotą zakonną oraz być rektorem studium, profesorem
dogmatyki, Pisma św., prawa i historii Kościoła. Prowadził intensywną korespondencję,
planował inne prace misyjne, szczególnie Indie były w punkcie zainteresowań ojca Kolbe.
Jednak plan ten nie zyskał aprobaty przełożonych.

W 1935 roku placówka japońska liczyła 20 braci, w tym 4 Japończyków, 2 ojców i 3

kleryków. Nakład Mugenzai no Seibo no Kishi wynosił 65 000, w kwietniu 1936 roku
otworzono internat Małego Seminarium. W momencie takiej stabilizacji ojciec Kolbe zostaje
wezwany do Polski na kapitułę prowincjalną. Żegnał się z Japonią na zawsze. Był wówczas
już osobą bardzo znaną i cenioną w Polsce, jednak nowe obowiązki jakich miał się podjąć w
Niepokalanowie wymagały poprawy stanu zdrowia. Ponownie przełożeni wysłali ojca Kolbe
do Zakopanego, na kilkudniowy odpoczynek. Pozwoliło mu to na pionierską przejażdżkę
kolejką na Kasprowy Wierch w towarzystwie kierownika budowy inżyniera Stadnickiego.
Kapituła generalna postanowiła powierzyć mu stanowisko gwardiana Niepokalanowa, oraz
obowiązek szczególnej troski o zachowanie ducha franciszkańskiego w tym największym z
klasztorów zakonu.

Wydawnictwo rozwijało się równym tempem, Rycerz Niepokalanej osiągał nakład 650

000 egzemplarzy, Rycerzyk Niepokalanej 130 000, Mały Dziennik 145 000. Ojciec Kolbe
widząc rozwój wspólnoty postanowił zmienić system zarządzania. Jego zasadą stało się
dopuszczenie wszystkich do współrządów i wyrabianie w każdym członku wspólnoty
poczucia odpowiedzialności za całość.

W Niepokalanowie obowiązywały zasady: wyrzec się własnej woli, a czynić wolę

Boga wyrażoną w poleceniach przełożonych; dla siebie jak najmniej, dla Niepokalanej i
bliźnich jak najwięcej; osoby, zachowania, słowa, rzeczy, atmosfera mają być czyste, tchnąć
nieskazitelnością; życie w Niepokalanowie ma być radosne, bo radość jest i konsekwencją i
przejawem prawdziwej doskonałości.

18

Rozwijając działalność apostolską ojciec Kolbe był

17

Dochodziło do nieporozumień także z powodu wielkiej czci jaką Malsymilian otoczał Niepokalaną, zarzucano

mu zachwianie chrystocentryzmu. Klerycy chorowali na choroby, których leczenie mogło odbywać się w
spokojnej atmosferze zakonu w Polsce, czy też w kraju o innym klimacie. Nieporozumienia powstawały również
w kontaktach z duchownymi hierarchami w Japonii. Wymagały one korespondencji z Kongregacją do Spraw
Wiary i innymi instytucjami rzymskimi odpowiedzialnymi za prowadzanie działalności misyjnej. Por.Wojtczak
A., Ojciec..., str.126-134.

18

W styczniu 1937 roku postanowił wyjawić braciom przyczynę swojego szczęścia. Zanim odejdę od was

chciałbym coś pozostawić. (...) Wy mnie nazywacie gwardianem i jestem nim. Nazywacie mnie dyrektorem, też
dobrze mówicie, bo jestem dyrektorem wydawnictwa. (...) A czym jeszcze jestem? ... Jestem waszym ojcem i to
prawdziwym ojcem – więcej nawet niż rodzony ojciec. Przez ojca ziemskiego daje Pan Bóg życie człowiekowi

bardzo świadom potrzeby wykorzystania zdobyczy techniki. Kupował najnowsze maszyny
drukarskie, usprawniając tym samym pracę braci i podnosząc nakłady wydawnicze. W 1937
roku zakupił teleskryptor, dzięki któremu Niepokalanów miał najnowsze wiadomości.
Planował budowę lotniska. Wysłał nawet dwóch braci na kurs pilotażu, przygotowywał teren
pod przyszłą budowę.

W budowie była także radiostacja, która nawet wyemitowała pierwszy program w

ś

więto Niepokalanej 8 grudnia 1938 roku

19

. Polskie Radio już dwukrotnie wcześniej użyczało

ojcu Kolbe możliwości zabierania głosu, po raz pierwszy 8 grudnia 1937 roku, właśnie w
ś

więto Niepokalanego Poczęcia, drugi raz 2 lutego 1938 roku, w święto Matki Bożej

Gromnicznej. Wypowiedzi te kierowane były do szerokiego kręgu słuchaczy, dotyczyły
spraw ważnych, podnosiły na duchu.

Zmieniająca się rzeczywistość polska skłoniła ojca Maksymiliana do weryfikacji

planów wydawniczych, ograniczenia nakładu Rycerza Niepokalanej na rzecz nowych tytułów.
W 1938 roku pojawiły się: Miles Immaculatae, miesięcznik dla kleru całego świata, Mały
Rycerzyk Niepokalanej

, pismo dla dzieci poniżej lat 10, w bogatej szacie graficznej, Biuletyn

Misyjny

, miesięcznik przeznaczony dla misjonarzy. W dalszym ciągu ukazywał się Mały

Dziennik.

Ojciec Kolbe był znany i ceniony w wielu kręgach. Na zaproszenie prezydenta

Stefana Starzyńskiego wszedł w skład Stołecznego Komitetu Obywatelskiego Święta
Niepodległości. Był również członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy i Wydawców.

O zagrożeniu dla Polski mógł się ojciec Kolbe przekonać naocznie, będąc w Berlinie,

w marcu 1938 roku na kongresie Polaków w Niemczech. Mnóstwo mundurów, flagi
rozwieszone na większości budynków, ciągłe przemarsze wojska w takt marszów a przede
wszystkim atmosfera gotowości do walki budziły obawy a nawet strach.

20

W 1939 roku wystosował list do marszałka Rydza Śmigłego, mówiący o chęci

przyjścia z pomocą obrońcą ojczyzny. Pisał, że zakonnicy nie posiadają żadnego mienia na
własność, mimo to poprzez odmawiani sobie cukru przez 6 tygodni, zebrali kwotę 1 200
złotych na potrzeby wojska.

Wojna zaczęła się 1 września 1939 roku wcześnie rano. Kilka dni później, 5 września

gwardian Niepokalanowa, ojciec Maksymilian otrzymał od starostwa Sochaczewskiego
informację, że Niemcy po przekroczeniu Wisły, szybkimi krokami zbliżają się do Warszawy.
Do wiadomości dołączono polecenie, aby zakonnicy opuścili klasztor. Podobne polecenie
przesłał nowy prowincjał. Zachęcał braci do włączenia się do pomocy sanitarnej w
Czerwonym Krzyżu i w ten sposób służyli innym. W Niepokalanowie zostało 2 ojców i 40
braci, także w Lasku, Domu Zdrowia został 1 ojciec i kilku braci.

Rząd polski, świadomy losu polskich elit przygotowywał paszporty dla chcących udać się
na emigrację. Znani politycy, twórcy kultury, działacze społeczni otrzymywali taki
dokument. Ojciec Kolbe otrzymał paszport 6 września, jednak nie wyjechał, uważając, że
jego miejsce jest wśród braci, co było także wolą jego przełożonych.

dotąd nie istniejącemu. Przeze mnie otrzymaliście życie duchowe, życie Boże, powołanie zakonne (...) Żebyści
wiedzieli, dzieci drogie, jaki ja jestem szczęśliwy! (...) Kochajcie Niepokalaną, a ona uczyni was szczęśliwymi.
(...) Powiedziałem wam, że jestem bardzo szczęśliwy i doznaję wielkich radości, a to dlatego, że mam i to z całą
pewnością zapewnione niebo. (...) tyle jeszcze powiem, że to było w Japonii. Więcej wam dzieci drogie nic już nie
powiem, i nie pytajcie mnie o te rzeczy.(...)

por. Dyczewski L., Święty..., str 218-239.

19

W tym samym dniu, w kinie Roma odbyła się ku czci Niepokalanej uroczysta akademia, z udziałem

prezydenta Mościckiego, kardynała Kakowskiego i innych osobistości państwowych. Głos zabrał ojciec
Maksymilian, przemawiał pięknie o Niepokalanej. W części artystycznej występowała orkiestra reprezentacyjna
Wojska Polskiego a po niej orkiestra braci z Niepokalanowa, którzy nie ustępowali w kunszcie wytrawnym
muzykom. Kluz Władysław, Człowiek XX wieku. Św.Maksymilian Kolbe, t.2, Niepokalanów 1992, str. 134.

20

Kluz Wł., Człowiek XX wieku ... , str.115.

Do klasztoru przychodzili ranni żołnierze, a także tłumy ludności cywilnej uciekającej

przed frontem. Zakonnicy nie zostawiali nikogo bez opieki. Za kilka dni 13 września Niemcy
byli już przy furcie klasztornej, szukali polskich żołnierzy, a ponieważ znaleźli tylko rannych
opuścili Niepokalanów. Nie na długo, 19 września, żołnierze niemieccy pojawili się
ponownie z rozkazem zebrania się wszystkich mieszkańców na placu. Po przeliczeniu,
poinformowani zakonników, że zostaną zabrani na 2 godziny w celi wylegitymowania. W tej
sytuacji franciszkanie poprosili o pozwolenie ubrania grubszych rzeczy (przewidywali, że
może to potrwać dłużej). Pozwolono na pozostanie dwóch pielęgniarzy do obsługi rannych,
bracia poprosili ojca Maksymiliana, aby został. On jednak stanowczo odmówił.

21

Następnego

dnia przewieziono franciszkanów do Częstochowy, a stąd pociągiem do Opola i dalej do
miejscowości Lamsdorf.

W obozie zakwaterowano ich w płóciennych namiotach, otoczonych drutem

kolczastym i gęsto ustawionymi strażnikami. W każdy namiocie było około 200 ludzi, w tym
wielu Żydów. Rozdano jeden koc na dwu, jeden ręcznik na trzech, i dano czystą słomę.
Problemy pojawiały się przy jedzeniu, naczyń nie starczało dla wszystkich. Obecność
zakonników pamięta kilku żołnierzy polskich, przebywających w Lamsdorf jako jeńcy
wojenni.

22

Pobyt w Lamsdorf trwał do 23 września, niecałe trzy dni. W sobotę 23 września

przygotowano transport 24 grup po 500 osób, które załadowano do wagonów wcześniej
używanych do przewozu koni. Na drugi dzień, 24 września stłoczeni, w okropnym odorze
dojechali do miejscowości Amtitz (Gębice), położonej między dzisiejszym Gubinem a
Lubskiem.

Gwardian Niepokalanowa starał się pocieszać braci, porównywał ich sytuację do

wyjazdu na misje, tyle, że tu starać się nie trzeba o wizy, formalności, transport. Podkreślał,
ż

e jest to niebywała okazja, aby zrobić wiele dobrego. Transport wyładowano na stacji

kolejowej, po czym przeprowadzono wszystkich do obozu. Po drodze, podobnie jak w
Lamsdorf, okoliczna ludność niemiecka drwiła na widok przechodzących, a szczególnie
docinki nasilały się wobec zakonników. Obóz położony na podmokłym terenie, otoczony był
drutem kolczastym i wartownikami w odległości 100 metrów od siebie. W płóciennych
namiotach stłoczono po około 200 osób, w całym obozie było około10 tysięcy. W każdym z
namiotów umieszczono stół, dwie ławki, kilka wiader na wodę i posiłki, 50 miseczek
fajansowych i łyżek, ręczniki – jeden na trzech, które z czasem zabrano. Całą noc paliły się
dwie żarówki. Spano na podłodze na słomie. Prócz franciszkanów, w namiotach byli także
Ż

ydzi oraz cywile. Każdej grupie rozkazano wybrać przedstawiciela. Dla zakonników był to

brat Telesfor Bobrycki. Rano gdy wyprowadzono wszystkich przed blok, zabrał głos
porucznik niemiecki, który oświadczył, że winę ich internowanie ponoszą nie Niemcy lecz
Anglia i Francja.

Zakonnicy starali się swój dzień zorganizować tak, aby modlitwą i rozważaniem

zagospodarować czas. Nie kierowano ich do żadnej pracy, nie pozwalano przebywać poza
namiotem.

21

W literaturze kolbiańskiej najwięcej miejsca tym wydarzeniom poświęcił Niezgoda Cecylian, To jest święty.

Rzecz o świętym Maksymilianie Marii Kolbem

, Kraków 2001 a także Wojtczak Albert, Ojciec Maksymilian

Maria Kolbe

, t.1, Niepokalanów 1989. Opis wydarzeń przedstawiony w tych publikacjach stał się źródłem

informacji dla autora.

22

Archiwum Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambiniwicach-Opolu, Zespół Relacje i

Wspomnienia, relacja Pawła Bąkowskiego, sygn. 30, str. 1-2; relacja Mariana Rzeczkowskiego, sygn. 23, str.1-
4; relacja Stanisława Olejnika, sygn.20, str.1-3;

Wyżywienie internowanych było skromne: kawałek chleba i kawa bez cukru rano, w

południe pół litra zupy z brukwi, marchwi, ziemniaków i kapusty, wieczorem owsiana
polewka. Czasem na dodatek odrobinę margaryny, łyżka twarogu lub plasterek kiełbasy.
Zakonnicy mieli przynosić żywność dla całego namiotu, jeden z braci zrobił nawet tasak,
którym dzielił chleb na mniejsze porcje. Inni internowani chętnie zwracali się do niego z
prośbą o podział chleba, dochodziło bowiem do częstych konfliktów w związku z nierównymi
porcjami.

Brak wody był dużym utrapieniem dla wszystkich. Nie było szansy umycia się, nie

mówiąc już o praniu. Niektórzy myli się kawą, inni rosą czy szronem skroplonym na ścianach
namiotu, inni nie myli się wcale. W efekcie, po kilku tygodniach wśród osadzonych w
namiocie, a byli tam nie tylko franciszkanie, pojawiły się insekty. Przez kilka tygodni
zakonnicy walczyli z nimi skutecznie, jednak wszy wzięły górę. Wielu było tak bardzo
pogryzionych, że musieli być odprowadzeni do szpitala.

Wielu internowanych cywilów nie miało wierzchniej odzieży, często byli tylko w

samych koszulach. Jesienią cierpieli z powodu zimna, nawet nocą nie mieli czym się
przykryć. Zakonnicy zabrali ze sobą płaszcze, spali więc jak to określał ojciec Kolbe, bogaty
w doświadczenia misji w Japonii, „po misjonarsku”, przykryci własnymi płaszczami.
Stałe przebywanie w tak różnorodnej grupie przynosiło liczne problemy. Pod koniec września
Ż

ydów, Ukraińców i Polaków z Galicji wywieziono z obozu. Ich miejsce zajęli cywile –

Polacy przywiezieni w kolejnym transporcie.

Było wśród nich wielu dobrych i życzliwych ludzi, ale byli i tacy, którzy widząc

zakonników pozwalali sobie na bardzo niestosowne opowiadania. Któregoś dnia ojciec Kolbe
wziął jabłko otrzymane od innego internowanego, pracującego poza obozem, i podszedł do
„dowcipnisia” mówiąc: Proszę Pana, proszę wziąć to jabłko i proszę aby Pan więcej takich
nieskromnych rozmów nie prowadził.

Rzeczywiście opowiadania się skończyły.

23

Ojciec Kolbe był nie tylko moralnym wsparciem, zachęcał także braci do materialnej
pomocy innym. Któregoś dnia otrzymał od innej osoby twarożek, zaraz zebrał braci i
rozdał go im. Innym razem, jeden z braci przyniósł dodatkowe wiaderko zupy. Ojciec
Kolbe kazał rozdzielić zupę między wszystkich przebywających w namiocie. Kiedy
zabrakło chleba dla któregoś z namiotów, sam zaproponował oddanie swojej porcji a
inni bracia poszli jego przykładem. Jeden z zakonników pamięta, jak którejś nocy
obudził się czując, że ktoś otula mu nogi. Ze zdumieniem rozpoznał gwardiana
Niepokalanowa ojca Kolbe.
Z czasem namiot, w którym byli zakonnicy, stał się kaplicą. Szczególnie w
październiku, wieczorem, gromadzono się na modlitwach maryjnych. Prowadzącym
był ksiądz proboszcz Brykalski z parafii Koziegłowy

24

. Brali w nich udział nie tylko

duchowni ale także świeccy, szczególnie inteligencja.
Niemcy nie przerywali modlitw, często jednak obserwowali modlących się, zwłaszcza,
ż

e było wśród nich tak wielu cywilów - Polaków.

Jeden z braci, Teofil Zimnoch, na polecenie ojca gwardiana ulepił z gliny figurkę
Matki Bożej Niepokalanej. Umieszczono ją w namiocie. Atmosfera wśród jego
mieszkańców znacznie się poprawiła, ojciec Kolbe planował wydanie

Rycerza

Niepokalanej w wersji polskiej, niemieckiej i rosyjskiej.

23

Niezgoda C., To jest święty.... . str.100.

24

W obozie miały miejsce przypadki śmierci. Duchowni byli bardzo aktywni w pomoc dla chorych i

umierających. Bardzo zaangażowany w tą posługę był ksiądz Brykalski. Początkiem listopada sam został
skierowany do izby chorych. Został zwolniony z obozu, 4 grudnia 1939 roku. Trudy pobytu w obozie nie
pozwoliły mu wrócić do zdrowia. Zmarł w swojej parafii Koziegłowy na początku 1940 roku.

Ż

ołnierze niemieccy często przychodzili oglądać figurkę, fotografowali się nawet przy

niej z zakonnikami.

25

Internowanym w obozie wolno było napisać kartkę pocztową. Była to jednorazowa
akcja. W dniu 20 października 1939 rozdano wszystkim karty z wydrukowanym
tekstem. Wszyscy franciszkanie wysłali swoje karty pocztowe do ojca prowincjała,
którym w tym czasie był o. Korneli Czupryk, zaś ojciec gwardian napisał do ojca
generała w Rzymie, o. Bedy Hessa

26

.

Wydarzenie to dało zakonnikom nadzieję na szybkie zwolnienie, tymczasem doszło do

zmiany na stanowisku komendanta. Nowy komendant okazał się bardzo okrutny, częste były
przypadki bicia więźniów kijem po twarzy. Na szczęście dosyć szybko został przeniesiony na
inne stanowisko a komendantem został Alfons Stratmann, człowiek o zupełnie innym
charakterze. O bardzo dobrych relacjach może świadczyć list, który ojciec Kolbe napisał 28
lutego 1940 roku do Kamili Dybowskiej, teściowej Stratmanna, która mieszkała wówczas w
Berlinie:

W czasie mego pobytu w obozie dla internowanych w Amtitz miałem szczęście poznać
syna Wielmożnej Pani. Był tam komendantem kompanii, któremu wraz z
kilkudziesięcioma braćmi zakonnymi byłem podległy. Zadziwił on nas swoją wysoką
kulturą i głębokim poczuciem sprawiedliwości. Nie wiem, gdzie się on obecnie
znajduje, dlatego chciałbym przesłać mu przez W. Panią serdeczne podziękowania za
wszystko i zawiadomić, że po 3 tygodniach pobytu w Ostrzeszowie, dnia 9 grudnia
przybyliśmy wszyscy szczęśliwie do klasztoru.
Niech Niepokalana Dziewica Maryja za wszystko wynagrodzi.

Tymczasem pobyt w Amtitz przedłużał się, przywożono nowych internowanych,

któregoś dnia po wieczornej modlitwie jeden z nowo przywiezionych opowiadał
franciszkanom o swoim internowaniu przez Niemców w Niepokalanowie. Opowiadał o
sytuacji w klasztorze, niestety nie była ona optymistyczna. To jeszcze bardziej przygnębiło
zakonników. Dziennikarz obozowy, brat Teofil Zimnoch zapisał w notatkach pod datą 1
listopada, Dzień Wszystkich Świętych:

Z rana pochmurno, chłodno, prószy śnieg. O 7.30 śniadanie – kawa. O 8.30 zbiórka całego
batalionu w polu. Na tej zbiórce trzymano lekko ubranych ludzi przeszło godzinę. Wszyscy
bardzo pomarzli. Po powrocie do namiotu o 10.30 nabożeństwo: „Z tej biednej ziemi”,
kazanie, litania do Wszystkich Świętych śpiewana, Suplikacje, Anioł Pański i Pod Twoją
Obronę. O 13.30 obiad: rzadka zupa z brukwi i ziemniaków. Ogólne narzekanie. O 15.30
chleb (jeden na pięciu), ser i szmalec. O 17 kolacja – kawa. O 18 różaniec. Od 19 do 20
czas wolny – pogadanka z ojcem Gwardianem.

Warunki bytowe pogarszały z dnia na dzień, nadchodziła zima, nastroje wśród zakonników
były bardzo złe. W takiej sytuacji ojciec Maksymilian raz jeszcze postanawia oddać się w
opiekę Niepokalanej. Wyraził to w modlitwie będącej układem z Niepokalaną:

Matko Najświętsza ja z miłości oddaję się Tobie aby w tym przykrym obozie pozostać,
choć inni pojadą do domu. Zostanę tu, by cierpieć, zapomniany i wzgardzony, bez
znajomych, bez pociechy. I na to się tobie, o Maryjo, oddaję, by na tym nędznym
barłogu umrzeć w otoczeniu serc dla mnie najbardziej zimnych i być pochowanym tam
pod lasem, na tym ponurym cmentarzu.

25

Któregoś dnia brat Telesfor powiedział: Będziemy mieli pamiątkę z Amtitz (mając na myśli figurkę

Niepokalanej)

. Na co jeden z żołnierzy odparł: Waszą pamiątką będzie reumatyzm.

26

Przed wybuchem wojny ojciec generał Beda Hess odwiedzał Niepokalanów.

Niestety, nie wszyscy zakonnicy chcieli powtarzać taką modlitwę, w rezultacie ojciec

Kolbe „zarządził pod posłuszeństwem modlitwy o uwolnienie”. Następnego dnia, dawny
dowódca kompanii Stürm przyszedł z wiadomością o wyjeździe z obozu. Zapanowała
ogromna radość, dowódca kompanii aż trzy razy podrzucony został w górę przez
zakonników. Fryzjer, 20 - letni Jan Augustyniak z Pabianic, przez całą noc strzygł i golił
zakonników. Jeden z braci postarał się o dodatkową miskę twarogu, którym zakonnicy mogli
wzmocnić się przed wyjazdem.

Przed wyjazdem, 9 listopada 1939 roku, ponownie fotografowano zakonników z

figurką Niepokalanej. W towarowych wagonach przewieziono wszystkich zakonników do
Ostrzeszowa, wówczas Schildberg, miasta położonego w Wielkopolsce. Nastąpiła zmiana
konwojentów. Nowi traktowali zakonników bardzo hardo i ostro. Strzelali w powietrze, bez
ż

adnego powodu popychali ich, ojcu Maksymilianowi odebrali laskę, którą podpierał się z

powodu osłabienia. Umieszczono wszystkich, około 70 osób, wśród nich franciszkanów, w
suterenie byłej szkoły salezjańskiej. Było w niej cieplej niż w Amtitz, nie było insektów,
jednak rutynie obozowej musiało stać się zadość i do sutereny wpadło dwóch Niemców,
którzy ze wściekłością bili po stole często i po ludziach kijami, chcąc w ten sposób zastraszyć
przybyłych.

Dyscyplina w tym obozie nie była jednak nazbyt surowa. Komendant obozu zezwolił

na odprawianie nabożeństw w największej sali kolegium. Nastroje wśród franciszkanów
wyraźnie się poprawiły, ojciec Kolbe przeprowadził pogadankę pełną nadziei, mówił o
potrzebie działalności w realiach okupacyjnych wskazując na potrzeby zakładania i
prowadzenia ochronek, zakładów rzemieślniczych.

Wyżywienie w tym obozie było jednak znacznie gorsze niż w Amtitz. Internowani, za

pośrednictwem niektórych przychylnie nastawionych żołnierzy, kupowali w mieście chleb
także odzież, środki higieny. Jeden z braci przywoził prowiant z miasta. Dzięki życzliwość
ostrzeszowian kupował potrzebne rzeczy. Inny z braci zanotował pod datą 2 grudnia:
Dziś po 12 tygodniach zmieniłem koszulę!

Zakonników skierowano do pracy przy obieraniu ziemniaków i brukwi na zupę oraz

przy mieleniu kawy. Niektórzy bracia bardzo podupadli na zdrowiu, wobec czego dwóch z
nich: Jerzego Placyda i Telesfora skierowano, 15 listopada, do szpitala w Ostrowiu. Z czasem
franciszkanie zdołali opanować bród, byli mniej skrępowani, oddzielono ich bowiem od
internowanych świeckich. Była to w dużej mierze zasługa komendanta obozu, byłego pastora
protestanckiego.

Zakonnicy próbowali uzyskać pozwolenie na odprawienie Mszy św. jednak bez

skutku, w zamian obiecano im, że już niedługo zostaną zwolnieni. Dnia 29 listopada w
zakonie franciszkańskim obchodzone jest święto Wszystkich Świętych zakonu serafickiego.
W tym dniu zakonnicy profesi odnawiają śluby ubóstwa, posłuszeństwa i czystości.
Odnowiono je również w warunkach internowania, w imieniu kapłanów śluby odnowił ojciec
Pius Bartosik w imieniu braci, brat Hieronim. Jeden z braci niestety popadł w depresję i nie
przyszedł na uroczystość, odmawiał też udziału w jakichkolwiek wspólnych spotkaniach.
Ojciec Kolbe martwił się jego stanem, po kilku dniach brat zdołał przezwyciężyć depresję.

Także zwyczajem zakonnym, na 8 dni przed uroczystością patronki M.B.

Niepokalanej zakonnicy odprawiali rekolekcje. Ćwiczenie duchowe polegało tu na
zachowaniu całodziennego milczenia oraz uczestniczeniu w naukach. Dnia 7 grudnia
komendant oznajmił zakonnikom, że następnego dnia będą mogli wyjechać do domu. Polecił
posprzątanie pomieszczeń, w których przebywali, następnie rozdał im przepustki i bilety na
podróż.

Dzień wcześniej komendant obozu sfotografował się z zakonnikami i figurką

Niepokalanej, która w dalszym ciągu wzbudzała ogromne zainteresowanie wśród żołnierzy

niemieckich.Wagonem towarowym, z ławkami do siedzenia, przywieziono franciszkanów do
Warszawy. Po drodze bracia proponowali ojcu Kolbe pozostanie w Łodzi, obawiali się
bowiem, że w Niepokalanowie mogą nastąpić powtórne aresztowania. Podróż trwała całą noc.
Rano, 9 grudnia dotarli do Warszawy. Z trwogą patrzyli na ruiny pozostałe w mieście po
walkach we wrześniu 1939 roku.

Od razu skierowali swe kroki do klasztoru franciszkańskiego znajdującego się przy ul.

Zakroczymskiej. Po serdecznym powitaniu odprawił ojciec gwardian mszę świętą
dziękczynną. Spieszyli się bracia bardzo do Niepokalanowa, więc po posiłku ruszyli w dalszą
drogę. Na miejsce dotarli około godziny 13. Na nowej furcie zobaczyli napis „Nur für
Deutsche”, a żołnierz wartownik skierował ich do starej furty. Przywitał ich brat Epifaniusz
Synak pozdrowieniem ustalonym przez ojca Kolbe, Maria.
Gwardian Niepokalanowa pozostał jeszcze w Warszawie u ojca prowincjała Kornelego
Czupryka, aby zdać mu relację z pobytu w niewoli. Otrzymał polecenie powrotu do
Niepokalanowa i objęcia funkcji przełożonego.

W klasztorze oczekiwali go bracia, którzy powrócili z rozproszenia. Stan klasztoru –

wydawnictwa bardzo go zmartwił. Ukradzionych zostało wiele cennych maszyn drukarskich,
inne stały zaplombowane, zdemolowano warsztaty.

Rozpoczęto organizowanie życia w warunkach okupacji, co się wyraziło w większej

otwartości klasztoru na potrzeby okolicznej ludności. Utworzono więc warsztaty naprawy i
budowy maszyn rolniczych, tartak, stolarnię, kuchnię, pracownię zegarmistrzowską, warsztat
naprawy rowerów, punkt sanitarny oraz przetwórnię mleka. Udało się ojcu Kolbe uzyskać
zezwolenie na jednorazowy druk Rycerza Niepokalanej, i na jego dystrybucję na terenie
dystryktu warszawskiego.

Bardzo ważną działalnością franciszkanów z Niepokalanowa w tym czasie było

udzielanie schronienia wysiedleńcom. Władze okupacyjne wysłały do klasztoru około 2 000
Polaków, 1 500 Żydów, innym razem około 1 500 osób, głównie Volksdeutschów.

27

Każda z

grup miała przydzielonych dwóch braci, sprawujących nad nią bezpośrednią opiekę.

Ojciec Kolbe dawno planował napisanie książki o Niepokalanej. Pomysł ten dojrzał w

czasie internowania, a ponieważ działalność zakonu została bardzo ograniczona, powstały
warunki na taką refleksję. W Lasku, tzw. Domu Zdrowia dyktował treść bratu Arnoldowi
Wędrowskiemu. Były to przemyślenia teologiczne na temat Niepokalanej oraz przemyślenia
na temat przeżycia religijnego.

Praca nad książką nie została ukończona, przerwało ją aresztowanie, 17 lutego 1941.

Wcześniej zakonnicy otrzymywali informacje od Polaków zatrudnionych w urzędach
niemieckich, że nieżyczliwi ludzie kierują donosy na zakonników szczególnie na ojca
gwardiana.

28

27

Dyczewski L., str. 253.

... Kilka dni po powrocie zaczęli przybywać do klasztoru maryjnego ludzie wysiedleni z Poznańskiego i
zachodnich terenów Polski, wcielonych do Rzeszy niemieckiej. Wkrótce zaczęli również Niemcy przysyłać do
klasztoru Żydów. Już w połowie grudnia 1939 roku było tych biednych ludzi 3 500 osób.

Wojtczak A., Ojciec...,

t.1, str.263.

28

Wojtczak, A., str. 274.