Granice
Historyczne
Kujawy jako region historyczny na północy graniczy z Pomorzem Gdańskim, na zachodzie z Wielkopolską (z Poznańskiem na północy i Kaliskiem na południu), na wschodzie z Mazowszem. Granice Kujaw biegną lewym brzegiem Wisły od ujścia Skrwy na południu po ujście Wdy na północy, ciągną się ku zachodowi do Koronowa i Nakła po Pakość do Noteci, dalej skręcają na zachód od rzeki, przechodzą przez jezioro Trląg, łukiem przecinają lasy strzeleńskie, dochodząc do jeziora Skulskiego i górnej Noteci, obejmują dalej Jezioro Brdowskie, Chodecz i Lubień Kujawski, aby dojść poprzez Skrwę do Wisły.
W skład Kujaw historycznych wchodzą w całości dwa powiaty grodzkie: Bydgoszcz i Włocławek oraz powiaty ziemskie: aleksandrowski, bydgoski (bez gminy Dąbrowa Chełmińska i fragmentu gminy Koronowo)), inowrocławski (bez terenu położonego na zachód od jezior Pakoskich), radziejowski i włocławski. Fragmenty Kujaw znajdują się także w powiatach: kolskim (okolice Przedcza i Brdowa), konińskim (gmina Wierzbinek, Sompolno, Skulsk), mogileńskim (gmina Strzelno i Jeziora Wielkie), płockim (okolice Nowego Duninowa), toruńskim (gmina Wielka Nieszawka) i żnińskim (okolice Barcina i Łabiszyna). Również lewobrzeżna część Torunia (Podgórz) leży na terenie historycznych Kujaw.
Niektórzy etnografowie i historycy są skłonni uznać ziemię dobrzyńską i ziemię chełmińską za część regionu kujawskiego
Etnograficzne w XXI w
Kujawy etnograficzne zajmują mniejszą powierzchnię niż region poprowadzony według granic historycznych. Wskutek wpływów kulturowych i gospodarczych sąsiednich regionów (Wielkopolska, Mazowsze, Pomorze Gdańskie), wielokrotnej zmiany granic politycznych, germanizacji w XIX w. oraz wymiany ludności, zasięg etnograficzny Kujaw skurczył się od północnego zachodu, południa i wschodu i obejmuje dzisiaj głównie tereny znajdujące się na Równinie Inowrocławskiej i Pojezierzu Kujawskim.
Toponimia
Etymologia nazwy Kujawy była w historii różnie wywodzona. Najbardziej prawdopodobny zdaje się być wykład Stanisława Rosponda, który wywodzi nazwę Kujawy od słów kui, kuiati oznaczających wicher i zarówno odmianę terenu równinnego, wydmowego, narażonego na silne jego podmuchy. Etymologia nazwy Kujaw związana jest zatem z fizjografią tej krainy.
Nazwa Kujawy pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1136 r. Wymienia ją Bulla gnieźnieńska wydana przez papieża Innocentego II, biorąca pod opiekę papieską archidiecezję gnieźnieńską. Później nazwa krainy występuje w wielu średniowiecznych dokumentach. Odnotowuje ją również w swoich kronikach mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem.
Główne miasta
Biskupią stolicą Kujaw była Kruszwica, a później Włocławek (po przeniesieniu do niego stolicy biskupstwa w 1. połowie XII w.). W okresie rozbicia dzielnicowego na początku XIV wieku, wyodrębniły się księstwa kujawskie: brzeskokujawskie, inowrocławskie, bydgosko-wyszogrodzkie i gniewkowskie. Od XIV w. do 1772 r. siedzibami wojewodów były Inowrocław i Brześć Kujawski, zaś Radziejów siedzibą wspólnego sejmiku ziemskiego województw kujawskich.
Do miast, które najwcześniej otrzymały prawa miejskie na terenie Kujaw, należały grody leżące na stosunkowo wcześnie zasiedlonych urodzajnych ziemiach Niziny Kujawskiej: Inowrocław (1238), Brześć Kujawski (1250), Radziejów (1252), Włocławek (1255), Gniewkowo (po 1267), Kruszwica (1303). Później lokowano miasta na terenach położonych na obrzeżach dzielnicy: Raciążek (1317), Solec Kujawski (1325), Bydgoszcz (1346). W końcu XIV w. lokowano: Strzelno (1356), Pakość (1359), Przedecz (1363), Koronowo (1368), Fordon (1382).
Do miast królewskich i siedzib starostów grodowych należały w XV-XVIII w.: Brześć Kujawski, Bydgoszcz, Inowrocław, Kowal, Kruszwica, Przedecz i Radziejów. Innymi miastami królewskimi były m.in. Gębice, Gniewkowo, Fordon, Solec Kujawski, Skulsk, Podgórz. Do miast kościelnych zaliczały się m.in. Koronowo, Raciążek, Sompolno, Strzelno, Włocławek, zaś do prywatnych miast szlacheckich: Chodecz, Izbica Kujawska, Lubień Kujawski, Lubraniec, Pakość, Służewo. Do największych miast kujawskich w okresie przedrozbiorowym należały: Bydgoszcz i Włocławek (powyżej 3 tys. mieszkańców w XVI w.) oraz Inowrocław (2 tys.) Nieco niżej plasowały się Brześć Kujawski, Kowal i Radziejów.
Współcześnie zaś największe ośrodki Kujaw to Bydgoszcz (356 tys.), Włocławek (117 tys.) i Inowrocław (76 tys.). Region ten dzieli się na Kujawy Zachodnie ze stolicą w Inowrocławiu i Kujawy Wschodnie ze stolicą we Włocławku. Kujawami Północnymi bywa natomiast określany powiat bydgoski. Łaciński odpowiednik nazwy Inowrocławia określa to miasto Nowym Włodzisławiem (Władysławem).
Regionalizacja Kujaw
Kujawy czarne – bezleśne tereny o urodzajnych czarnoziemach, strefa intensywnej produkcji rolnej; z uwagi na położenie wyróżnia się Kujawy czarne inowrocławskie, radziejowskie i brzeskie;
Kujawy białe (polne) – centralna część Kujaw położona między Gniewkowem, Aleksandrowem Kujawskim i Brześciem; w odróżnieniu od Kujaw czarnych posiada gleby piaszczysto-gliniaste (szare) i niewielkie zagajniki leśne;
Kujawy nadwiślańskie – pas terenu otaczający od południa Wisłę, obejmuje wsie dawniej olęderskie i miasta leżące nad rzeką, związane niegdyś z handlem zbożowym: Solec Kujawski, Podgórz, Nieszawę, Włocławek; Oskar Kolberg zalicza także do tego regionu powiat bydgoski z Bydgoszczą, Fordonem i Koronowem[4], zaś nizinę nadrzeczną od Solca do Bydgoszczy nazywa Żuławami Kujawskimi;
Kujawy zagoplańskie – tereny położone między jeziorem Gopło od wschodu, a jeziorami Pakoskimi na zachodzie, mieszczą m.in. Kruszwicę i Strzelno;
Kujawy garbate – pogranicze kujawsko-pałuckie od Pakości na południu do Nowej Wsi Wielkiej na północy;
Bachorza – rejon zabagnionej (od XIX w., zmeliorowanej) doliny Bachorze na wschód od Kruszwicy; łączy poprzez dział wodny jezioro Gopło ze Zgłowiączką;
Kujawy leśne – południowy skraj regionu na Pojezierzu Kujawskim w okolicy Lubienia, Chodcza i Przedcza;
Kujawy borowe – tereny zalesione borami sosnowymi na wschodnim i północnym obrzeżu regionu (Lasy Gostynińsko-Włocławskie, Puszcza Bydgoska).
Niektórzy ludoznawcy – m.in. Oskar Kolberg i Zygmunt Gloger – skłonni byli uznać ziemię chełmińską i ziemię dobrzyńską za część regionu kujawskiego[1]. Podobne godło i wspólna historia w XIII w. łączy także Kujawy z ziemią sieradzką i łęczycką.
Czasy najdawniejsze
Kujawy należą do obszarów, na których stwierdzono najstarsze w Polsce ślady osadnictwa, co wyrażone jest w postaci licznych stanowisk archeologicznych, sięgających neolitu i okresu kultury łużyckiej.
Początki państwowości na ziemiach kujawskich związane są z państwem plemiennym Goplan. Goplanie, których niektórzy badacze utożsamiają z Mazowszanami-Kłobianami lub po prostu z Kujawianami, stworzyli państwo z głównymi ośrodkami w Gnieźnie i Kruszwicy. Z czasem zostali podbici przez inne plemię – Polan, które według Andrzeja Bańkowskiego osiedliło się na obszarze Wielkopolski po tym, jak musieli opuścić wraz z Morawianami swe dawne terytoria panońskie podbite przez Awarów. Według niektórych źródeł w wojnie Polan z Goplanami wsparły Polan wojska wielko-morawskie. W wyniku zajęcia terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod silnym wpływem kultury polańskiej i straciły swój pierwotny, mazowszański charakter.
Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych grodów – ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i klasztory (Mogilno, Kruszwica, Strzelno), będące wówczas ogniskami życia kulturalnego, a zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków architektury romańskiej w Polsce.
Czasy przedrozbiorowe
Nazwa Kujawy pojawia się po raz pierwszy w 1136 r. w Bulli gnieźnieńskiej. Dotyczy ona tylko obszaru nadwiślańskiego późniejszych Kujaw, Dopiero od XIII wieku nazwa ta zaczyna być używana w celu określenia ziemi kruszwicko-włocławskiej.
O roli Kujaw dla państwowości polskiej okresu średniowiecznego decydowało ich znaczenie gospodarcze i strategiczne. Żyzność kujawskiego czarnoziemu bagiennego w znacznej już mierze eksploatowanego rolniczo, gęste osadnictwo, eksploatowanie licznych źródeł słonych (Słońsk, Kruszwica), hutnictwo żelaza wykorzystujące złoża rudy darniowej (Otłoczyn, Sędzin, Adolfin) decydowały o zamożności tutejszej ludności. Kujawy były też miejscem, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Do najważniejszych należał szlak bursztynowy (pochodzący jeszcze z czasów rzymskich) biegnący od południa przez Kalisz i okolice nadgoplańskie ku północy na teren Pomorza i Prus oraz wczesnośredniowieczny trakt ruski biegnący z Kijowa przez Płock, Włocławek, Kruszwicę i dalej do północnej Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. Jednocześnie samo położenie Kujaw miało strategiczne znaczenie dla północnej ekspansji piastowskiej (Pomorze, Prusy, Mazowsze).
Kujawy były początkowo połączone z Mazowszem i podlegały mazowieckim książętom dzielnicowym. Wraz z ziemią chełmińską i późniejszą ziemią dobrzyńską stanowiły trzon ich posiadłości aż do końca XII w. Najpierw rządził tym terytorium Bolesław Kędzierzawy, a w latach 1173-1186 jego syn Leszek Bolesławowic. Najprawdopodobniej w 1191 r. Kujawy zagarnął Bolesław, syn Mieszka III Starego i władał nimi jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r. W latach 1195-1202 rządy sprawował ojciec zmarłego Mieszko III Stary. Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z Mazowszem i znalazły się pod władzą Konrada Mazowieckiego, który jednak respektował już pewną odrębność dzielnicy kujawskiej, gdyż tytułował się księciem mazowieckim i kujawskim.
W 1233 r. Konrad Mazowiecki wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna Kazimierza odrębne księstwo kujawskie ze stolicą w Inowrocławiu, a siedzibą biskupią we Włocławku. 36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o ziemię bydgosko-wyszogrodzką (Kujawy Północne). W wyniku układów z braćmi Kazimierz I kujawski zdobył również ziemie: sieradzką, łęczycką i dobrzyńską. W 1238 r. prawa miejskie uzyskał Inowrocław, będący w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również zamek. Na północnych rubieżach Kujaw książę osadził cystersów (1253 – Byszewo, w 1288 r. przeniesiona do Koronowa) oraz prowadził udaną działalność służącą integracji nowo pozyskanych terenów z resztą swego księstwa. Wyrażało się to nadaniami ziemskimi czynionymi na tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia, jak również awansem rycerstwa miejscowego. W okresie wojny celnej z Krzyżakami (1250), Kazimierz I skierował handel kujawski do własnych portów wiślanych w Bydgoszczy i Solcu, z pominięciem Torunia, co zintensyfikowało rozwój spławnego handlu zbożowego.
Po śmierci Kazimierza Kujawskiego w 1267 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy pięciu synów, z których najstarszy Leszek Czarny otrzymał ziemię sieradzką (później rządził w Krakowie), drugi w kolejności – Siemomysł otrzymał księstwo inowrocławskie (Inowrocław, Kruszwica, Radziejów, Słońsk, Bydgoszcz, Wyszogród), a młodszy Władysław Łokietek otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako księstwo brzeskokujawskie. Inni synowie: Kazimierz i Siemowit uzyskali odpowiednio: ziemię łęczycką i dobrzyńską. W okresie rządów Siemomysła inowrocławskiego (1267-1287) toczyły się walki z księciem wielkopolskim Bolesławem Pobożnym. W wyniku tych walk, dzielnica kujawska została uszczuplona na rzecz Wielkopolski (kasztelania bydgoska, kruszwicka i radziejowska 1268-1285) oraz Pomorza Gdańskiego (kasztelania wyszogrodzka 1271-1296).
Po śmierci księcia Kujaw inowrocławskich Siemomysła w 1287 roku, jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. Na poczatku XIV wieku doszło do wykrystalizowania księstw rządzonych samodzielnie przez każdego z nich. Leszek tytułował się odtąd księciem Kujaw i Inowrocławia, Przemysł – księciem Kujaw, Wyszogrodu i Bydgoszczy, Kazimierz – księciem Kujaw i Gniewkowa. W 1327 lub 1328 r. wobec wybuchu wojny polsko-krzyżackiej, Władysław Łokietek zjednoczył pod swoją władzą księstwa kujawskie: brzeskie, inowrocławskie i bydgosko-wyszogrodzkie. Odrębność do 1364 r. zachowało jedynie księstwo gniewkowskie.
Wojna polsko-krzyżacka 1327-1332 spowodowała duże zniszczenia na Kujawach. Jeszcze w 1329 r. Krzyżacy zdobyli ziemię dobrzyńską oraz spalili Włocławek. W 1330 r. obrócili w ruinę Wyszogród oraz Bydgoszcz, w 1331 r. zdobyli Inowrocław, a w 1332 r. Brześć. 27 września 1331 roku pod Radziejowem i Płowcami doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty. Mimo tego cała dzielnica znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do 1337 r., kiedy Kazimierz Wielki uzyskał w Wyszehradzie gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw (kasztelania inowrocławska, bydgoska, wyszogrodzka, kruszwicka, księstwo gniewkowskie i brzeskokujawskie) oraz ziemi dobrzyńskiej. Decyzja ta została potwierdzona pokojem w Kaliszu w 1343 r. W 1346 r. Kazimierz Wielki nadał prawa miejskie Bydgoszczy, a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali: wojewoda, starosta i sędzia, zlokalizowani w Brześciu. W połowie XIV w. nastąpiło rozdzielenie kujawskich urzędów starościńskich miedzy Brześć, Bydgoszcz (od 1358 r.) i Inowrocław (1364 r. po zastawieniu przez Władysława Białego księstwa gniewkowskiego). Czasy Kazimierza Wielkiego przyniosły również budowę 4 zamków obronnych na Kujawach: w Bydgoszczy, Kruszwicy (zachowana wieża), Przedczu (częściowo zachowany) i Złotorii.
W okresie rządów Ludwika Węgierskiego (1370-1382), ziemia dobrzyńska oraz północno-zachodnia część Kujaw (terytorium bydgoskie) została oddana w lenno Kaźkowi Słupskiemu, a w latach 1378-1392 terytorium bydgoskie, inowrocławskie, gniewkowskie oraz ziemia dobrzyńska oddano w lenno Władysławi Opolczykowi. Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego (1383) Kujawy brzeskie opanował Siemowit IV Mazowiecki. Dopiero zabiegi Władysława Jagiełły spowodowały odzyskanie w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do Królestwa Polskiego.
Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa: inowrocławskie (z powiatami inowrocławskim i bydgoskim) i brzesko-kujawskie (z powiatami brzeskim, kruszwickim, radziejowskim, przedeckim i kowalskim). Dodatkowo w skład województwa inowrocławskiego wchodziła zachowująca odrębność samorządową ziemia dobrzyńska z trzema powiatami: dobrzyńskim, rypińskim i lipnowskim. Granica między województwami ciągnęła się od Nieszawy na wschodzie po Gębice na zachodzie przez okolicę Służewa, Kruszwicy i Strzelna. Granicą oddzielającą na północy Kujawy od Prus Królewskich była linia Trzęsacz – Wielonek (na północ od Koronowa) oraz rzeka Wisła. Od Wielkopolski oddzielał Kujawy m.in. ciąg jezior byszewskich do Ślesina (granica z powiatem nakielskim), Noteć (granica z powiatem kcyńskim) i Jeziora Pakoskie (granica z powiatem gnieźnieńskim).
W XV wieku istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich: dwie pełne (brzeska i Inowrocławska) oraz dwie niepełne (bydgoska i gniewkowska). Kolejność używana w dokumentach wskazuje, że urzędy brzeskie były wyższe od odpowiadających im inowrocławskich, co było następstwem stanu z czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku senatorów Rzeczypospolitej. Obie części Kujaw dzieliły się do XIV w. na kasztelanie, a następnie na powiaty. W ciągu XIV w. zanikła część kasztelanii (wyszogrodzka, zamątwiańska, gniewkowska), a w XV w. powiatów (gniewkowski).
Podział na dwie części Kujaw, istniejący do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad sejmiku ziemskiego obu województw (Radziejów – od XVI w., Lipno dla ziemi dobrzyńskiej), wspólne godło, formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-gospodarcze.
W czasie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej (1409-1411) Kujawy spełniały ważną rolę strategiczną jako przedpole działań wojennych. W 1409 r. pod odbitym z rąk Krzyżaków zamkiem w Bydgoszczy zawarto rozejm, zaś w 1410 r. cześć sił krzyżackich pod wodzą Henryka von Plauen oczekiwała pod Świeciem na działania zaczepne z północnych Kujaw, nie biorąc z tego powodu udziału w bitwie pod Grunwaldem. W bitwie tej pod wodzą Władysława Jagiełły walczyły chorągwie: kujawska i dobrzyńska, zaś w październiku 1410 r. pod Koronowem rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian stoczyło zwycięską bitwę z Krzyżakami.
Po raz ostatni Kujawy przeżyły najazd krzyżacki w 1431 r., kiedy to spalony został Inowrocław i Włocławek. Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa przygotowującego zjednoczenie Pomorza z Polską poprzez działania w otoczeniu Kazimierza Jagiellończyka oraz kontakty z opozycją w Prusach Zakonnych. Wywołana ich działalnością wojna trzynastoletnia, w której uczestniczyła licznie szlachta kujawska zarówno w pospolitym ruszeniu, jaki i rotach zaciężnych, przyniosła Polsce odzyskanie dostępu do morza. Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu nowej koniunktury gospodarczej, związanej ze wzrostem eksportu polskich towarów drogą wiślaną przez Gdańsk.
Późnośredniowieczne Kujawy, choć nie były dużą krainą – uważane były przez współczesnych za jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie ziem polskich. Ocenia się, że gęstość zaludnienia na centralnych Kujawach w XIV wieku znacznie przekraczała przeciętny wskaźnik dla całego Królestwa. W procesie polsko-krzyżackim w 1339 r. wyżej oceniono straty królewskie poniesione z tytułu zaboru Kujaw, niż Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i michałowskiej. Podstawą bogactwa tej ziemi w XIII-XV w. było obok wyjątkowo urodzajnych gleb, położenie na szlakach handlowych: z Bałtyku nad Morze Czarne oraz drogi z północy na Węgry. Od XV wieku głównym przedmiotem eksportu stało się zboże spławiane masowo drogą wodną Wisły. Związany z tym był rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej oraz miast handlowych na szlaku wiślanym: Włocławka, Nieszawy, Torunia, Solca i Bydgoszczy, która dodatkowo stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej. Przedmiotem wymiany były także towary przechodzące tranzytem z południowej i wschodniej Europy, takie jak wosk, skóry, wełna i bydło. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpił rozwój miast oraz osadnictwa wiejskiego, które uzyskiwało prawo czynszowe i prawne formy samorządu (prawo niemieckie). Kulminacyjny punkt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na Kujawach nastąpił w XVI wieku. W przeciwieństwie do innych regionów, na terenie Kujaw istniał typ dużego 1-2 łanowego (do 35 ha) gospodarstwa chłopskiego. Podstawową grupę ludności wiejskiej (ok. 85%) stanowili kmiecie, a drugą grupę – zagrodnicy, pracujący jako najemnicy w gospodarstwie pana, sołtysa lub kmiecia. Przy dworach szlacheckich pracowała czeladź wywodząca się z różnych grup społecznych. Odrębną natomiast grupę stanowili rzemieślnicy wiejscy: kowale, kołodzieje, bednarze, garncarze, młynarze zależni od pana wsi, z którym mieli kontrakt na okresową lub dożywotnią dzierżawę.
Chronologia wydarzeń z historii Kujaw
1136 – po raz pierwszy, w Bulli papieża Innocentego II, zostaje wymieniona nazwa Kujawy
1186 – Mieszko III Stary zajmuje Kujawy należące do dzielnicy mazowieckiej i tworzy osobne księstwo dla swego syna Bolesława
ok. 1231 – ponowne utworzenie księstwa przez Konrada I Mazowieckiego dla swego syna Kazimierza I Kujawskiego
1267 – podział na dwa księstwa: inowrocławskie i brzeskokujawskie
1327- Kujawy przechodzą pod bezpośrednią władzę króla Władysława Łokietka
1331 – bitwa pod Płowcami
1332-1343 – Kujawy były w posiadaniu Krzyżaków
XV-XVIII w. – Kujawy dzielą się na województwa: inowrocławskie i brzeskokujawskie (wspólny sejmik w Radziejowie)
1772-1793 – podczas I i II rozbioru zagarnięte przez Prusy
1807-1815 – w Księstwie Warszawskim
1918 – Kujawy wracają do Polski
Znani kujawianie
Władysław Łokietek (1260-1333) – król polski;
Kazimierz III Wielki (1310-1370) – król polski;
Jan z Ludziska (1400-1460) – humanista;
Bartłomiej z Bydgoszczy (1480-1548) – bernardyn, leksykograf, autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego;