A Jusupović MIASTO STOŁECZNE DANIELA ROMANOWICZA DZIEJE CHEŁMA DO POŁOWY XIV WIEKU

PRZYWRÓCONA PAMIĘCI

ПОВЕРНЕНA ПАМ’ЯТЬ

Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II
Wydział Teologii

Ukraiński Uniwersytet Katolicki
Wydział Nauk Humanistycznych
Wydział Filozoficzno-Teologiczny

Люблінський Католицький Університет
Івана Павла II
Богословський факультет

Український Католицький Університет
Гуманітарний факультет
Філософсько-богословський факультет

PRZYWRÓCONA PAMIĘCI

Ikona Matki Boskiej Chełmskiej:

ikonografia – kult – kontekst społeczny

ПОВЕРНЕНA ПАМ’ЯТЬ

Ікона Холмської Богородиці:

іконографія – культ – суспільний контекст

Redakcja

Andrzej Gil, ks. Mirosław Kalinowski, Ihor Skoczylas

За редакцією

Анджея Ґіля, о. Мірослава Каліновського, Ігоря Скочиляса

Lublin – Lwów

Люблін – Львів

2016

Adrian Jusupović

MIASTO STOŁECZNE DANIELA ROMANOWICZA.
DZIEJE CHEŁMA DO POŁOWY XIV WIEKU

1. Wstęp

Chełm to miasto ściśle powiązane z dziejami dynastii Romanowiczów. Jego powsta-
nie i dzieje opisuje trzynastowieczna „Kronika halicko-wołyńska”. Fakt ten nie prze-
szkodził wielu historykom dopatrywać się istnienia tego grodu już w XI wieku. Część
dziewiętnastowiecznych badaczy, nie powołując się na wiarygodne źródła, uważała,
że książę kijowski Włodzimierz Wielki miał tu erygować biskupstwo

. Zapewne owe

przekazy należy łączyć między innymi z twórczością Jana Długosza. Dziejopisarz ten
pod rokiem 1073, opisując interwencje Bolesława Śmiałego na rzecz Izjasława Jaro-
sławowicza, podaje, że „głównymi zamkami tej okolicy były: Wołyń, Włodzimierz
i Chełm, wszystkie zbudowane z drzewa i belek i położone na naturalnych wzniesie-
niach”

. Pod rokiem 1074 czytamy z kolei o tym, że Bolesław chciał zdobyć dwa gro-

dy wołyńskie: Chełm i Włodzimierz

. Jak zaznaczyli wydawcy polskiego tłumaczenia

Długosza, fragment ten jest fikcyjny, na co wskazuje treść ustępu: „brak daty i miejsca
bitwy itp. szczegóły, które Długosz zwykle podaje, jeśli je odnalazł w źródłach”

Praca powstała w ramach realizacji grantu NCN (2012/07/B/HS3/01044): „Edycja krytyczna

„Kroniki halicko-wołyńskiej” z komentarzami oraz tłumaczeniem” i stanowi poszerzoną wersję
artykułu: A. Jusupović, «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ». Geneza Chełma i jego
biskupstwa, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 12, 2014, z. 6, s. 11-26. Za kon-
sultacje archeologiczne pragnę podziękować dr. Tomaszowi Dzieńkowskiemu.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, red. F. Sulimier-

ski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880, s. 553.

J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 3-4, Warszawa 1969, s. 130.

„Castra regionis erant principlia tria: Wolin, Wladimir et Chelm, singular tamen ex ligno et tra-
bibus fabrefacta et in collibus natura ipsa edicioribus sita”. I. Dlugossii, Annales seu cronicae in-
cliti Regni Poloniae, Liber 3-4, Varsaviae 1970, s. 110.

Tamże, s. 132.

Tamże, s. 132, przyp. 8.

162

Adrian Jusupović

Należy pamiętać, że Długosz opisywał miasta w dużej mierze z perspektywy

XV-wiecznej rzeczywistości. Doskonale widać to w jego „Dziejach bajecznych Pol-
ski”, w których czytamy: „Potem Chełm powszechnie znany tylko z zaszczytu bi-
skupstwa i zamku, tak mało ludne i nieznaczne miasto, że zaszczyty te powinny
by być mu odjęte i przeniesione na miasto bardziej ruchliwe i ludniejsze, jakim był
wówczas Hrubieszów”

. Historyk ten automatycznie przeniósł późniejsze dzieje

tego miasta na okres wcześniejszy, kiedy Chełma jeszcze nie było.

2. Początki Chełma

Najnowsze wyniki badań jasno pokazują, że rozwój Chełma należy łączyć z działal-
nością księcia, późniejszego króla Rusi, Daniela Romanowicza. Fakt ten od dawna
jest znany w literaturze

. Archeologiczne źródła, potwierdzone przez pisane, po-

kazują, że rozwój ośrodka nastąpił dopiero w XIII wieku. Trudno jednoznacznie
stwierdzić, czy jakaś miejscowość funkcjonowała tu wcześniej. Ślady osadnictwa
z tego okresu natrafiono na wzgórzu Kredowa Góra położonym 2-3 km na wschód
od Wysokiej Górki

. Najnowsze badania archeologiczne wykazały brak jakichkol-

wiek śladów grodu z okresu XI-XII wieku. Uznane przez dwudziestowiecznych
badaczy, za starsze stratygraficznie od murów miąższe warstwy gliny, spalenizny
i rumoszu, na których posadowiono mury palatium oraz konstrukcje drewnia-
no-ziemne, faktycznie pochodzą z XIII wieku

. Oznacza to, że mur palatium nie stoi

na reliktach starszego grodu

. Zespół kierowany przez prof. Andrzeja Buko „w wy-

kopie 38B odkrył narożnik wewnętrzny budowli z ciosów z zielonego piaskowca.
Mur wybudowano na warstwach nasypu i pożarowych, których pozycja stratygra-

J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1-2, Warszawa 1961, s. 172.

„Item Chelm, pontificali tantummodo honore et arce wlgata, adeo in culta et ignobilis, ut honor
ille sibi detrahi debeat et in Hrubyeschow opidum culcius et magis habitatum transferi”. I. Dlu-
gossii, Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 1-2, Varsaviae 1964, s. 112.

Pełną analizę działalności Daniela Romanowicza i stan badań zob.: D. Dąbrowski, Daniel

Romanowicz król Rusi (ok. 1201-1264). Biografia polityczna, Kraków 2012, s. 11, 68, 77, 99, 182,
206, 225-226, 237-239, 241, 247, 348, 400, 418, 447-448, 458.

Por. T. Dzieńkowski, Wczesnośredniowieczne osadnictwo ziemi chełmskiej, Chełm 2011 (praca

doktorska przygotowana w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN pod kierunkiem prof. Andrze-
ja Buko), s. 152 (stan badań s. 147-152). Pragnę gorąco podziękować dr. Tomaszowi Dzieńkow-
skiemu za udostępnienie mi niezwykle cennych wyników swoich badań.

Tamże, s. 153-154. Mychajło Hruszewski uważał, że przed wybudowaniem około 1237 roku

Chełma niczego wcześniej na jego miejscu nie było. М. Грушевський, Історія України-Руси, t. 2,
XI-XIII вік, Київ 1992, s. 381.

A. Buko, R. Dobrowolski, T. Dzieńkowski, S. Gołub, W. Petryk, T. Rodzińska-Chorąży, Pala-

tium czy zespół rezydencjonalny? Północna część góry katedralnej w Chełmie (Wysoka Górka)
w świetle wyników najnowszych badań, „Sprawozdania Archeologiczne”, 66, 2014, s. 137.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

163

ficzna nie została jednoznacznie wyjaśniona. Odsłonięto także zawaloną ścianę bu-
dowli wzniesioną z cegieł palcówek oraz kamiennych ciosów. Udokumentowano
dwa etapy jej budowy. Cegła z poziomu starszego została wydatowana metodą ter-
moluminiscencji (TL) na lata 1243±35AD, co może wskazywać zarówno na fazę 1,
jak i 2”

. Ponadto znajdowana na terenie wykopalisk ceramika, dość powszechnie

występowała na Rusi w okresie XI-XIII wieku, jednak w Chełmie odnajdywana była
w kontekstach datowanych na okres XIII-XIV wieku

. Z kolei wykopane bransolety

szklane datowane są od połowy wieku XIII do pierwszej ćwierci XIV wieku

. Re-

asumując większość zabytków oraz znalezisk archeologicznych datowanych jest na
okres XIII-XIV wieku.

Potwierdzenie zbudowania Chełma w XIII wieku odnajdziemy również w „Kro-

nice halicko-wołyńskiej”, której autor posługiwał się takimi frazami, jak: „Jeszcze
przed wybudowaniem przez Daniela Chełma wojowali [Daniel i Wasylko] z Jaćwin-
gami około Ochoży i Busowna i całą tę ziemię zdobyli”

. Również po bitwie jaro-

sławskiej, która miała miejsce 17 sierpnia 1245 roku, czytamy, że Daniel

„

powrócił

do grodu Chełma, [...] który sam zbudował”

. Kronikarz doskonale wiedział, kiedy

faktycznie miasto powstało, a pamięć o tym wydarzeniu, jak wynika z zastosowa-
nych fraz, była jeszcze bardzo świeża. Jest to zabytek piśmiennictwa staroruskiego,
który prawdopodobnie powstawał w XIII wieku na dworach Daniela i Wasylka Ro-
manowiczów, Włodzimierza Wasylkowicza, Mścisława Daniłowicza oraz Lwa Da-
niłowicza. Informacje do swojego dzieła kronikarz czerpał z archiwum książęcego
oraz z relacji naocznych świadków. Okoliczności te powodują, że pod względem
informacyjnym dzieło to jest bezcenne

. Przetrwało ono do naszych czasów w ko-

piach z XV, XVI, XVII i XIX wieku

. Co istotne, pod względem redakcyjnym jest

to dzieło niedokończone, skłonny byłbym widzieć w nim wielokrotnie redagowany
na przestrzeni XIII wieku brudnopis, który nie doczekał się ostatecznego kształtu.
Potwierdza ową obserwację deklaracja jednego z redaktorów kroniki: „Roku 1254.
Tego roku, po upływie pewnego czasu. Chronograf musi pisać o wszystkim, co za-
szło, czasami wybiegać w przód, a czasami cofać się do wcześniejszych [wydarzeń].
Ten, kto mądry, zrozumie. Liczba roku tu nie była pisana, potem dopiszemy chro-
nologię na sposób antiocheński, wedle olimpiad, wedle greckiego rachunku, według

Tamże, s. 142.

Tamże, s. 149.

Tamże, s. 150.

„Воеваша Ятвязе около Охоже и Бусовна, и всю страну и ту поплениша, и еще бо

Холму не поставлену бывъшю”. ИЛ, kol. 799.

14 „

Иде же в Холмъ [...] иже бe создалъ самъ”. Tamże, kol. 805.

Omówienie „Kroniki halicko-wołyńskiej” i zestawienie literatury w: A. Jusupović, Elity ziemi

halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205-1264). Studium prozopograficzne, Kraków
2013, s. 23-36.

Tenże, «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ», s. 13.

164

Adrian Jusupović

przestępnych lat rzymskich, tak jak Jewsiewij Pamfil i inni latopisarze robili, od
Adama do Chrystusa. Wszystkie daty dopiszemy później – porachowawszy je”

Niestety, zapowiedziane korekty nie zostały nigdy zrealizowane. Przekaz ów,

mimo że bezpośrednio niezwiązany z Chełmem, powinien zainteresować badaczy
zajmujących się dziejami zarówno miasta, jak i rozciągającego się wokół niego re-
gionu. Powstania opisywanego ośrodka kronikarz nie zapisał zgodnie z jego wła-
ściwą chronologią, lecz dopiero w związku z walkami Romanowiczów z Kuremsą,
jakie miały miejsce w latach 50. XIII wieku. Przypomnę jedynie, że badacze uważa-
ją, że pierwsze dwie redakcje „Kroniki halicko-wołyńskiej” zostały przeprowadzone
w Chełmie. Odpowiednio przypisuje się je Cyrylowi (późniejszemu metropolicie
kijowskiemu), pracującemu w latach 1246-1247 oraz biskupowi Janowi, piszącemu
w drugiej połowie lat 50. XIII wieku

. Warto zatem zauważyć, że mimo zapowie-

dzi pierwszego redaktora, piszącego „Za zgodą Bożą, Daniel założył gród Chełm.
O założeniu jego jeszcze opowiemy”

, faktycznym autorem opisu założenia Cheł-

ma był drugi redaktor. Świadczy to między innymi o tym, że ośrodek ten powstał w
stosunkowo nieodległym czasie. Potwierdza ten fakt również zapis kroniki dotyczą-
cy lata 1236 roku

, kiedy to Konrad Mazowiecki prowadząc wyprawę skierowaną

przeciwko Danielowi, „zatrzymał się tam, gdzie teraz stoi gród Chełm i posłał do

„Въ лeтo [6762]. В та же лeта времени минувшу. Хронографу же нужа есть писати все

и вся бьвшая, овогда же писати впередняя овогда же востоупати в задняя. Чьтыи мудрыи,
разумeеть. Число же лeтомъ здe не писахомъ, в задняя впишемь по Антивохыискымь
Соромъ, алумъпиядамъ, Грьцкыми же численицами, Римьскы же висикостомь, якоже
Євьсeвии и Памьфилъво иннии хронографи списаша, oт Адама до Хрeстоса. Вся же лeта
спишемь рощетъше во задьнья”. ИЛ, kol. 820.

Por.: Л. Черепнин, Летописец Даниила Галицкого, „Исторические Записки АН СРРР”,

12, 1941, s. 228, 230, 249-253. Literatura patrz: A. Poppe, Latopis Ipatjewski, w: Słownik Starożyt-
ności Słowiańskich, t. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 20-21; В. Пашуто, Очерки по
истории галицко-волынской Руси, Москва 1950, s. 73-74, 80-81, 86-101; А. Генсьорський,
Галицько-Волинський Літопис. Процес складання. Редакції і редактори, Київ 1958, s. 4, 16,
23, 66-67, 90-99; А. Ужанков, Проблемы историографии и текстологии древнерусских
памятников XI-XIII веков, Москва 2009, s. 317-318. We wcześniejszych publikacjach Alek-
sandr Użankow zakreślił okres, w którym miała powstać pierwsza redakcja znacznie szerzej: ko-
niec lat 40. – początek lat 50. XIII wieku. А. Ужанков, Летописец Данила Галицкого. Редакции,
время создания, „Герменевтика Древнерусской литературы X-XVI в.”, 1, Mосква 1989, s. 265-
273; tenże, Летописец Данила Галицкого. Проблема авторства, tamże, 3, ч. 1, Mосква 1992,
s. 149-180. Zob. także: M. Font, Geschichtsschreibung des 13. Jahrhunderts an der Grenze zweier
Kulturen. Das Königreich Ungarn und das Fürstentum Halitsch-Wolhynien, Stuttgart 2005
[„Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse“, Jahrgang 2005, nr 3], s. 32-
34. Zestawienie i omówienie literatury w.: A. Jusupović, Elity, s. 24-28.

„Богу же изволившю, Даиилъ созда градъ именемь Холмъ. Создание же его иногда

скажемь”. ИЛ, kol. 740.

B. Włodarski, Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa 1966, s. 111.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

165

Czerwienia wojować”

. Z przekazu jasno wynika, że w czasie kampanii księcia ma-

zowieckiego Chełm jeszcze nie pełnił roli ośrodka mogącego stworzyć jakieś zna-
czące zagrożenie militarne. Być może była tam strażnica albo mały gród.

Pewna informacja, że Chełm funkcjonował jako gród, pochodzi z jesieni

1238 roku lub zimy 1239 roku

: „Kiedy Daniel [Romanowicz] był w Chełmie,

otrzymał wiadomość, że Rościsław [Michałowicz] poszedł na Litwę ze wszystkimi
bojarami i konnicą. Kiedy to się stało, wyszedł Daniel z Chełma z wojami i na trzeci
dzień był w Haliczu”

. Wzmianka ta jest niezwykle istotna dla dalszych ustaleń.

Po pierwsze dowiadujemy się, że Daniel przebywał w Chełmie, co oczywiście nie
oznacza, iż już wówczas była to siedziba księcia. Po drugie, że w bardzo krótkim
czasie był w stanie zgromadzić wokół siebie oddział najprawdopodobniej złożony
z konnicy. Jak zauważył Dariusz Dąbrowski, dystans 300 km jaki dzieli Chełm i Ha-
licz, w trzy dni mógł pokonać tylko i wyłącznie oddział konny

. Powyższe obser-

wacje wskazują, że pod koniec lat 30-tych (zapewne w latach 1237-1238), mamy
do czynienia z grodem posiadającym zaplecze militarne. Obserwację powyższą po-
twierdzają również wydarzenia z roku 1243, kiedy to Daniel Romanowicz, wyruszył
prawdopodobnie z Chełma na Bolesława Wstydliwego

. W tym czasie z Chełma

wyruszyła również wyprawa odwetowa na Lublin

. Poza tym wprost o zbieraniu

wojów czytamy w „Latopisie Hipackim” pod rokiem 1259: „Kuremsa poszedł na
Daniela i Wasylka, przyjechał bez wieści. Wasylko zaczął zbierać wojów we Wło-
dzimierzu, a Daniel w Chełmie”

. Wynika z powyższych przekazów, że powstaniu

Chełma towarzyszyła albo większa akcja osadnicza, albo zamieszkująca tam lud-
ność była wystarczająca do utrzymania załogi grodu.

Przejdźmy jednak do opisu powstania Chełma. Czytamy w nim: „Gród Chełm

tak powstał – Bożym rozkazem. Gdy Daniel rządził we Włodzimierzu, założył mia-
sto Ugrowsk i stworzył w nim biskupstwo. Pewnego razu, kiedy jeździł po polu i po-
lował, zobaczył miejsce przepiękne i zalesioną górę, a pole opasało je ze wszystkich
stron. Zapytał miejscowych: ‘Jak nazywacie to miejsce?’. Oni mu odpowiedzieli:

„Же ставшу кде нынe градъ Холмь стоить”. ИЛ, kol. 775.

М. Грушевський, Хронологiя подій Галицько-Волинської літописі, „Записки Наукового

товариства імені Шевченка”, т. 41, Львів 1901, s. 28.

23 „

Данилу во Холъмe будущю ему, яко Ростиславъ сошелъ есть на Литву со всими бояры

и снузникы сему же прилучившуся. Изииде Данилъ со воии со Холъма и бывшю ему
третии дeнь у Галичи”. ИЛ, kol. 777-778.

D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz, s. 206.

ИЛ, kol. 795-796. Por. О. Б. Головко, Корона Данила Галицького. Волинь і Галичина в дер-

жавно-політичному розвитку Центрально-Східпої Європи раннього та класичного серед-
ньовіччя, Київ 2006, s. 323-325.

ИЛ, kol. 796.

„Куремьса поиде на Данила и на Василка, без вeсти. приeха. Василко же сбирашеться

во Володимере, а Данило в Холме”. Tamże, kol. 840.

166

Adrian Jusupović

‘Chełm jest jego nazwa’

. Spodobało mu się to miejsce i pomyślał, żeby zbudować

na tym miejscu nieduży gród. Obiecał Bogu i świętemu Janowi Złotoustemu, że
zbuduje w imię jego cerkiew. I zbudował nieduży gród i widząc, że Bóg mu sprzyja,
a św. Jan jest jego poplecznikiem, zbudował też inny gród. Jego Tatarzy nie mogli za-
jąć, kiedy Batyj podbił całą ruską ziemię. Wtedy została spalona cerkiew świętej Trój-
cy i na powrót odbudowana. Gdy Daniel zobaczył, że Bóg patronuje miejscu temu,
zaczął ściągać obcokrajowców i Rusinów i osoby mówiące innym językiem i La-
chów. I przybywali dzień w dzień, wszelacy czeladnicy i mistrzowie. Uciekali przed
Tatarami siodlarze, wytwórcy łuków i kołczanów, kowale od żelaza, miedzi i srebra.
I ożyło to miejsce; zapełniło się zagrodami i wioskami pole, które otaczało gród”

Powyższy przekaz zawiera de facto skróconą historię Chełma, obejmującą 20 lat

jego istnienia. Na początku dowiadujemy się, że Daniel utworzył Uhrusk. Chciałbym
w tym miejscu zaznaczyć, że ziemia chełmska była miejscem przemarszu wojsk

Tędy wędrowały wojska Romana Mścisławowicza, idąc na Zawichost w 1205 roku.
W 1217 roku

Daniel przyłączył ten teren do swojej domeny. Jak już w historiogra-

fii zostało zauważone, w kronice obszar późniejszej ziemi chełmskiej był określony
za pomocą czterech punktów osadniczych Uhruska, Wereszczyna, Stołpia i Kumo-
wa

. Ziemia ta przechodziła z rąk do rąk, ponieważ nie posiadała grodu z odpo-

wiednim zapleczem militarnym. Wydaje się, że w zamyśle Daniela takie zadanie
miał spełniać właśnie Uhrusk

. Książe zapewne zamierzał go rozbudować, czego

Jan Długosz wymieniając góry ziemi ruskiej w swojej Chronografii, wspomina „Chełm, wy-

soka góra, od której wzięła nazwę ziemia chełmska, na której szczycie wzniesiono zamek”. J. Dłu-
gosz, Roczniki czyli kroniki sławnego królestwa polskiego, ks. 1-2, s. 161.

„Холмъ бо городъ сиче

бысть созданъ – Божиимъ веленьемь. Данилови бо княжащу

во Володимере,

созда градъ

Угорескь, и постави во немь пискупа. А ездящу же

ему по

полю и ловъı деющу и виде место красно и лесно на горе. Обьходящу округъ его полю
и вопраша тоземець: ‘Како именуеться место се?’ Они же рекоша: ‘Холмъ ему имя есть’.

И возлюбивъ место то и помъıсли да сожижеть на немь градець малъ, обещася Богу
и святому Ивану Златоусту. Да створить

во

имя его церковь,

и створи градець малъ.

И видевъ же яко Богъ помощникъ ему и

Іоанъ спешникъ

ему есть. И созда

град инъıи. Его

же Татарове не возмогоша прияти, егда Батыи

всю землю Рускую поима. Тогда и церковь

святои Троице зажьжена бысть, и пакы создана

бысть. Видивъ же се князь Данило, яко

Богу поспевающу месту тому, нача призъıвати; приходае Немце

и Русь, иноязъıчникы,

и Ляхъı идяху день и

во день

и унотъı, и мастере

всяции бежаху ис Татаръ, седелници

и лучници и тулници, и кузнице железу, и меди и сребру. И бе жизнь, и наполниша дворы
окрестъ крада

поле

села”. ИЛ, kol. 842-843.

І. Крип’якевич, Галицько-Волинське князівство, Львів 1999, s. 40, 126.

В. Пашуто, Очерки, s. 190.

ИЛ, kol. 732. І. Крип’якевич, Галицько-Волинське князівство, s. 40; D. Dąbrowski, Dzieje

Chełmszczyzny w świetle informacji latopisów (lata 1170-1218), „Rocznik Chełmski”, 15, 2011,
s. 79-81; tenże, Daniel Romanowicz, s. 68.

Zob. także: В. Александрович, Мистецтво Холма доби князя Данила Романовича,

„Княжа доба. Історія і культура”, 1, 2007, s. 139.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

167

wyrazem jest erygowanie w nim biskupstwa. Z czasem starszy syn Romana Mścisła-
wowicza znalazł kolejne miejsce, które również mogło spełniać obronne zadania.
Przy okazji, jakże literackiego opisu polowania i Bożego nakazu, dowiadujemy się,
że w okolicy funkcjonowały jakieś punkty osadnicze, zapewne wsie. Przypuszczalne
początkowo miał on wspierać Uhrusk. W obydwu grodach Daniel Romanowicz
rozpoczął akcję osadniczą. Czy już w latach 30. zaczął książę widzieć w Chełmie
stolicę swojej ziemi, trudno powiedzieć. Wydaję, się jednak, że nie. Wielu badaczy
uznaje, że pod koniec lat 30. biskupstwo uhruskie zostało przeniesione do Cheł-
ma

. Warto jednak przytoczyć cały fragment „Kroniki halicko-wołyńskiej”, na pod-

stawie której takie hipotezy powstały: „Daniel założy gród o nazwie Chełm. O po-
wstaniu jego w innym miejscu opowiemy. Za Bożą wola wybrany został i wyniesiony
do [godności] biskupa Joan. Książę Daniel wybrał jego z kleru wielkiej cerkwi Świę-
tej Bogurodzicy we Włodzimierzu. Do tej pory biskupem w Uhrusku był Asaf, któ-
ry samowolnie zajął metropolitarny stolec i dlatego został pozbawiony stolca swoje-
go, biskupstwo zaś zostało przeniesione do Chełma”

. Przekaz ów został wpleciony

w narrację opisującą wydarzenia, jakie miały miejsce w pierwszej połowie lat 20.
XIII wieku. Jest to jedna z tzw. proroczych informacji, która wspomina o wypad-
kach mających się wydarzyć i jest ewidentnym wtrętem

. „Kronika halicko-wołyń-

ska” pierwotnie nie miała układu rocznikarskiego. Siatkę chronologiczną naniesio-
ną w jej hipackiej wersji w XV wieku i nie spotkamy jej w pozostałych latopisach
południowo-ruskich, zawierających „Kronikę halicko-wołyńską”

. Na przekaz o

przeniesieniu eparchii należy patrzeć w identyczny sposób jak na krótką historię
Chełma, czyli jak na fakty, które miały miejsce na przestrzeni dwudziestu i więcej
lat. Potwierdza to fragment „Kroniki halicko-wołyńskiej” bezpośrednio poprzedza-
jący wyżej cytowany: „Przy Danielu i Wasylku był włodzimierski biskup. Był nim
[w tym czasie] Joasaf błogosławiony sługa Świętej Góry, a potem był Wasyl od Świę-
tej Góry, a następny był Nikifor o przezwisku Staniłok, wprzód był sługą Wasylka.
Potem [był] Kuźma, łagodny, pokorny sługa Włodzimierski. Za zgodą Bożą, Daniel
założył gród Chełm. O założeniu jego jeszcze opowiemy”

. Wymienieni tu zostali

Stan badań i omówienie w: A. Gil, I. Skoczylas, Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim

w procesie przemian i adaptacji. Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin–Lwów 2014, s. 62-63.

35 „

Даиилъ созда

градъ именемь Холмъ, создание же его иногда скажемь. Божиею же

волею избранъ бъıсть и поставленъ бысть Иванъ пискупъ княземь Даниломъ от клироса
великое церкви святои Богародици Володимерьскои. Бе бо преже того пискупъ Асафъ
в угровьскъıи, иже скочи на столъ митрофоличь, и за то сверженъ

бъıсть стола своего,

и переведена бысть пискупья

во Холмъ”. ИЛ, kol. 740.

А. Ужанков, Проблемы историографии, s. 317-318.

Stan badań i zestawienie literatury zob.: A. Jusupović, Elity, s. 30-34.

„Данило

и Василка Романовичю бeаху Володимьрьскъıи пискупе.

Бе бо Асафъ бла-

женъıи преподобнъıи

святитель Святое Горъı, и потомъ бе Василеи

от Святое Горъı, и по-

томъ бе Микифоръ прирокомъ

Станило, бе бо слуга Василковъ преже, и потомъ Кузма,

168

Adrian Jusupović

kolejni biskupi wspierający politykę Daniela Romanowicza na przestrzeni wielu lat.
Kiedy zatem biskupstwo zostało przeniesione z Uhruska do Chełma? Wydaje się, że
było to możliwe w momencie, kiedy Chełm uzyskał odpowiednie zaplecze cerkiew-
ne, a więc nie wcześniej niż po powrocie Daniela w 1241 roku na Wołyń. Ponadto
najprawdopodobniej Uhrusk został zniszczony w czasie najazdu mongolskiego

, co

mogło być bezpośrednim impulsem do zmiany siedziby eparchii. Według ustaleń
Andrzeja Buko, materiał archeologiczny znaleziony w Chełmie na tzw. Wysokiej
Górce, a więc miejscu, gdzie mieścił się dwór Daniela, pochodzi z połowy XIII wie-
ku

. Podobną konstatację wyraził w swojej pracy Andrzej Poppe. Zaznacza, że kie-

dy dwór książęcy przeniósł się w latach 1240-1250 do Chełma, wówczas zaczęło
tam działać biskupstwo

Należy równocześnie zwrócić uwagę, iż kronikarz w przekazie mówiącym o

przeniesieniu biskupstwa sugeruje, że niejaki Asaf zajął w bliżej nieokreślonej sytu-
acji stolec metropolitarny. W „Latopisie chlebnikowskim” zapis nieco się różni i jest
bardziej gramatyczny. Czytamy mianowicie, że „był wcześniej biskupem w uhrusku
Asaf, który zajął stolec metropolity i za to został pozbawiony stolca tego, i przywoła-
ny na biskupa do Chełma”

. Informacja owa nie występuje w żadnym znanym nam

innym latopisie. Jeżeli uznamy ją za prawdziwą, pozostaje pytanie, kiedy owe wyda-
rzenia miały miejsce. Jak ustalił Andrzej Poppe, wspomniany w „Latopisie ławrien-
tiejewskim” metropolita Józef

, z pochodzenia Grek, prawdopodobnie w 1240 roku

został albo zabity, albo opuścił Kijów

. Nie wiemy natomiast, co w tym czasie dzia-

ło się z metropolią. Pojawiają się w źródłach takie osoby jak np. Piotr Akerowicz.
określane jako metropolici. Zapewne owe źródła są reminiscencją ambicji książąt
ruskich chcących osadzić w Kijowie swoich protegowanych. Być może i podobnie
było z Asafem – nie można oczywiście wykluczyć, że w czasie szalejącej nawały
tatarskiej i pod nieobecność księcia Daniela, przejął stolec metropolii kijowskiej
na własną rękę, jak to wynika z kroniki. Należy przypomnieć, iż po opanowaniu

кроткъıи

прподобнъıи смиренъıи пискупъ Володимерьскъıи. Богу же изволившю, Даиилъ

созда градъ именемь Холмъ”. ИЛ, kol. 739-740.

J. Mazuryk, S. Panyszko, O. Ostapiuk, Badania archeologiczne latopisowego Uhrowieska, „Ar-

cheologia Polski Środkowowschodniej”, 3, 1998, s. 175-182.

A. Buko, Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średnio-

wieczu

, „Archaeologia Historica Polona”, 15/1, 2005, s. 77-80.

A. Poppe, The christianization and Ecclesiastical structure of Kievan Rus’ to 1300, w: tenże,

Christian Russia in the Making [=Variorum collected studies series, nr 867], Aldershot–Burlington
2007, s. 360-361.

„Бe бо преже того бискупь Асафь въ Угровс[ь]ку, иже ступи на стол митрополий и за то

свръженъ быс[ть] съ стола своего, и приведен быс[ть] на бископю в Хол[ь]мъ”. A. Jusu-
pović, «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ», s. 19, przyp. 35.

Лаврентьевская летопись (Полное собрание русских летописей, t. 1, Москва 2000), kol. 514.

А. Поппэ, Митрополиты и князя Киевской Руси, w: Г. Подскальски, Христианство

и богословская литература в Киевской Руси (988-1237), Санкт-Петербургь 1996, s. 467.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

169

w 1240 roku Kijowa, książę Daniel wycofał się do Halicza, w Kijowie zaś pozostawił
namiestnika w osobie Dymitra

. Po ucieczce na Węgry, a następnie na Mazowsze,

w zasadzie stracił kontrolę na tym, co się dzieje w jego księstwie. Przyjmując takie
założenie, powyższy przekaz należy chronologicznie uporządkować następująco:
Asaf, dotychczasowy biskup uhruski, w czasie najazdu mongolskiego, po śmierci
lub ucieczce dotychczasowego metropolity Józefa, samowolnie, bez zgody księcia
Daniela, zajął wakujący stolec metropolitarny (pragnę podkreślić, że z przekazu wy-
nika, że na wakujący stolec przeszedł z Uhruska). Romanowicz porządkując spra-
wy księstwa po zakończonej ofensywie tatarskiej, czyli około 1241 roku, przywo-
łał ambitnego biskupa i z czasem lub od razu przeniósł na biskupa chełmskiego.
Właśnie wówczas nastąpiło przeniesienie biskupstwa z Uhruska do Chełma. Dru-
gim biskupem chełmskim był Jan, któremu przypisuje się drugą redakcję „Kroniki
halicko-wołyńskiej”, z lat 50. XIII wieku. Po raz kolejny datą post quem przenie-
sienia biskupstwa okazuje się rok 1241. Przyjmując analizy badaczy zajmujących
się „Kroniką halicko-wołyńską” za prawidłowe, a mianowicie, że Cyryl był pierw-
szym redaktorem zwodu

, wówczas, datą ante quem translacji eparchii będzie rok

1246/1247

. Analizowany fragment kroniki dotyczący działalności biskupa Asafa,

został zredagowany właśnie przez Cyryla. Ponieważ studiowany przekaz zawiera
wzmiankę o Janie jako biskupie chełmskim, również na lata 1241-1246/1247 należy
określić początek jego posługi.

Taką interpretację potwierdza chociażby wyżej cytowana krótka historia Cheł-

. Gdy Daniel Romanowicz w 1241 roku wracał z Mazowsza na Wołyń, widział

ogrom zniszczenia, jaki pozostawili po sobie Tatarzy. Czytamy w kronice: „Daniel
z bratem przyszli do Brześcia i nie mogli wyjść na pole z powodu smrodu wielu

A. Jusupović, Elity, s. 136-137.

А. Ужанков, Проблемы историографии, s. 326-329, 335-337. Aleksandr Użankow tajemni-

cę autorstwa pierwszej redakcji widzi w przekazie o wyprawie Daniela do chana Moguczeja, ce-
lem otrzymania jarłyka na księstwo. Analizując tę podróż dochodzi do wniosku, że latopisarz był
wraz z Danielem. Za kluczowe uznał słowa o tym, że Daniel otrzymał jarłyk oraz „ci, którzy
z nimi byli”. Idąc dalej tym tropem zadaje pytanie: „Kto mógł pretendować na halicko-wołyńską
ziemię na równi z księciem Danielem Romanowiczem?”. Wasylko według relacji kroniki nie jeź-
dził do ordy. Ostatecznie uznał, że Cyryl, analogicznie jak w 1263 roku Maksym, otrzymał jarłyk
na objęcie urzędu metropolity. Ponadto zauważa, że w jarłyku z sierpnia 1267 roku od Mengu-
-Temura jest informacja, że Cyryl otrzymał jarłyki od wcześniejszych chanów. Równocześnie
twierdzi, że przemilczenie imienia metropolity w „Kronice halicko-wołyńskiej” było celowe, gdyż
nie wypadało opisywać niewygodnych zdarzeń o bytności głowy Kościoła ruskiego w ordzie po
jarłyk. Uważa także Cyryla za autora Opowieść o życiu Aleksandra Newskiego. Ten zabytek pi-
śmiennictwa ruskiego zbliżony jest manierą pisarską do „Kroniki halicko-wołyńskiej”.

Lew Czerepnin datuje pierwszą redakcję na 1246 rok. Л. Черепнин, Летописец Даниила

Галицкого, „Исторические Записки АН СРРР”, 12, 1941, s. 91-92. Na przełom lat 1246/1247
wydarzenie to datuje Aleksandr Użankow. А. Ужанков, Проблемы историографии, s. 317-318.

ИЛ, kol. 842-843.

170

Adrian Jusupović

zabitych. Nawet jeden żywy człowiek nie ostał się we Włodzimierzu, cerkiew świę-
tej Bogarodzicy była napełniona trupami, inne cerkwie także były pełne trupów
i martwych ciał”

. Niestety taki krajobraz pozostawili po sobie Tatarzy. Ówcześni

widzieli w najeździe mongolskim karę za popełnione grzechy. Również w fakcie, że
Chełm nie został zdobyty, dopatrywano się pomocy opatrzności Bożej. Był to znak,
że Stwórca upodobał sobie to miejsce i otoczył opieką. Ludność także widziała
w Chełmie miejsce bezpieczne od pogańskich najeźdźców. Zaczęli tu przybywać
mieszkańcy innych ziem, a gród został rozbudowywany. Już Mychajło Hruszewski
zauważył, że prawdopodobnie Tatarzy nie najechali Drohiczyna, Bełza i Chełma,
ponieważ te ziemie nie miały wówczas większego znaczenia strategicznego

, czy

mówiąc wprost nie było tam wówczas czego rabować. Można by rzec, że interwen-
cja mongolska z przełomu lat 30. i 40. XIII wieku przyczyniła się do rozwoju Cheł-
ma (z analogiczną sytuacją spotykamy się w przypadku Moskwy, która została roz-
budowana przez ludność szukającą schronienia przed Tatarami). Zapewne wówczas
zdecydował się Daniel Romanowicz uczynić Chełm stołecznym grodem, przenieść
biskupstwo z Uhruska oraz rozbudować go po 1241 roku

. Niestety nie ma możli-

wości konkretnego określenia, kiedy to miało miejsce. W kronice czytamy jedynie,
że sprowadził rzemieślników i z czasem „Zbudował cerkiew świętego Iwana, piękną
i wspaniałą. Budynek wyglądał tak: cztery sklepienia, w każdym kącie łuk, który
opierał się na czterech ludzkich głowach rzeźbionych prze jakiegoś artystę; trzy
okna były ozdobione szkłem rzymskim; gdy wchodziło się na ołtarz stały dwa filary
całe z kamienia, a na nich sklepienie i kopuła, ozdobione złotymi gwiazdami na la-
zurycie. We wnętrzu jej posadzka mieniła się od miedzi i czystej cyny i błyszczała
się ona niczym lustro. Drzwi jej były ozdobione ciosanym kamieniem: białym halic-
kim i zielonym chełmskim i ozdobione uzorami [zdobieniami, wyobrażającymi sce-
ny kuszenia] zrobionymi przez jakiegoś artystę Awdeja. Uzory były przepiękne: róż-
nokolorowe i złote, a na froncie ich był zrobiony Zbawiciel, a na północnych święty
Jan, tak, że wszyscy patrzący zachwycali się. Ozdobił też: ikony, które przywiózł
z Kijowa drogimi kamieniami i złotymi paciorkami; ikony Zbawiciela i Przenaj-
świętszej Bogurodzicy, które dała mu siostra Teodora, z Teodorskiego monastyru;
ikony, które przywiózł z Owrucza i ikony Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny
od ojca jego – do cudu podobny – niestety, spalił się wraz z cerkwią świętego Jana,
jedna tylko ikona świętego Michała ocalała, spośród cudownych tych obrazów.
Przyniósł także dzwon z Kijowa, a pozostałe zostały odlane na miejscu – wszystkie

„Данилови же со братомъ пришедшу ко Берестью и не возмогоста ити в поле, смрада

рад и множьства избьеных. Не бе бо на Володимере не осталъ живъıи, церкви святои Бо-
гародици исполнена троупья, иныа церкви наполнены быша трубья

и телесъ мртвъıх”.

Tamże, kol. 788.

М. Грушевський, Історія України-Руси, t. 3, До року 1340, Київ 1993, s. 63.

В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 140-141.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

171

je strawił pożar. Pośród grodu była basznia tak wysoka, że było widać z niej wsie
przygrodowe. Część dolna jej zbudowana z kamienia, wysoka na 15 łokci”

3. Chełm jako centrum polityczne

Dariusz Dąbrowski w swojej monografii poświęconej Danielowi Romanowiczowi
postawił dwie alternatywne tezy dotyczące losu Halicza. Jedna głosiła, że w ograni-
czonym stopniu książę Daniel władał tym grodem. Druga zaś, według mnie bardziej
prawdopodobna zakładała, że kontrolę nad Haliczem miał ciągle książę Rościsław
Michałowicz. „Przyjęcie takiego wniosku wyjaśniałoby, dlaczego książę ten w la-
tach 1244-1245 walczył z Romanowiczami nie o sam gród stołeczny, lecz o Przemyśl
i Jaro sław, z których pierwszy dowodnie opanowany został przez wojska Daniela
w 1242 roku (drugi bez wątpienia też, choć źródła nie odnotowały tego wprost).
Poza tym stawałoby się wówczas całkiem jasne, dlaczego Mongołowie dopiero
w 1245 roku wezwali starszego Romanowicza do uznania ich władzy nad Haliczem”

Przyjmując powyższą hipotezę, jasne się staje, że Chełm ze swoim nienaruszo-

nym, paradoksalnie wręcz wzmocnionym przez uciekinierów zapleczem militar-
nym, stał się centrum działań Daniela na rzecz opanowania ziemi halickiej. Fakt
ten potwierdza wzmianka z „Kroniki halicko-wołyńskiej” odnosząca się do wyda-
rzeń z wiosny 1241 r.

, w której czytamy: „Potem [książę czernichowski] Michał

wraz z synem swoim przyszedł od wuja swojego do Włodzimierza i stąd poszedł
do Pińska. Rościsław Włodzimierzowicz zaś przyszedł do Daniela do Chełma –
ochronił Bóg Chełm od bezbożnych Tatar. Rościsław pokazał swoją uczciwość, że

„Созда же церковь святого Ивана, красну и лепу. Зданье же ее сиче

бысть комары

с каж-

до угла,

преводъ и стоянье ихъ на четырехъ головахъ человецскихъ,

изваяно отъ некоего

хъıтречь; окъна г

࣯ украшена стеклъı Римьскими, входящи во олтарь, стояста два столпа, от

цела камени и на нею комара, и выспрь

же верхъ украшенъ звездами златъıми на лазуре;

внутрьнии же еи помостъ бе слитъ от меди и от олова честа яко блещатися,

яко зерчалу;

двери

же еи двоя украшены каменьемь Галичкымъ

белымъ, и зеленымъ Холмъскымъ

тесанъıмъ узоръı те некимь хъıтречемь Авдьемь, прилепъı от всехъ шаровъ и злата. Напре-
ди ихъ же бе изделанъ Спасъ, а на полунощныхъ святы Иванъ; яко же всимъ зрящимъ ди-
витися бе украси же иконы еже принесе ис Кыева каменьемь драгымъ, и бисеромъ златъıмъ,
и Спаса пресвятое Богородице иже ему сестра Федора,

и вда из

монастыря

Федора иконы

же прине изо Уручего Устретенье от

отца его диву подобны, яже погореша во церкви свято-

го Ивана, одинъ

Михаилъ остася чюдныхъ

техъ иконъ; и колоколъı прине ис Кыева. Другия

ту солье то все огнь попали. Вежа же среде города высока, якоже бити с нея окрестъ

града

подсздана

каменеемь вь высоту е

࣯ı лакотъ”. ИЛ, kol. 843-844. O samej rozbudowie Chełma

i etapach budowy zob.: В. Пуцько, Літописне оповідання про місто Холм, „Український
історичний журнал”, 1, 1997, s. 116-120; В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 143-153.

D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz, s. 237-239.

Tamże, s. 211.

172

Adrian Jusupović

on nie jest w sojuszu z Michałem. Michał nie okazał prawdy Danielowi i Wasylowi
za ich dobrodziejstwa, ale uszedł z ziemi Daniela i odprawiwszy posłów poszedł
do Kijowa i żył pod Kijowem na wyspie, a syn jego Rościsław poszedł do Czerni-
chowa”

. W założeniach sprzed najazdu mongolskiego Chełm miał spełniać jedy-

nie zadania obronne. Posiadał obszerne tereny gotowe do zasiedlenia. Co za tym
idzie, były atrakcyjne „kormlenija” (

beneficja)

dla elit. Całkiem prawdopodobne, że

właśnie nimi przekonywał do siebie Daniel bojarów i zdobywał zaplecze politycz-
ne. W ten sposób chciał postępować starszy syn Romanowicza z Kołomyją

. Poza

tym powstanie w krótkim czasie tak potężnego ośrodka administracyjnego stwa-
rzało nowe możliwości kariery urzędniczej dla pozostałych możnych, a także ludzi
nowych. Do takich zapewne należał Konstanty Połožišiła, który prawdopodobnie
wywodził się ze stanu rzemieślniczego. W bardzo krótkim czasie wyrósł na jedne-
go z zaufanych ludzi księcia, prowadzącego w jego imieniu działania wojenne

W tym czasie stan bojarski nie był zamknięty

, zaś tacy ludzie jak Konstanty mogli

stać się przeciwwagą dla możnych Halicza. Poza tym najazd mongolski pozostawił
znaczne spustoszenia w kadrach elit. Spowodowało to, że książę miał realny wpływ
na kształtowanie karier. Co za tym idzie, wzmocnił swoją realną władzę. Widać to
w intensyfikacji polityki zagranicznej władcy, która przestała ograniczać się tylko do
ościennych księstw. Włączył się w walkę o spadek po Babenbergach oraz wyprawił
się na Czechy

. Niewątpliwie położenie Chełma ułatwiało prowadzenie nowej linii

polityki zagranicznej.

Zupełnie nowe możliwości otworzyła Danielowi Romanowiczowi w 1245 roku

bitwa pod Jarosławiem. Zostali po niej straceni czołowi działacze haliccy, wspiera-
jący działania Rościsława Michałowicza w opanowaniu ziemi halickiej. Ponadto na-
jazd mongolski rozwiązał Danielowi Romanowiczowi ręce w kwestii buntującej się
przeciwko niemu elity halickiej i pozwolił na bardziej bezwzględne postępowanie.
Objawem nowej polityki syna Romana Mścisławowicza było pozostawienie swojego
dworu w Chełmie i marginalizacja Halicza

. „Posunięcie to miało być uderzeniem

„Потом же Михаилъ иде от уя своего на Володимеръ сыномь своим. И оттуда

иде

Пиньску. Ростислав же Володимричь приде к Данилу во Холмъ одержалъ бо беаше Богъ
от безбожнъıхъ Татаръ. Ростислав же показа правду свою . яко не есть во свете с Михаи-
ломъ. Михаилъ же не показа правдъı воз добродеанье Данилу же и Василку но проиде
землю его и, и пославъ посла, иде въ Киевъ и живяше подъ Киевомъ во острове а сынъ его
иде в Черниговъ”. ИЛ, kol. 788-789.

Tamże, kol. 790.

A. Jusupović, Elity, s. 88-89, 194-197.

Tamże, s. 131, 224, 305.

N. Mika, Walka o spadek po Babenbergach. 1246-1278, Racibórz 2008, s. 37-40, 46-58; W. Na-

girnyj, Polityka zagraniczna księstw ziemi halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199) – 1264, Kra-
ków 2011, s. 272-277

В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 142.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

173

w autonomię i pozycję bojarów halickich, którzy mieli stać się petentami księcia,
uzależnionymi od jego woli. Wyższe urzędy, które przynosiły jego posiadaczowi
znaczne dochody, w końcu zatwierdzał monarcha. Pretendenci musieliby współ-
pracować z władcą. W konsekwencji Haliczanie zostaliby odsunięci od współdecy-
dowania o losach księstwa. Obowiązek ten spadłby na wyselekcjonowanych przez
Daniela Romanowicza wyższych urzędników”

Kolejne potwierdzenie faktu, że Chełm stał się siedzibą Daniela Romanowi-

cza znajdujemy w opisie, zawartym w „Kronice halicko-wołyńskiej”, a dotyczącym
zapewne roku 1243

. Wówczas Batu-chan działał w międzyrzeczu Wołgi i Donu,

wysyłając konne oddziały do pokonanych księstw ruskich z informacją, iż ich wład-
cy powinni pokłonić się chanowi oraz przyjąć jego zwierzchnictwo

. Czytamy, że

„Do Daniela, gdy przebywał w Chełmie, przybył Połowiec imieniem Aktaj, ze sło-
wami: ‘Batyj powrócił z węgierskiej ziemi i wysłał dwóch bohaterów, żeby ciebie
szukali – Manymana i Bałaja’. Daniel zamknął Chełm i udał się do brata swojego
Wasylka wraz z metropolitą Cyrylem”

. Nie mamy informacji, czy Chełm został

zdobyty, możemy jednak przypuszczać, z dalszych wzmianek, że za wyjątkiem strat
wynikłych ze splądrowania ziem przyległych do miasta, sam ośrodek stołeczny nie
poniósł większych strat. Daniel, który przeżył już jeden najazd mongolski, nie chcąc
ryzykować, postanowił dołączyć do swojego brata Wasylka, który w tym czasie za-
pewne był we Włodzimierzu.

Chełm w tym czasie stał się również miejscem zbiórki wypraw wojennych.

W 1241 roku Konrad Mazowiecki wykorzystał fakt, że Bolesław Rogatka ociągał się
w zajęciu stolca krakowskiego, który wakował od śmierci w bitwie pod Legnicą Hen-
ryka Pobożnego i w tymże roku sam go opanował. W 1243 roku elita krakowska po-
wołała na swego księcia Bolesława Wstydliwego, syna Leszka Białego i Grzymisławy.
Książę mazowiecki w za

istniałej sytuacji poprosił o pomoc Daniela i Wasylka Romano-

wiczów. Wyprawa ruszyła w 1243 roku

. Z „Kroniki halicko-wołyńskiej” dowiadujemy

A. Jusupović, Elity, s. 309. Włodzimierz Paszuto zaznaczał, że o ile Chełm miał chronić obszar

określany w Kronice halicko-wołyńskiej mianem Ukrainy, o tyle Lwów miał stanowić przeciwwagę
dla opozycyjnie nastawionego do rządów Romanowiczów Przemyśla. В. Пашуто, Очерки, s. 20.

Wydarzenia dotyczące najazdu mongolskiego opisane są w „Kronice halicko-wołyńskiej”

w sposób „chaotyczny”. Ułożenie je w sposób chronologiczny jest niezwykle problematyczne.
Słuszna w tym wypadku wydaje się datacja zaproponowana przez Г. Хрусталев, Русь: од на-
шествия до «ига», Санкт-Петербургь 2008, s. 235-236.

Tamże, s. 236.

64 „

Данилу же будущу во Холме прибеже к нему Половчинъ его именемь Актаи, рекыи

яко: ‘Батыи воротилъся есть изо Угоръ и отрядилъ есть на т

࣒ два богатыря возискати тебе

Манъмана и Балаа’. Данилъ же затворивъ Холмъ еха ко брату си Василкови поима с собою
Коурила

митрополита”. ИЛ, kol. 794.

W kronikach polskich znajdujemy kilka wzmianek. „Cladem suam aput Suchdol acceptam

Conradus Mazovie dux ulturus, Lithwanos, Pruthenos et Jaczwingos contra nepotem suum Bole-
slaum Pudicum Cracoviensem” (I. Dlugossii, Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 7,

174

Adrian Jusupović

się, że „niedługo później

” miała miejsce akcja odwetowa. „

Gdy usłyszał o tym książę

Daniel i jego brat Wasylko, zjednoczyli swoje siły, i rozkazali zbudować katapulty
i inne urządzenia służące zdobywaniu grodów i poszli na gród Lublin. Z Chełma po
jednym dniu dotarli do grodu ze wszystkimi wojami i machinami oblężniczymi, któ-
re miotały kamienie i strzały i jak deszcz spadały na gród ich

”

. Po tym, jak miesz-

kańcy Lublina zadeklarowali się nie pomagać księciu krakowskiemu, Daniel wraz z bra-
tem Wasylkiem powrócili. Z relacji źródła możemy się domyślać, że starszy syn Romana
Mścisławowicza skierował się do Chełma, zaś młodszy do Włodzimierza

. Analogicznie

po bitwie pod Jarosławem, która miała miejsce 17 sierpnia 1245 roku, czytamy w kroni-
ce dworskiej Romanowiczów, że Daniel „

powrócił do grodu Chełma, [...] który sam

zbudował”

W 1253 roku po wyprawie na króla Czech Przemysła Otokara II, dowia-

dujemy się, że Daniel „

przeszedł ziemię sandomierską i przyszedł do grodu Chełm

z czcią i sławą i do domu Przeczystej, padł na ziemię i pokłonił się i sławił Boga po-
wodu tego co zaszło – gdyż żaden inny książę ruski nie zawojował czeskiej ziemi.
I gdy zobaczył się z bratem swoim, bardzo się ucieszył. I gdy przebywał w katedrze
świętego Jana w grodzie Chełmie, z radością sławił Boga i przeczystą jego Matkę

Varsaviae 1975, s. 46). Wiadomo, że nie chodzi o Konrada, lecz o Daniela Romanowicza. To wy-
darzenie potwierdzają jeszcze cztery inne przekazy. Rocznik Kapituły Krakowskiej, w: Monumen-
ta Poloniae Historica, Seria Nova, t. 5, wyd. Z. Kozłowska-Budkowa, Warszawa 1978: „Pruteni per
diversos insultus Lublin devastant et ecclesias succedunt. Kylcia per milites ducis Cunradi deva-
stator”. Rocznik tak zwany krótki, w: tamże: „Rutheni per diversos insultus in suburbio Lublin
vastant et succedunt”. Rocznik Małopolski, Monumenta Poloniae Historica, t. 3, wyd. A. Bielowski,
Lwów 1878, s. 167: „Rutheni per frequentes insultus Lublin, Lucov et Seczechov vastaverunt”.
Rocznik Świętokrzyski, w: tamże, s. 72: „Rutheni per diversos insultus Lublin et totum territorium
devastant et succedunt et castrum pro se aedificare ceperunt et turrim muratam fecerunt”. Szersza
analiza wydarzeń: K. Myśliński, Problemy terytorialne w stosunkach między Polską i księstwem
halicko-wołyńskim w XIII w., w: Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane
profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 229-236. Mychaj-
ło Hruszewski (М. Грушевський, Хронологiя, s. 31) datuje to wydarzenie na około 1243 rok,
natomiast Jan Długosz opisuje te wydarzenia pod rokiem 1244. Z kolei Bronisław Włodarski
datuje ten epizod na wiosnę 1244 roku, co wnioskował ze wzmianki w „Kronice halicko-wołyń-
skiej”: („Не могоша бо переехати еи рекы понеже наводнилася бяше”. ИЛ, kol. 796). B. Wło-
darski, Polska i Ruś, s. 125. Por. także: A. Jusupović, Domus quondam dobrinensis. Przyczynek do
dziejów templariuszy na ziemiach Konrada Mazowieckiego, „Zapiski Historyczne”, 71, 2006, z. 1,
s. 13; tenże, Przynależność polityczna Drohiczyna w XII i pierwszej połowie XIII w., w: Дрогичинъ
1253. Матеріали Міжнародної наукової конференції з нагоди 755-ї річниці коронації Данила
Романовича, Івано-Франківськ 2008, s. 167-168.

ИЛ, kol. 796.

„Услышавъ же Данило князь со братомъ Василкомъ совокупиша силу свою, и повеле-

ста престроити праща и иныие сосудыи на взятье града. И придоста на градъ Люблинъ
одиного дне бысъста подъ градомъ. Ис Холма со всими вои и пращами мечющимъ же
пращамъ и стреламъ яко дожду идущу на градъ ихъ”. Tamże, kol. 796.

Tamże, kol. 796-797.

„Иде же в Холмъ [...] иже бe создалъ самъ”. Tamże, kol. 805.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

175

i świętego Jana Złotoustego”

. Jak wynika z dalszej narracji

, gdy Daniel przebywał

w Chełmie „w tym czasie przysłał papież posłów znakomitych, którzy mieli ze sobą
koronę i berło, które oznaczają godność królewską, ze słowami: ‘Synu! Przyjmij od
nas koronę królewską’”

. Wydarzenie niezwykle znamienne, pokazujące, że negocja-

cje odbywały się właśnie w Chełmie. Początkowy brak porozumienia w pierwszym
etapie negocjacji, które toczyły się w stołecznym grodzie Daniela Romanowicza, za-
kończył się ostatecznie powodzeniem (zapewne po tym, jak papież zadeklarował
pomoc w walce z Tatarami) i koronacją Daniela Romanowicza w Drohiczynie.

Jako miasto stołeczne Daniela Romanowicza Chełm był świadkiem wielu donio-

słych wydarzeń. Niewątpliwie do takich należy zaliczyć przybycie Wojsiełka, który re-
prezentował swojego ojca Mendoga w rokowaniach pokojowych z Danielem. Roz mo-
wy miały miejsce w stołecznym grodzie starszego Romanowicza w 1254/1255 ro ku

W ich wyniku książę Daniel otrzymał od Mendoga Nowogródek, zaś od Wojsiełka Sło-
nim i Wołkowysk: „Potem Wojsiełk zawarł pokój z Danielem i oddał córkę Mendoga
a swoją siostrę za jego syna Szwarna i przybył do Chełma do Daniela. Porzucił władzę
i przyjął mnisie postrzyżyny. Oddał Romanowi synowi króla Nowogródek od Men-
doga, a od siebie Słonim i Wołkowysk i wszystkie grody, a sam prosił iść do Świętej
Góry”

. Mariaż między Szwarnem Daniłowiczem a córką Mendoga miał wzmocnić

porozumienie pokojowe, kończące długoletni konflikt między Mendogiem a Romano-
wiczami

. Z dalszej relacji kroniki dowiadujemy się, że do ślubu doszło w Chełmie

Wydarzenia brzemienne w skutkach miały miejsce w 1256 roku. Wówczas to

Kuremsa wyprawił się na Ruś halicko-wołyńską. Synowie Romana Mścisławowicza w
pośpiechu zaczęli zbierać wojska. Daniel w Chełmie, zaś Wasylko we Włodzi mierzu

„Проиде землю Судомирьскую, и приде во

градъ Холмь сь честью и со славою в

домъ

Пречистое. Падъ поклонися и прослави Бога о бывшемъ. Не бе бо никоторыи князь
Рускыи воевалъ земле Чешьское. И видевся со братемъ своимъ и бысть в радости велице.
И прибываше в дому святого Ивана во городе Холме с веселиемь славя Бога и пречистую
его матерь и святого Ивана Златауста”. Tamże, kol. 826.

W „Latopisie Hipackim” została wstawiona błędna data 6763 (1255). Pierwotnie „Kronika

halicko-wołyńska” nie posiadała układu rocznikarskiego, dlatego też podaję lekcję za „Latopisem
Chlebnikowskim”, w którym zachował się układ analogiczny, jak w protografie zwodu hipackiego.

„Присла папа послы честны носяще венець и скыпетрь и коруну еже наречеться коро-

левьскыи санъ, рекыи: ‘Сыну приими от насъ венечь королевьства’”. ИЛ, kol. 826.

D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz, s. 376-377; W. Nagirnyj, Polityka zagraniczna, s. 280.

„Потом же Воишелкь створи миръ с Даниломъ и въıда дщерь Миндогдову за Шварна –

сестру свою. И приде Холмъ к Данилу оставивъ княжение свое и восприемь мнискии
чинъ, и вдасть

Романови сынови королеву Новогородъкъ от Миндога и от себе и Восло-

нимъ и Волковыескь и все городы а самъ просися ити во Святую Гору”. ИЛ, kol. 830-831.

D. Dąbrowski, Genealogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do początków XIV wieku),

Kraków 2008, s. 376.

ИЛ, kol. 858.

Tamże, kol. 840.

176

Adrian Jusupović

W czasie tatarskiej kampanii doszło do wypadku: „Zdarzyło się jednak, za grzechy
nasze, że Chełm spłonął przez grzeszną kobietę. Potem opowiemy o założeniu gro-
du i o ozdobieniu cerkwi i o jego wielkiej zagładzie, dla wszystkich smutnej. Były
takie płomienie

, tak, że na całej ziemi było widać łunę. Nawet z Lwowa łunę było

widać i na polach bełskich, z powodu wielkich płomieni. Ludzie domyślili się, że
gród przez Tatarów został spalony i uciekli do miejsc zalesionych i dlatego nie mogli
się sformować [do walki]. Daniel spotkał się z bratem i pocieszał go, że skoro Bóg
zesłał na nas nieszczęście, to nie powinniśmy kłócić się tak jak poganie, należy po-
kładać w Bogu nadzieję i jemu przekazać smutek. Tak i też było”

. Wypadki, te spo-

wodowały, że Romanowicze zaczęli wysyłać posłów, zapewne do ościennych wład-
ców

. Brak reakcji spowodował, że prawdopodobnie Daniel ponownie stał się

księciem zależnym od władzy chańskiej, działania zbrojne zaś zostały zaprzestane.

Z dalszej narracji kroniki dowiadujemy się, że Daniel odbudował gród Chełm

oraz spaloną cerkiew św. Jana

. Ponadto pojawiają się informacje o tym, że „wybu-

dował ogromną cerkiew w grodzie Chełmie, pod wezwaniem Przeczystej Zawsze
Dziewicy Maryi, które pod względem wielkości i piękna nie ustępowała pierwszej
i upiększyli ją przepięknymi ikonami”

W 1258 roku

chan przysłał Burundaja, żeby sprawdził lojalność Romanowi-

czów. Wieści o jego przybyciu zapewne zastały Daniela Romanowicza w Chełmie.
Król obawiając się o swoje bezpieczeństwo, wyjechał najpierw do Polski, a następnie
na Węgry. W ten sposób wydarzenia te relacjonuje kronikarz, starając się zasugerować
potencjalne zagrożenie dla władcy ruskiego. Wydaje się jednak bardzo prawdopodob-
ne, że podobnie jak w czasie kolejnego najazdu Burundaja, starszy Romanowicz udał
się do sojuszników, którzy wcześniej namawiali go do przyjęcia korony królewskiej od

Fakt pożaru potwierdzają również dane archeologiczne. Według ustaleń zespołu kierowane-

go przez Andrzeja Buko: „całość (lub część) monumentalnej budowli uległa najpewniej pożarowi,
o czym świadczą nie tylko relikty spalonych belek, znajdowane w różnych warstwach, ale również
stosunkowo liczny odsetek fragmentów ceramiki, ze śladami witryfikacji. Wskazywać to może na
wysokie zakresy temperatur i długi okres działania ognia”. A. Buko, R. Dobrowolski, T. Dzieńkow-
ski, S. Gołub, W. Petryk, T. Rodzińska-Chorąży, Palatium czy zespół rezydencjonalny?, s. 137.

„Прилучи же ся сице

за грехы загоретися

Холмови от оканьныя

бабы. Си же потомъ

спишемь о созданинии града и украшение церкви и оного погибели мнозе яко всимъ
сжалитиси. Сицю же пламени бывшу якоже со всее земли заре видити, якоже и со Львова

зряще видити по полемъ Белзьскымь от горения силнаго пламени людемь же вид

࣒щимъ

яко от Татаръ зажьженъ бе град и вбежаша в места лесна и темь не могоша сбиратися.
Данило же сняся с братомъ и теши и якоже от Бога бывшеи беде не имети желе поганьскы,
но на Бога надѣятися и на нь возложити печаль якоже и и бысть”. ИЛ, kol. 841.

Tamże, kol. 841-842.

Tamże, kol. 845.

82 „

Созда же церкевь привелику во граде Холме во имя пресвятъıя приснодевъıя Мария,

величествомъ красотою не мене сущихъ древнихъ и украси ю пречюднами иконами”. Tamże.

B. Włodarski, Polska i Ruś, s. 180.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

177

papieża Innocentego IV, aby uzyskać pomoc zbrojną przeciwko Tatarom. Jak można
domyślać się z milczenia źródła i dalszych wypadków (w tym z przedefiniowania po-
lityki względem chana), owego wsparcia nie otrzymał. Król zapewne nie liczył na za-
chodnią odsiecz, skoro przezornie wysłał swego brata Wasylka wraz ze swoim synem
Romanem do wodza mongolskiego, który jak można się domyślać wezwał Romano-
wiczów, aby potwierdzili zależność polityczną Rusi halicko-wołyńskiej od chana

Kolejna wyprawa wodza tatarskiego miała miejsce w 1259 roku

. Naprzeciwko

Mongołów został wysłany Wasylko z Lwem Daniłowiczem oraz biskupem chełm-
skim Janem. Burundaj zażądał od książąt zniszczenia obwarowań grodowych. „Kro-
nika halicko-wołyńska” wydarzenia te opisuje następująco: „I pojechał książę Wa-
sylko z Lwem i biskupem przeciwko Burundajowi. Wziął wielkie dary i poczęstunek,
i spotkał go w Szumsku. Przyszedł Wasylko z Lwem i z biskupem przed oblicze jego
z darami. Burundaj silnie się rozgniewał na księcia Wasylka i Lwa, a władyka stał
w wielkim strachu. Potem Burundaj powiedział Wasylkowi: ‘Jeżeli jesteście moimi
sojusznikami, zniszczycie obwarowania wszystkich grodów swoich’. Lew zniszczył
[obwarowania] Daniłowa i Stożeka, i stąd wysłał zniszczyć [obwarowania] Lwowa,
a Wasylko posłał, żeby zniszczył [obwarowania] Krzemieńca i Łucka”

. Burundaj

następnie zażądał od Wasylka, aby zniszczył obwarowania Włodzimierza. Młodszy
syn Romana Mścisławowicza podpalił wały

. Daniel powiadomiony przez biskupa

Jana o wydarzeniach, jakie mają miejsce w Rusi Halicko-Wołyńskiej, „uciekł do La-
chów, a od Lachów udał się do Węgrów”

. Tymczasem z Włodzimierza Burundaj

wraz z Wasylkiem udał się do Chełma. Gdy przybyli do Chełma, wódz tatarski wy-
słał księcia z trzema Tatarami i z tłumaczem, aby ten przekonał obrońców do pod-
dania grodu. Kronikarz podaje, że w czasie wyda wania polecenia otworzenia bram
miasta Konstantynowi i Łuce Iwanowiczowi, dzierżycielom grodu (zgodnie z przeka-
zem, Wasylko miał obu nazwać „холопами”

, czyli poddanymi monarszej władzy),

ИЛ, kol. 846-847.

М. Грушевський, Хронологiя, s. 41.

„Василко же князь поеха противу Бурандаеви со Лвомъ сыновцемь своимъ а Данило

князь не еха с братомъ. Послалъ бо бяше себе место владыко своего Холмовьского Ивана.
И поеха Василко князь со Лвомъ и со владыкою противу Бурандаеви, поимавъ дары многы
и питье и срете и у Шумьски. И приде Василко со Лвомъ и со владыкою передо нь с дары.
Ономоу

же велику опалу створшу на Василка князя и на Лва

владыка стояше во ужасти

величе. И потомъ рече Бурондай

Василкови: «Оже есте мои мирници розмечетежъ

городы

свое все». Левъ розмета Даниловъ и Стожекъ, оттоле же пославъ Лвовъ розмета а Василко
пославъ Кремянечь розмета и Луческь”. ИЛ, kol. 849.

Tamże, kol. 850.

„

Побеже в Ляхы а из Ляховъ побеже во Угръı”. Tamże, kol. 850.

Tamże, kol. 851. Przekaz ten Ksenia Sofronienko uznała za dowód, że ludzie o pochodzeniu

chłopskim pełnili funkcję urzędnicze na służbie u księcia. К. Софроненко, Oбщественно-поли-
тический строй Галицко-Волынской Руси XI-XII вв., Москва 1955, s. 59. Określenie to jednak
nie powinno być utożsamiane z chłopskim pochodzeniem. W końcu terminem tym został nazwany

178

Adrian Jusupović

rzucił kamień na ziemię, co miało być zakamuflowanym znakiem dla obrońców,
aby jednak nie dopuścili do zniszczenia obwarowań Chełma. „To Wielki książę Wa-
sylko był wysłany przez samego Boga na pomoc obrońcom, gdyż podał im chytrze
znak. Konstantin stojąc na murach grodu, zrozumiał w umyśle znak przekazany mu
przez Wasylka i powiedział księciu Wasylkowi: ‘Odjeżdżaj stąd precz, a jak nie to
dostaniesz kamieniem w łeb! Ty już nie jesteś bratem dla brata swojego, lecz wro-
giem jego’. Tatarzy wysłani z księciem pod gród, gdy to usłyszeli, pojechali do Bu-
rundaja i przekazali mu mowę Wasylka, jak on powiedział obrońcom i co obrońcy
odpowiedzieli Wasylkowi”

. Zgodnie z relacją kroniki Chełm nie został zdobyty,

a Burundaj wraz z Rusinami udał się wojować do ziemi lackiej.

Kolejne wydarzenie związane z Chełmem jest niezwykle ważną cezurą dla dzie-

jów Rusi halicko-wołyńskiej. W grodzie tym w 1264 roku zmarł i został pochowa-
ny król ruski Daniel Romanowicz: „Król [Daniel] w tym czasie ciężko zachorował
i z powodu niej zakończył żywot swój. Pochowali go w cerkwi Świętej Bogurodzicy
w Chełmie, którą był sam wybudował. Tenże król Daniel, książę dobry i dzielny
i mądry. Zbudował wiele grodów i cerkwi zbudował i upiększył je najróżniejszymi
ozdobami. Poza tym zasłynął wzajemną miłością z bratem Wasylkiem. Ten Daniel
był drugim po Salomonie”

przez kronikarza Daniel Romanowicz, gdy w 1245 r. udał się po jarłyk do Batu-chana (ИЛ, kol. 808).
Kronikarz nie starał się przypisać swojemu protektorowi złego pochodzenia. Podstawowym znacze-
niem terminu „холопъ” jest „niewolnik”, „człowiek zależny”. И. Срезневский, Материалы для
словаря древнерусского языка по письменным памятникамъ, t. 3, Санкт-Петербургь 1903,
s. 1384-1385). Warto podkreślić, że starszy syn Romana Mścisławowicza był w pełni rozumienia
tego słowa „chołopem” (wasalem) Batu-chana, tak Konstanty i Łuka byli „chołopami” króla. W in-
nym miejscu „Kroniki halicko-wołyńskiej” kronikarz, chcąc podkreślić chłopskie pochodzenie
Iwora Molibogowicza, użył po prostu sformułowania: „от племени смердья” (z pochodzenia
chłop – wolny człowiek). ИЛ, kol. 790. Użycie słowa „холоп” w żaden sposób nie obniża pozycji
osoby, wobec którego termin ten został użyty, lecz podkreśla jej status. Т. Беликова, Княжеская
власть и боярство Юго-Западной Руси в XI начала XIII вв. (mps. Ленинградский ордена Ле-
нина и ордена Трудового Красного Знамени государственный университет имени А.А. Жда-
нова, УДК 947.027), Ленинград 1990, s. 165-167. Aleksandr Gorski podkreśla w swoje pracy, że
w czasach Iwana III i jego żony Zofii Paleolog w dokumentach bardzo często spotyka się termin
„холоп” w odniesieniu do arystokracji. А. Горский, О проис зождении «холопства» московской
знати, „Отечественная История”, 2003, 3, s. 80-82. Jak z tego wynika, słowo to w międzynarodo-
wych dyplomatycznych kontaktach między księciem, a chanem oznaczało wasala, zależnego władcę.

„Великии князь Василко акы от Бога посланъ бысть

на помоць

горожаномъ пода имъ

хытростью разумъ. Костянтинъ же стоя на заборолехъ города усмотрı умомъ разумъ по-
даны ему от Василка и рече князю Василкови: «Поѣдь прочь аже будеть ти каменемь в чело
тъı уже не братъ еси брату своему, но ратьнъıи есь ему». Татарове же послании со княземь
подъ городом слъıшавше поехаша к Бурандаеви и поведаша речь Василкову како молвилъ
горожаномъ, што

ли молвили пакь горожане Василкови”. ИЛ, kol. 851-852.

„Король бяшеть тогда впалъ в болесть велику в неиже и сконча животъ свои и поло-

жиша во церкви святее Богародици в Холме, юже бе самъ создалъ. Се же король Данило

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

179

Po śmierci króla Daniela na pierwsze miejsce wysunął się najmłodszy z jego

synów – Szwarno, który poza tym, że odziedziczył Chełm, Halicz, Bełz, Czerwień,
Mielnik i Drohiczyn, rządził również na Litwie

. Pogarszające się stosunki po-

między Romanowiczami a księciem krakowskim zaowocowały wyprawą Bolesława
Wstydliwego na ziemie chełmską w 1266 roku. Z relacji kroniki dowiadujemy się,
że wojewodowie polscy wysłani na Rusinów nic nie zdobyli, gdyż okoliczna ludność
została ostrzeżona przez Polaków mieszkających przy granicy o podążającej ekspe-
dycji

. Niedługo po tych wydarzeniach Szwarno zorganizował wyprawę odwetową

na Polaków (na Lublin), w której wziął również udział książę Wasylko wraz z synem
Włodzimierzem. W 1269 r. Bolesław Wstydliwy ponownie wyprawił się na Chełm
oraz na Czerwień. Grody jednak nie zostały zdobyte

Około 1269 roku zmarł Szwarno

. Rządy po nim w tym także w Chełmie

przejął jego starszy brat Lew

. Był to władca niezwykle ambitny, dążący do prze-

jęcia panowania nad całą Rusią halicko-wołyńską, Na tym tle często dochodziło do
nieporozumień między nim a Włodzimierzem Wasylkowiczem (po śmierci w 1269
roku Wasylka Romanowicza, stał się głową dynastii), później zaś jego bratem Mści-
sławem. Należy jednak zaznaczyć, że po śmierci Daniela Romanowicza, Lew rządził
w zachodniej części ziemi halickiej

. Jego siedziba mieściła się we Lwowie. Wraz ze

śmiercią Szwarna Chełm stracił status stołecznego grodu na rzecz Lwowa. Miało to
odzwierciedlenie w tym, że Lew przydzielił ten ośrodek swojemu synowi Jerzemu.

4. Zmierzch znaczenia Chełma

Kolejna informacja nie tyle dotyczy grodu, ile jego mieszkańców (a dokładnie wo-
jów), którzy uczestniczyli w walce z Lachami. W 1282 roku, jak informują nas źró-
dła polskie, wybuchł bunt w ziemi sandomierskiej

. Prawdopodobnie rycerstwo

князь добръıи хоробрыи и мудръıи иже созда городъı многи и церкви постави и украси е
разноличнъıми красотами. Бяшеть бо братолюбьемь святяся с братомъ своимъ Василкомъ;
сеи же Данило бяшеть

вторыи по Соломоне”. Tamże, kol. 862. Od kilku lat trwają prace arche-

ologiczne w Chełmie prowadzone przez zespół kierowany przez prof. Andrzeja Buko i dr. Tomasza
Dzieńkowskiego, mające między innymi na celu odnalezienie grobu Daniela Romanowicza. Nie-
stety, do momentu wydania drukiem niniejszej publikacji, nie ogłoszono oficjalnie jego odkrycia.

В. Пашуто, Очерки, s. 289; B. Włodarski, Polska i Ruś, s. 183.

ИЛ, kol. 864.

Tamże, kol. 864-865.

D. Dąbrowski, Genealogia Mścisławowiczów, s. 375-376.

ИЛ, kol. 870; В. Пашуто, Очерки, s. 289.

Tamże.

Badacze są podzieleni w kwestii czy mamy do czynienia z dwoma buntami z roku 1282 i 1285,

czy też może z jednym z roku 1285. W Roczniku Traski (Monumenta Poloniae Historica, t. 2, wyd.
A. Bielowski, Warszawa 1961, s. 848) pod rokiem 1282 czytamy, że: „Anno eodem Ianussius palatinus

180

Adrian Jusupović

nastawione opozycyjnie do rzą

dów Leszka Czarnego wysunęło kandydaturę Konra-

da II. Sprzymierzeni z władcą małopolskim książęta mieli, być może, za zadanie nie
dopuścić do aktywnego udziału starszego syna Siemowita w rebelii. Najprawdopodob-
niej w tym celu „

Bolesław [płocki, brat Konrada II] wziął wojsko swoje i pomoc od

Władysława [Łokietka] i poszedł na brata swojego na Konrada na Jazdów. Konrada
wtedy nie było w mieście i gdy przystąpili do miasta, wtedy go wzięli. Prawo u La-
chów było takie: czeladzi nie brać i nie zabijać, lecz tylko łupić. Gdy wzięli Jazdów
zdobyli w nim wiele dobra i ludzi ograbili. I jątrew swoją złupił [Bolesław], księżnę
żonę Konrada i bratanicę swoją złupił i uczynił wielką hańbę bratu swojemu Kon-
radowi. Po tym zaś Konrad wysłał posłów swoich do brata swojego Włodzimierza
[Wasylkowicza], wyżalić się jemu na hańbę swoją. Włodzimierz zaś pożałował bra-
ta swojego i zapłakał [nad jego losem] i powiedział posłowi brata swojego: ‘Bracie,
Bóg mówi: Będę mścicielem twojej hańby i tak ja gotowy jestem ci pomóc’. I zaczął
szykować wojsko przeciwko Bolesławowi [płockiemu]. I posłał do bratanka swojego
Jerzego [Lwowicza], prosząc o pomoc. Bratanek zaś jemu tak odpowiedział: ‘Wuju
mój, z chęcią i sam bym z tobą poszedł, ale nie mam jak, gdyż jadę do Suzdala żenić
się. Z sobą wezmę niewielu ludzi, a tych moich ludzi i bojarów oddaje opiece Bożej
i twojej. A jeśli zechcesz, idź z nimi’

”

et milites Sandomirienses opposuerunt se predicto duci Lestkoni et castrum Sandimiriense et
castrum de Radom tradideunt duci Conrado, principi Mazowie; sed prefatus dux Lestko expulit
Conradum de terra, et predicta castra et totam terram in pace possedit”. Władysław Karasiewicz
(Paweł z Przemankowa biskup krakowski, „Nasza Przeszłość” 9, 1959, s. 205) oraz Paweł Żmudzki
(Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000, s. 405-406; tenże, Odpo-
wiedź na recenzję Tomasza Jurka, „Roczniki Historyczne”, 68, 2002, s. 287–288) uznali, że wyda-
rzenia opisane w Roczniku Traski zamiast pod rokiem 1285 zostały zapisane pod rokiem 1282.
Z taką interpretacją nie zgadza się między innymi Tomasz Jurek (tenże, [rec.] Paweł Żmudzki,
Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2000,
ss. 586, „Roczniki Historyczne”, 67, 2001, s. 252-253; tenże, W odpowiedzi dr. Pawłowi Żmudzkie-
mu, tamże, 68, 2002, s. 292), który uważa, że były dwa wystąpienia: w 1282 oraz 1285 roku. Hipo-
tezę tę ma między innymi potwierdzić opis wydarzeń za te lata zawarty w dziele Jana Długosza
(I. Dlugossii, Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 7, s. 220). Ostatnio Tomasz Gida-
szewski analizując dzieje Piotra Wojciechowica, również doszedł do wniosku, że były dwa bunty.
T. Gidaszewski, Zagadka palatyna wrocławskiego Piotra z Krakowa (1283), „Roczniki Historycz-
ne”, 73, 2007, s. 124-125 (tu omówienie literatury).

„Болеслав же совокупивъ рать свою и поя помочь собe у Володислава и поиде на брата

на своего на Кондрата к городу ко Ездову. Кондратови же не бывшу тогда в городе и тако
преступлеше взяша городъ. Законъ же бяше в Ляхомъ таков: челяди не имати ни (лупити)
бити но лупяхуть. Городу же взяту и поимаша в немь товара много и людии полуииша
и ятровь своя облупи княгиню Кондратовую и сновицю свою облупи. И учини соромоту
велику брату своему Коньдратови. Посем же Кондратъ посла посолъ свои ко брату своему
Володимерови жалуяся ему о своеи соромоте. Володимиръ же сжаливси и росплакався
рече послу брата своего: «Брате, Богъ речи: «буди отместникъ твоеи соромоте» а се я
готовъ тобе на помочь. И нача наряживати рат на Болеслава. И ко сыновцю своему Юрьеви

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

181

Wyprawa zapewne ostatecznie wyruszyła wiosną 1283 roku. Punktem zbornym

był Brześć, pod który dotarły również oddziały z Chełma

100

. Stąd wyprawa podąży-

ła pod Mielnik, a następnie po przeprawieniu się przez Wisłę i „gdy zbliżali się do
miasta Sochaczew i zaczęli rozmyślać nad zdobyciem jego, aby nie wchodzić dale

w głąb ziemi, książę Konrad im nie pozwolił na to i zaprowadził ich do Gostynina, gdyż
to było ulubione miejsce Bolesława

101

”. Ostatecznie Gostynin został zdobyty, a koali-

cjanci rozjechali się z jeńcami – każdy do swojego księstwa

102

W 1286/1287 roku

103

Chełm był świadkiem kolejnej tragedii, kiedy to „księciu

Jerzemu Lwowiczowi umarł syn imieniem Michał. Był on bardzo młody wiekiem i
dlatego wszyscy ludzie go opłakiwali. Gdy przygotowali ciało jego, pochowali je w
cerkwi świętej Bogarodzicy w Chełmie, którą był wybudował pradziad jego – wielki
książę Daniel, syn Romana”

104

Pod koniec życia Włodzimierz Wasylkowicz przekazał swoją władzę Mścisła-

wowi Daniłowiczowi, co nie spodobało się bratu i bratankowi tego ostatniego. Pod
koniec 1288 roku

105

: „Przysłał Jerzy Lwowicz posłów swoich do stryja swojego, księcia

Włodzimierza, ze słowami: ‘Panie, stryju mój! Bóg wie i ty, jak tobie służyłem, z peł-
nym oddaniem. Miałem ciebie za ojca i tobie oddałem służby moje. A dziś panie,
ojciec mój przysłał do mnie, aby zabrać mi miasta, które mi dał: Bełz i Czerwień,
i Chełm i każe mi być w Drohiczynie i w Mielniku. Bije pokłony Bogu i Tobie, stry-
jowi swojemu. Daj mi Panie Brześć, a on uzupełniłby moje władztwo’”. Włodzimierz
odpowiedział posłowi: „’Synowcu! [...] nie dam. Sam wiesz, że nie jestem dwulico-
wy i nigdy nie kłamię, a Bóg wie o tym i cały wszechświat, że nie mogę naruszyć
umowy, którą zawarłem z bratem moim Mścisławem. Dałem mu całą ziemię swoją
i miasta i napisałem gramoty’. Z tymi słowami odprawił posłów synowca swojego”

106

посла помочи прося. Сыновечь же ему тако рече: ‘Строю мои радъ быхъ и самъ с тобою
шелъ, но неколь е мь еду господине до Суждали жениться. А со собою поимаю не много
людии а се вси мои людьеи бояре Бгу на руце и тобе. А коли ти будеть любо тогда с ними
поиди’”. ИЛ, kol. 883-884.

100

Tamże, kol. 884.

101

„Не дошедшимъ же имъ города Сохачева, и думахуть о взятьи его абы в землю глубоку

не входиле, но возборони имъ Конъдратъ князь ведя и ко Гостиному то бо бяшеть милое
место Болеславле”. Tamże, kol. 885.

102

Tamże, kol. 886-887. Opis wydarzeń w: B. Włodarski, Polska i Ruś, s. 198-199; P. Żmudzki,

Studium podzielonego Królestwa, s. 296-299.

103

М. Грушевський, Хронологiя, s. 53; D. Dąbrowski, Rodowód Romanowiczów książąt halic-

ko-wołyńskich, Poznań–Wrocław 2002, s. 241.

104

„У Юрья князя у Лвовича умре сынъ именемь Михаило, младу сущу ему, и плакашася

по немь вси людье, и спрятавше тело его и положиша е

во

церкви святыя Богародица

в Холме, юже бе создалъ прадедъ его великии князь Данило сынъ Романовъ”. ИЛ, kol. 895.

105

М. Грушевський, Хронологiя, s. 56.

106

„Присла Юрьи Лвовичь посолъ свои ко строеви своему князю Володимеру река ему:

‘Господине строю мои! Богъ ведаеть и ты, како ти есмь служилъ, со всею правдою своею.

182

Adrian Jusupović

Z przekazu powyższego wynika, że gdy Jerzy osiągnął wiek dojrzały, ojciec przy-
dzielił mu między innymi Chełm. Wydaje się, że zarówno Lew, jak i jego syn, współ-
działali, żeby jak najwięcej uzyskać od umierającego Włodzimierza. Na drodze jed-
nak do celu stał Mścisław, który ani myślał dzielić się swoją spuścizną z bratem.
W późniejszym czasie, już po śmierci Włodzimierza

107

, Jerzy zajął Brześć. Mścisław,

według relacji kronikarza, miał wątpliwości, czy aby na pewno gród został przejęty
wyłącznie z inicjatywy bratanka. Cień podejrzeń padł i na Lwa

108

Powyższa informacja jest ostatnią, jaka znajduje się na kartach „Kroniki halic-

ko-wołyńskiej” o Chełmie. Władze na tym terenie sprawowali kolejni władcy Rusi
halicko-wołyńskiej. Dnia 7 kwietnia 1340 roku zmarł ostatni książę halicko-wo-
łyński – Bolesław Jerzy Trojdenowic. Rozpoczęła się walka o spuściznę po nim.
W szranki stanęli władcy: Polski, Litwy, Węgier oraz Tatarzy. Jan Długosz wspomi-
nam, że w 1349 roku Chełm został zdobyty przez Kazimierza Wielkiego

109

. Od tego

czasu miasto to znajdowało się pod polską władzą.

* * *

Niewątpliwie budowa Chełma, podobnie jak Uhruska, Lwowa czy też Daniłowa

110

miała się wpisać w szerszą akcję zabezpieczenia granic domeny Romanowiczów oraz
w uspokojeniu nastrojów wewnętrznych księstwa. Ośrodki te miały być miejscem
mobilizacji żołnierzy przeciwko zewnętrznemu i wewnętrznemu zagrożeniu, jak
i schronieniem dla społeczeństwa. Teren na początku XIII wieku określany w źró-
dłach mianem „Ukrainy” z takimi ośrodkami, jak Kumów, Stołpie i Uhrusk, z racji
swojego pogranicznego położenia był narażony na ciągłe najazdy. Daniel Romano-
wicz zdecydował się w tej sytuacji rozbudować Uhrusk, jako militarne zaplecze dla
tego terenu. Najazd mongolski spowodował, że na pierwszy plan wysunął się, nie-
zniszczony w czasie działań wojennych, a wręcz demograficznie wzmocniony przez
szukającą schronienia ludność, Chełm. Właśnie od 1241 roku obserwujemy wzrost
znaczenia tego grodu, do którego w latach 1241-1246/1247 przeniesiono biskupstwo
ze zniszczonego przez Tatarów Uhruska. To ostatnie przypuszczenie, oparte o bada-

Имел тя есмь аки отца собе абы тобе сжалилося моее службы. А ныне господине отець мої,
прислалъ ко

мне отнимаеть у мене городы, что ми былъ далъ: Белзъ, и Червенъ, и Холмъ,

а велить ми быти в Дорогъıчине, и в Мелнице. А бью челомъ

Богу и тобе, строеви своему.

Даи ми господине Берестии, то бы мь

с полу было’. Володимеръ же рче послу: ‘Cъıновче! –

реци – Не дамь. Ведаешь самъ оже я не двою речью, ни я пакъ ложь былъ, а Богъ ведаеть
и вс

࣒подънебесная, не могу порушити ряду, что есмь докончалъ с братомъ своимъ

Мьстиславомъ. Далъ есмь ему землю свою всю и городы и грамоты есмь пописалъ’. С теми
словы отряди посла сыновца своего”. ИЛ, kol. 911.

107

Umarł 10 grudnia 1288 roku. D. Dąbrowski, Genealogia Mścisławowiczów, s. 383-386.

108

ИЛ, kol. 928-930.

109

I. Dlugossii, Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 9, Varsaviae 1978, s. 254-255.

110

Tamże, s. 164.

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

183

nia źródeł archeologicznych oraz niejednoznaczny przekaz dotyczący translacji epar-
chii, pozwala przypuszczać, że przeniesienie biskupstwa nastąpiło już w 1241 roku,
zaś stosowne zaplecze cerkiewne powstało później. W Chełmie również lokował
swój dwór Daniel Romanowicz, czyniąc z tego ośrodka gród stołeczny, który od
1253 roku posiadał rangę siedziby króla Rusi. Po śmierci Daniela rządy w tym mie-
ście przypadły jego synowi Szwarnowi. Wraz z jego zgonem w 1269 roku ośrodek ten
zaczął tracić na znaczeniu. Władcą jego został Lew, który sprawował rządy z zysku-
jącego na znaczeniu Lwowa. Zapewne po osiągnięciu przez jego syna Jerzego wieku
dojrzałego przydzielił mu Chełm. Od tego momentu odnotowujemy znaczny spadek
informacji źródłowych o tym mieście. Ze źródeł polskich dowiadujemy się, że, jak
wspomniano, w 1349 roku Chełm został zajęty przez Kazimierza Wielkiego.

BIBLIOGRAFIA

Źródła drukowane
Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1-2, Warszawa 1961
Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 3-4, Warszawa 1969
Dlugossii I., Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 1-2, Varsaviae 1964
Dlugossii I., Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, Liber 3-4, Varsaviae 1970
Dlugossii I., Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 7, Varsaviae 1975
Dlugossii I., Annales seu Cronicae Incliti Regni Poloniae, Liber 9, Varsaviae 1978
Rocznik Kapituły Krakowskiej, w: Monumenta Poloniae Historica, Seria Nova, t. 5, wyd. Z. Koz-

łowska-Budkowa, Warszawa 1978

Rocznik Małopolski, Monumenta Poloniae Historica, t. 3, wyd. A. Bielowski, Lwów 1878
Rocznik Świętokrzyski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 3, wyd. A. Bielowski, Lwów 1878
Rocznik tak zwany krótki, w: Monumenta Poloniae Historica, Seria Nova, t. 5, wyd. Z. Koz-

łowska-Budkowa, Warszawa 1978

Rocznik Traski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 2, wyd. A. Bielowski, Warszawa 1961
Ипатеевская Летопись (Полное собрание русских летописей, t. 2), Санкт-Петербургь

1908

Лаврентьевская летопись (Полное собрание русских летописей, t. 1), Москва 2000

Literatura
Buko A., Dobrowolski R., Dzieńkowski T., Gołub S., Petryk W., Rodzińska-Chorąży T., Pa-

latium czy zespół rezydencjonalny? Północna część góry katedralnej w Chełmie (Wyso-
ka Górka) w świetle wyników najnowszych badań, „Sprawozdania Archeologiczne”, 66,
2014.

Buko A., Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średnio-

wieczu

, „Archaeologia Historica Polona”, 15/1, 2005

Dąbrowski D., Daniel Romanowicz król Rusi (ok. 1201-1264). Biografia polityczna, Kraków

2012

184

Adrian Jusupović

Dąbrowski D., Dzieje Chełmszczyzny w świetle informacji latopisów (lata 1170-1218), „Rocz-

nik Chełmski”, 15, 2011

Dąbrowski D., Genealogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do początków XIV wieku),

Kraków 2008

Dąbrowski D., Rodowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich, Poznań–Wrocław 2002
Dzieńkowski T., Wczesnośredniowieczne osadnictwo ziemi chełmskiej, Chełm 2011 (praca

doktorska przygotowana w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN pod kierunkiem
prof. Andrzeja Buko)

Font M., Geschichtsschreibung des 13. Jahrhunderts an der Grenze zweier Kulturen. Das Kö-

nigreich Ungarn und das Fürstentum Halitsch-Wolhynien, Stuttgart 2005 [„Abhandlun-
gen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse”, Jahrgang 2005, nr 3]

Gidaszewski T., Zagadka palatyna wrocławskiego Piotra z Krakowa (1283), „Roczniki Histo-

ryczne”, 73, 2007

Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian

i adaptacji. Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin–Lwów 2014

Jurek T., [rec.] Paweł Żmudzki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Wy-

dawnictwo Neriton, Warszawa 2000, ss. 586, „Roczniki Historyczne”, 67, 2001

Jurek T., W odpowiedzi dr. Pawłowi Żmudzkiemu, „Roczniki Historyczne” 68, 2002
Jusupović A., «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ». Geneza Chełma i jego bi-

skupstwa, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 12, 2014, z. 6

Jusupović A., Domus quondam dobrinensis. Przyczynek do dziejów templariuszy na ziemiach

Konrada Mazowieckiego, „Zapiski Historyczne”, 71, 2006, z. 1

Jusupović A., Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205-1264). Stu-

dium prozopograficzne, Kraków 2013

Jusupović A., Przynależność polityczna Drohiczyna w XII i pierwszej połowie XIII w., w: Дро-

гичинъ 1253. Матеріали Міжнародної наукової конференції з нагоди 755-ї річниці
коронації Данила Романовича, Івано-Франківськ 2008

Karasiewicz W., Paweł z Przemankowa biskup krakowski, „Nasza Przeszłość”, 9, 1959
Mazuryk J., Panyszko S., Ostapiuk O., Badania archeologiczne latopisowego Uhrowieska,

„Archeologia Polski Środkowowschodniej”, 3, 1998

Mika N., Walka o spadek po Babenbergach. 1246-1278, Racibórz 2008
Myśliński K., Problemy terytorialne w stosunkach między Polską i księstwem halicko-wołyń-

skim w XIII w., w: Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane pro-
fesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000

Nagirnyj W., Polityka zagraniczna księstw ziemi halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199) –

1264, Kraków 2011

Poppe A., Latopis Ipatjewski, w: Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 3, Wrocław–Warsza-

wa–Kraków 1967

Poppe A., The christianization and Ecclesiastical structure of Kievan Rus’ to 1300, w: tenże,

Christian Russia in the Making [=Variorum collected studies series, nr 867], Aldershot–
Burlington 2007

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, red. F. Sulimier-

ski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880

Włodarski B., Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa 1966
Żmudzki P., Odpowiedź na recenzję Tomasza Jurka, „Roczniki Historyczne”, 68, 2002

Miasto stołeczne Daniela Romanowicza. Dzieje Chełma do połowy XIV wieku

185

Żmudzki P., Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000
Александрович В., Мистецтво Холма доби князя Данила Романовича, „Княжа доба.

Історія і культура”, 1, 2007

Беликова Т., Княжеская власть и боярство Юго-Западной Руси в XI начала XIII вв.

(mps. Ленинградский ордена Ленина и ордена Трудового Красного Знамени госу-
дарственный университет имени А.А. Жданова), Ленинград 1990

Генсьорський А., Галицько-Волинський Літопис. Процес складання. Редакції і редак-

тори, Київ 1958

Головко О. Б., Корона Данила Галицького. Волинь і Галичина в державно-полімично-

му розвитку Центрально-Східпої Європи раннього та класичного середньовіччя,
Київ 2006

Горский А., О происзождении «холопства» московской знати, „Отечественная Исто-

рия”, 2003, 3

Грушевський М., Історія України-Руси, t. 2, XI-XIII вік, Київ 1992
Грушевський М., Історія України-Руси, t. 3, До року 1340, Київ 1993
Грушевський М., Хронологiя подій Галицько-Волинської літописі, „Записки Наукового

товариства імені Шевченка”, т. 41, Львів 1901

Крип’якевич І., Галицько-Волинське князівство, Львів 1999
Пашуто B., Очерки по истории галицко-волынской Руси, Москва 1950
Поппэ А., Митрополиты и князя Киевской Руси, w: Г. Подскальски, Христианство

и богословская литература в Киевской Руси (988-1237), Санкт-Петербургь 1996

Пуцько В., Літописне оповідання про місто Холм, „Український історичний журнал”,

1, 1997

Софроненко К., Oбщественно-политический строй Галицко-Волынской Руси XI-XII вв.,

Москва 1955

Срезневский И., Материалы для словаря древнерусского языка по письменным па-

мятникамъ, t. 3, Санкт-Петербургь 1903

Ужанков А., Летописец Данила Галицкого. Проблема авторства, „Герменевтика

Древнерусской литературы X-XVI в.”, 3, ч. 1, Mосква 1992

Ужанков А., Летописец Данила Галицкого. Редакции, время создания, „Герменевтика

Древнерусской литературы X-XVI в.”, 1, Mосква 1989

Ужанков А., Проблемы историографии и текстологии древнерусских памятников XI-

XIII ве ков, Москва 2009

Хрусталев Г., Русь: од нашествия до «ига», Санкт-Петербургь 2008
Черепнин Л., Летописец Даниила Галицкого, „Исторические Записки АН СРРР”, 12,

1941

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
9 Nauka i kultura na Litwie od połowy XVI do połowy XVII wieku
Bauer M Rosja i Rosjanie w pamiętnikarstwie polskim od końca XVI do połowy XVII wieku Przegłąd tekst
K Polejowski Matrimonium et crux Wzrost i kariera rodu de Brienne w czasie wypraw krzyżowych (do po
Nowozytna kalendariografia slaska do polowy XVIII wieku Katalog e 1glx
Postępy chrystianizacji w Polsce do połowy XI wieku
K Góźdź Roszkowskich Rola urzędników w dokonywaniu zaborów dóbr ziemskich przez panującego w średn
M Sikora Czeskie wpływy na wyobrażeniach polskich monet do połowy XII wieku
J Ptak „Quidam de gregariis militibus…” Pospolici ludzie jako bohaterowie piastowskich wojen do poł
7 Postępy chrystianizacji w Polsce do połowy XI wieku
A Mutrynowska Społeczno gospodarcze kontakty rycerzy z państwa zakonu krzyżackiego w Prusach z Toru
dzieje kujaw do XV w
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - DZIEJE NOWOŻYTNE ( DO ROZBIORÓW ), Politologia
dzieje(2), Zagadnienia do powtórzenia: Dzieje wychowania XIX/XX w
DZIEJE PATRIARCHÓW do DZIEJE IZAAKA I JAKUBA PismoŚwięte z komentarzem
POLSKIE DZIEJE, Wstęp do epoki oświecenia, Wstęp do epoki oświecenia
geologiczne dzieje ziemi, Do szkoły- Liceum, Geografia
Daniel Janik Od marzeń do realizacji
Daniel Janik Od marzeń do realizacji(1)

więcej podobnych podstron