VADEMECUM

WIEDZY O PSZCZOŁACH

PORADNIK DLA NAUCZYCIELA

I. Rola zapylania w przyrodzie.

Pszczołowate zapylacze i pszczoły w przyrodzie

Owady i rośliny współistnieją od milionów lat. Przez ten czas, w toku ewolucji, nauczyły się korzystać z siebie
nawzajem. Owady zapewniają roślinom zapylenie krzyżowe, natomiast rośliny owadom pokarm. Dla owadów
- źródłem białka od roślin jest pyłek, jednocześnie służący roślinom do zapylenia. To bardzo lepka substancja
- łatwo i silnie przyczepiająca się do ciała owadów. Nektar z kolei, jest dla owadów źródłem energii.

Pyłek przenoszony jest przez owady z pylników na znamię słupka innej rośliny – dzięki temu dochodzi do
zapylenia krzyżowego. W ciągu milionów lat istnienia tej współpracy powstały bardzo wyspecjalizowane relacje
i zależności, przez co jedne nie mogą istnieć bez drugich.

Rys. 1. Budowa kwiatu.

Rys. 2. Pszczoła (a- koszyczek z pyłkiem).

Z obserwacji wynika, że rośliny zapylone przez owady dają plony lepsze jakościowo i większe w stosunku do
roślin, które uległy samozapyleniu. Owoce te są bardziej dorodne, większe, słodsze oraz bogatsze w składniki
odżywcze. Nasiona z kolei, trwalsze i bardziej wartościowe. Większość roślin „broni się” przed występowaniem
samozapylenia - wykształciły one wiele różnych przystosowań, które mu zapobiegają. Około 22% roślin
w polskiej florze jest wiatropylnych, 78% jest uzależniona od owadów.

1

W procesie ewolucji rośliny wykształciły szereg cech przyciągających owady - przede wszystkim barwę i zapach.
Rośliny produkując nektar, zachęcają owady do odwiedzenia kwiatów, które posiadają duże ilości pyłku dobrze
przyczepiającego się do ciał owadów. Zapach wabi je, dzięki czemu dochodzi do zapylenia roślin przez pyłek,
znajdujący się na ciałach owadów.

1

G. Pruszyński, P. Skubida, Ekspertyza. Dobra praktyka ochrony roślin, Ochrona zapylaczy podczas stosowania środków ochrony

roślin, MRiRW, Listopad 2012;

www.minrol.gov.pl

[dostęp 18.01.2015]

Rys. 3. Kwiaty storczyków przez swój specyficzny wygląd wabią owady

.

Wśród owadów największą rolę w zapylaniu roślin odgrywają pszczołowate. Za 90% zapyleń przez pszczołowate
odpowiadają pszczoły miodne, a za ok. 10% trzmiele i pszczoły samotnice.

2

Pszczoła miodna w przeszłości zakładała gniazda w dziuplach drzew - dziś praktycznie nie występuje poza
ulami. Robotnice oblatują kwiaty, zbierając nektar i zapylając je. Pszczoły miodne zdolne są do zapylania
większości roślin zapylanych przez owady. Ich ogromną zaletą jest fakt, iż zimują gromadnie, dzięki czemu są
w stanie zapylać rośliny kwitnące wczesną wiosną w czasie, kiedy inne gatunki pszczołowatych znajdują się
jeszcze w stanie zimowego odrętwienia. Kolejną zaletą hodowli pszczół miodnych jest możliwość transportu uli
do sadów, na pola oraz plantacji, które w danym okresie mają okres kwitnienia, przyspieszając - tym samym -
proces zapylenia.

Murarka ogrodowa jest przykładem pszczoły samotnicy. To gatunek typowo wiosenny. Murarki oblatują przez
2,5 miesiąca - od kwietnia do lipca - wiele gatunków drzew i krzewów owocowych, uprawianych i dziko
rosnących. Wśród nich należy wymienić śliwy, wiśnie, jabłonie, grusze, porzeczki czarne i czerwone, maliny oraz
jeżyny. Murarki chętnie odwiedzają także rośliny przebywające pod osłonami (szklarnie, folie).

Trzmiel ziemny to gatunek gniazdujący w ziemi, często w chodnikach, gniazdach gryzoni i kretów. Obloty
zaczyna już wczesną wiosną, zapylając kwiaty roślin wczesnokwitnących. Jest niezastąpiony w przypadku
kwitnienia drzew przy niskich temperaturach, kiedy oblot pszczół jest bardzo słaby. Trzmiele chętnie
odwiedzają rośliny przebywające pod osłonami (szklarnie, folie). Wiele roślin może być zapylonych w zasadzie
wyłącznie dzięki trzmielom, ponieważ posiadają one dłuższe niż pszczoła języczki, którymi mogą sięgnąć do
wnętrza kwiatu. Oprócz trzmiela ziemnego, w Polsce występuje łącznie 30 gatunków trzmieli, z czego większość
podlega ochronie gatunkowej.

3

II. Produkty pochodzenia pszczelego

Wśród pszczołowatych najważniejsze z punktu widzenia gospodarki są pszczoły miodne. To one odpowiadają za
zapylanie wielkopowierzchniowych upraw roślin i sadów. Nie oznacza to jednak, że trzmiele czy samotnice nie
mają udziału w istotnym procesie zapylania. Ich rola jest nie mniej ważna niż rola pszczoły miodnej, jednak
porównując zapylanie przez pszczoły miodne i przez pozostałe pszczołowate, większy udział w tym procesie
mają te pierwsze.

Pszczoła miodna zapylając, dostarcza człowiekowi wielu produktów, które będąc wytworem życia rodzin
pszczelich, mają duże znaczenie dla życia ludzi. Wyróżniamy kilka kategorii produktów pszczelich:



produkty zebrane przez pszczoły (pyłek kwiatowy)



produkty zebrane i przetworzone przez pszczoły (propolis, miód, pierzga)



produkty wydzielane przez pszczoły (mleczko, jad, wosk)



produkty powstałe dzięki zapylaniu (migdały, kawa, bawełna, owoce, warzywa).

2

Z. Kołtowski, Zapylanie roślin i rola pszczoły miodnej w tym procesie, [w:] Pasieka, 5/2008, www.pasieka24.pl [dostęp

20.01.2015]

3

M. Biliński, Biologia i znaczenie trzmieli, [w:] Pasieka 3 (3): 60-63. www.pasieka24.pl [dostęp 20.01.2015]

Produkty pochodzące z działalności pszczół to nie tylko produkty żywnościowe, takie jak miód, czy też powstałe
na skutek zapylenia owoce, warzywa. Dzięki pracy pszczół zyskuje przemysł odzieżowy, ponieważ to praca (czyli
zapylanie) tych pożytecznych owadów umożliwia powstanie materiałów takich jak len czy bawełna.

Od wieków produkty pszczele wykorzystywane są również w medycynie. Wraz z rozwojem nauki
i zaspokajaniem naturalnej, ludzkiej ciekawości, odkrywane były coraz to nowe ich właściwości, co
w konsekwencji spowodowało narodziny odmiany lecznictwa – apiterapii – leczenia chorób produktami
pszczelimi. Należy zaznaczyć, iż produkty te mają wpływ na cały organizm ludzki, nie powodując przy tym
działań niepożądanych, tak częstych w metodach leczniczych, stosowanych w ówczesnych czasach (wyjątek
stanowią osoby uczulone na produkty pszczele).

Bardzo wartościowym i ważnym dobrem, jakie dostajemy z chowu pszczół jest miód. Wykorzystywany jest nie
tylko jako produkt spożywczy, ale także stosowany jest do produkcji leków. Warto wspomnieć również o wosku
pszczelim – surowcu, z którego tworzone są między innymi świece. Ma działanie przeciwalergiczne,
wykorzystywany

jest

jako

składnik

środków

czystości

oraz

jako

środek

polerski

w przemyśle cukierniczym i farmaceutycznym. Po odpowiedniej obróbce może mieć swoje zastosowanie
w produkcji kosmetyków.

Kolejnymi wartościowymi produktami pszczelimi są: pyłek kwiatowy, mleczko pszczele, jad i propolis. Pyłek
wykorzystywany jest jako źródło wielu składników odżywczych. Stosowany jest również w celach medycznych.
Mleczko pszczele ma swoje zastosowanie przy produkcji kosmetyków. Z kolei jad pszczeli ma swój udział
w medycynie ludowej jako środek leczniczy w różnych postaciach reumatyzmu. Propolis - częściej spotykany
pod nazwą kitu pszczelego - jest substancją powstającą z żywicy, wykorzystywaną przez pszczoły do
uszczelniania ula i do jego dezynfekcji. Wykazuje silne działanie bakteriobójcze, przez co stosowany jest
w medycynie. Ponadto wpływa na szybszą regenerację tkanek – przyspiesza gojenie się ran skórnych
i oparzeń.

A czym dokładnie są te produkty?



Miód – to wodny, stężony roztwór cukrów, kwasów, białek, związków mineralnych, barwników, enzymów,
hormonów i witamin. Jest wolny od zanieczyszczeń chemicznych. Miody zebrane w ulach wystawionych
w miastach nie wykazały w badaniach obecności substancji szkodliwych dla człowieka, które
uniemożliwiałyby spożywanie tego produktu.



Wosk pszczeli – jest wydzieliną gruczołów woskowych, zbudowaną z węglowodanów. Służy do budowy
plastra i magazynowania miodu oraz pierzgi.



Pyłek kwiatowy – to produkt roślinny, zawierający w sobie ponad 200 substancji chemicznych, w tym:
witaminy A, B, C, E, aminokwasy, białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, biopierwiastki, substancje
odżywcze oraz aktywne biologicznie enzymy i koenzymy. Działa antybakteryjnie, antyanemicznie
i regenerująco. Ponadto obniża poziom cukru we krwi, cholesterolu, a także wzmacnia odporność,
koncentrację i zdolność myślenia. Pyłek kwiatowy reguluje zaburzenia hormonalne i działa oczyszczająco
na organizm, wpływając na usuwanie z niego toksyn.



Propolis – powstaje z lepkich substancji żywicznych, zbieranych przez pszczoły z pąków drzew i roślin.
Wzmacnia konstrukcję ula, uszczelnia i zabezpiecza jego wnętrze przed rozwojem drobnoustrojów.



Mleczko pszczele – składa się z białek, tłuszczów i węglowodanów oraz witamin. Posiada właściwości
bakteriostatyczne.



Jad pszczeli – to mieszanina wielu związków aktywnych biologicznie. Może powodować reakcje
uczuleniowe. Ponadto ma silne działanie przeciwreumatologiczne, przeciwzapalne, przeciwbólowe oraz
przeciwnowotworowe.

4

Miód sztuczny i naturalny – jak je odróżnić? Testy na prawdziwość miodu.

1. Test wody – Wlewamy do szklanki z chłodną wodą miód (prosto ze słoiczka). Prawdziwy miód leje się

nieprzerwanym strumieniem, osiada ciężko i jest dokładnie widoczny na dnie szklanki. Z kolei miód
sztuczny leje się strumieniem przerywanym oraz od razu zaczyna rozpuszczać się w wodzie.

2. Test ołówka – Do kropli miodu wkładamy czubek ołówka (kopiowy lub bardzo miękki np. 6B; może to być

również długopis). Jeżeli miód jest prawdziwy, nie zabarwi się. Miód sztuczny zabarwi się na ciemny kolor.

3. Test łyżeczki – Wylewamy (łyżeczką) miód na talerz. Prawdziwy miód leje się nieprzerwanym strumieniem

i powinien utworzyć stożek na talerzyku. Miód sztuczny będzie kapał i nie utworzy stożka.

4

J. Matysiak, J. Matysiak, Z. J. Kokot, Nowiny Lekarskie, Właściwości farmakologiczne jadu pszczelego, 2008; 77, 6, 453–458

Różne odmiany miodu:



Miód rzepakowy – w stanie płynnym ma kolor słomkowy. Po skrystalizowaniu przybiera barwę białą lub
kremową. Jego smak jest bardzo słodki. Miód rzepakowy to miód o największej ilości glukozy
i aminokwasów. Szybko się krystalizuje.



Miód wrzosowy - w stanie płynnym jest koloru ciemnobrunatnego. Po skrystalizowaniu przybiera barwę
pomarańczową lub ciemnobrunatną. Jego smak jest gorzki i ostry. Miód ten posiada silny zapach kwiatów
wrzosu.



Miód gryczany - w stanie płynnym jest koloru ciemnoherbacianego (brunatnego). Jest miodem o silnym
zapachu kwiatu gryki. Ma smak ostry, lekko piekący.



Miód akacjowy – w stanie płynnym przybiera kolor bezbarwny lub jasnosłomkowy. Stan krystalizacji nie
trwa długo. Kiedy się skrystalizuje, ma barwę jasnosłomkową, kremową. Jest miodem o słabym zapachu
kwiatu robinii akacjowej, jest mdły. Odznacza się znacznie większą zawartością sacharozy niż wszystkie
inne miody nektarowe. Jest lubiany przez dzieci.



Miód lipowy – w stanie płynnym ma kolor żółty lub zielonkawożółty. Konsystencją i barwą przypomina olej
rycynowy. Jego barwa po krystalizacji jest żółtopomarańczowa lub brunatna, a konsystencja
drobnoziarnista i krupkowata. Miód lipowy to miód o wyraźnym zapachu lipy - ostry w smaku, z lekką
goryczką.



Miód malinowy w stanie płynnym posiada kolor żółtawy. W smaku jest łagodny, lekko kwaskowaty,
o delikatnym zapachu malin. Miód ten jest lubiany przez dzieci.



Miód mniszkowy jest pozyskiwany z kwiatów mniszka lekarskiego. W stanie płynnym ma kolor
jasnobrązowy, o charakterystycznej ciągliwej konsystencji i intensywnym zapachu. Wskutek dużej
zawartości glukozy krystalizuje się szybko. Uchodzi za najsłodszy z krajowych miodów.



Miód wielokwiatowy – w stanie płynnym jest koloru żółtego. Jego smak jest łagodny, a zapach woskowy.
Może też posiadać różne barwy i smak, które uzależnione są od rodzaju oblatywanego kwiatu.

W Polsce występują dwa gatunki miodów spadziowych - jest to tzw. spadź liściasta, pochodząca najczęściej
z drzew lipy oraz spadź iglasta. Miody te zbierane są przez pszczoły z wydzielin pasożytujących na liściach tych
drzew owadów - mszyc lub czerwców - zmieszanych z wyciekającym (na skutek nakłucia owadów) sokiem
komórkowym. Miody spadziowe zawierają dużo różnych substancji, które wspomagają leczenie w schorzeniach
dróg oddechowych. Ich barwa jest najczęściej ciemna z odcieniem zielonkawym (w przypadku spadzi iglastej)
lub ciemno żółtawa (w przypadku spadzi liściastej). Miody spadziowe z drzew liściastych mają bardzo
specyficzny, mało słodki smak, który nie każdemu może odpowiadać. Z kolei te pochodzące z drzew iglastych
wyróżniają się łagodnym i lekko żywiczny smakiem.

III. Praca pszczołowatych w ulu i pszczół dziko żyjących

W Polsce społeczny tryb życia wśród pszczołowatych występuje tylko u dwóch ich przedstawicieli: pszczoły
miodnej i trzmieli. Pozostałe prowadzą samotniczy tryb życia, choć u niektórych można dopatrzeć się znamion
społecznego zachowania. U samotnych pszczołowatych występują samce i samice – nie występują u nich
pszczoły niepłodne (robotnice).

Samotnice zakładają gniazda w bardzo różnych miejscach - w glebie, w drzewach pod korą i w dziuplach,
w ubytkach murów czy w drewnianych elementach budowlanych. Do budowy komór lęgowych wykorzystują
cząsteczki gleby, ziarenka piasku lub części roślin.

Rys. 4. Fragment rodziny pszczół miodnych.

U pszczoły miodnej wraz z wiekiem robotnic, a także ich rozwojem osobniczym zmienia się ich rola w życiu
w ulu.

5

Początkowo, w ciągu pierwszych 4 dni życia, młode robotnice zajmują się karmieniem larw pszczelich.

W wieku 6-7 dni u robotnic rozpoczyna się wydzielanie mleczka pszczelego. Pierwsze opuszczenie ula
i wyruszenie na oblot następuje wtedy, kiedy robotnice mają 8-15 dni. Uaktywniają się u nich gruczoły
woskowe - zajmują się wydzielaniem wosku, budową plastra, zasklepianiem komórek z larwami, ubijaniem
pyłku i odbieraniem od zbieraczek nektaru. Z kolei inne robotnice w podobnym wieku zajmują się ochroną ula
przed innymi pszczołami lub innymi owadami. Najstarsze zajmują się zbieraniem poza ulem nektaru, pyłku
i wody, a także wytwarzaniem propolisu. Pszczoły komunikują się za pomocą tańca.

Taniec pszczół - zjawisko to polega na regularnie powtarzających się ruchach pszczół po przestrzeni plastra.
Pszczoła przywołuje inne osobniki odnóżami poprzez wykonanie tych samych czynności co pozostałe osobniki,
uderzając w brzeg plastra. W ten sposób powstaje rezonans rozchodzący się po ulu. Kreślone w tańcu krzywe
i kąty są dodatkową informacją o położeniu źródła pokarmu względem słońca. Kąt pomiędzy kierunkiem tańca
a pionem jest równy kątowi pomiędzy kierunkiem lotu do pokarmu a słońcem.
Wyróżniamy różne rodzaje tańców:



Taniec alarmowy – ma na celu wezwanie ula do obrony przed wrogiem; jest również formą ostrzeżenia
owadów przed szkodliwym pokarmem przyniesionym do ula.



Taniec czyszczący – polega na potrząsaniu całym ciałem, by inne osobniki oczyściły ciało pszczoły.



Taniec rojowy – jest sygnałem do rójki.



Taniec werbunkowy - po odkryciu nowego źródła pokarmu pszczoły „zwiadowczynie” werbują do pracy
robotnice przebywające w ulu. W tańcu tym za pomocą ruchów, dźwięków i zapachu przekazywane są
informacje o rodzaju i kierunku pożytku. Ów rodzaj komunikacji służy też do informowania o znalezionym
przez pszczoły „wywiadowczynie” miejscu na osiedlenie się roju.

Spośród innych pszczołowatych trzmiele charakteryzują się kilkoma cechami, które mają bardzo duże znaczenie
dla funkcjonowania naturalnych i miejskich ekosystemów. Mają bardzo duży zakres tolerancji temperatur
w jakich są aktywne, dzięki czemu mogą zapylać rośliny kwitnące wczesną wiosną, kiedy inne pszczołowate nie
są jeszcze do tego zdolne. To ze względu na ich przystosowania fizjologiczne - temperatura ciała trzmiela
w czasie lotu jest zbliżona do temperatury ciała ssaka. Ze względu na rozmiary swojego ciała ma duże
zapotrzebowanie energetyczne, co skutkuje dużą częstotliwością i liczbą odwiedzanych kwiatów (w ciągu
minuty ok. 20-30 kwiatów).

Trzmiele to kolejne po pszczołach miodnych pszczołowate żyjące w społecznościach. Samica (matka)
zapłodniona w poprzednim roku zakłada gniazdo w starych norkach gryzoni, dziuplach lub na strychach. We
wnętrzu buduje z wosku dużą komórkę na nektar i obok niej mniejszą, wyglądającą jak miseczka. Ta druga
wypełniona jest pyłkiem, gdzie składane są jaja (od 4 do 6), zalepiona woskiem i ogrzewana ciałem owada.
Stopniowo, po kilku dniach, dobudowywane są kolejne komórki z jajami, w których larwy odżywiają się pyłkiem
wspólnie dostarczanym przez matkę. Te, które dojrzeją, przędą kokony i w ten sposób się od siebie oddzielają.
Od momentu złożenia, do chwili wygryzienia się dorosłych robotnic, mija ok. 12-13 dni. Po tym okresie, matka
pozostaje w gnieździe, a puste kokony służą za magazyny pyłku i nektaru. Rodzina trzmieli składa się od 40-200

5

Więcej informacji o pszczole miodnej znajduje się w Vademecum wiedzy o pszczołach z minionej edycji programu „Z Kujawskim

pomagamy pszczołom” 2014, które dostępne jest na stronie

www.pomagamypszczolom

po zalogowaniu się na konto użytkownika.

osobników, w zależności od warunków pokarmowych, a także od gatunku trzmiela. Młode, wylatujące samce
rozlatują się po okolicznych kwiatach - ich jedynym zadaniem jest zapłodnienie młodych matek.

Rośliny zapylane przez trzmiele to szereg roślin konsumpcyjnych, np.: agrest, truskawka, malina, borówka,
porzeczka, fasola, słonecznik, bób, a także rośliny paszowe, np.: wyka ozima, koniczyna, lucerna, komonica.
Ponadto trzmiele ze względu na swój długi języczek o długości 15 mm zapylają rośliny, które nie mogą być
zapylone przez inne pszczołowate.

Murarka ogrodowa jest pszczołą samotną, czyli taką, wśród której nie występuje kasta robotnic, a jedynie
samce i samice. Obloty murarki rozpoczynają się w kwietniu i trwają aż do lipca, kiedy temperatura powietrza
przekracza 15 stopni Celsjusza. W takich warunkach trzmiele i pszczoły miodne ograniczają swoją aktywność ze
względu na upały. W czasie rozwoju larwalnego murarki są od siebie oddzielone. Dość łatwo tworzą kolonie -
w sprzyjających warunkach nawet do kilkunastu tysięcy gniazd!

Murarka penetruje okolice gniazda, odwiedzając wszystkie gatunki roślin kwitnących w okolicy, nawet te, które
produkują małe ilości nektaru. Pod tym względem jest przeciwieństwem pszczoły miodnej, która odwiedza
głównie kwiaty silnie nektarujące. Bardzo szybko przystosowuje się do nowych warunków, dzięki czemu jest
gatunkiem wykorzystywanym do zapylania roślin w pomieszczeniach zamkniętych (np. w szklarniach). Tym
samym, doskonale nadaje się do ogrodów.

Murarki, tak jak i inne samotnice nie przekazują sobie informacji (tak jak pszczoły miodne za pomocą tańca)
o zasobności w nektar, co skutkuje równomierną penetracją wszystkich kwiatów. Samotnice penetrują okolicę
w odległości do 300 metrów od gniazda, rzadko przekraczając tę odległość. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy
w pobliżu kolonii znajduje się uprawa roślin lub gdy pszczołom zaczyna brakować pokarmu - wtedy potrafią
odlecieć od gniazda na większą odległość.

Murarka ogrodowa cieszy się uznaniem wśród sadowników zarówno o konwencjonalnym, jak i ekologicznym
podejściu. Wynika to z faktu, że pszczoły te są bardzo łagodne i prowadzą raczej skryty tryb życia. Odżywiają się
nektarem z wielu gatunków roślin (ok. 150 gatunków roślin).

IV. Ochrona pszczołowatych

W obecnych czasach większość pszczołowatych występujących na terenie naszego kraju jest zagrożona
wyginięciem, w większym lub mniejszym stopniu. Pierwsze doniesienia o wymieraniu pszczół pochodzą z lat 60.
ubiegłego wieku ze Stanów Zjednoczonych. W latach 2006-2007 w Ameryce Północnej wyginęła 1/3 rodzin
pszczelich. W 2010 r. brytyjscy naukowcy obliczyli, że w ciągu ubiegłych dwóch lat ubyło 15% rodzin pszczelich.

6

Zjawisko zwane CCD (colony collapse disorder), czyli zespół masowego ginięcia rodzin pszczelich, nie jest do
końca poznane. Hipotez jego występowania jest kilka, jednak najbardziej prawdopodobną jest
współwystępowanie kilku problemów dotykających pszczół: występowania chorób i pasożytów, ubogiego
i mało wartościowego (lub jego całkowitego braku) pokarmu, spadku różnorodności genetycznej pszczół,
zanieczyszczenia środowiska, zmian klimatycznych, ale też promieniowania.

7

Rozróżniamy dwa zasadnicze typy zagrożeń: zagrożenia antropogeniczne (wynikające z działalności człowieka)
i zagrożenia naturalne.
Zagrożenia antropogeniczne to:

- chemizacja rolnictwa,
- wypalanie traw,
- niekorzystne zmiany w rolnictwie,
- promieniowanie pochodzące z przekaźników telefonii komórkowej,
- zanieczyszczenie środowiska.

Zagrożenia naturalne:

- pasożyty pszczół, np. Varroa destructor,
- choroby grzybicze,
- choroby bakteryjne.

6

Pszczoły umierają milcząc, [w:] Pasieka 6/2010,

www.pasieka24.pl

[dostęp 17.01.2015]

7

Patrz scenariusze dla klas. 4-6 szkół podstawowych.

1. Chemizacja rolnictwa – stosowanie różnego rodzaju środków ochrony roślin ma na celu ochronę roślin

uprawnych przed niepożądanym działaniem owadów pasożytujących na nich i niszczących plon. Jest to jednak
„miecz obosieczny”, ponieważ środki te jednocześnie oddziałują na wszystkie pszczołowate, szczególnie gdy
stosowane są niezgodnie z instrukcją: w niewłaściwym terminie i nadmiernie. Skutkiem działania tych środków
jest wystąpienie toksyczności żołądkowej, kontaktowej i fumigacyjnej dla pszczół. Toksyczność ta różni się od
siebie ze względu na sposób dostania się środków ochrony roślin do pszczoły. Żołądkowa (zatrucia pokarmowe)
występuje, gdy pszczoła zbierze skażony pyłek. Do toksyczności kontaktowej dochodzi, gdy owad zetknie się
z substancją. Z kolei toksyczność fumigacyjna, czyli oddechowa, zdarza się najrzadziej.
Aktualnie dochodzi do ok. 1% skażeń rodzin pszczelich przez środki ochrony roślin.

8

Dotyczy to jednak również

pszczołowatych żyjących dziko. Aby ograniczyć zatrucia rodzin pszczelich, należy stosować się do zaleceń
stosowania środków ochrony roślin i, w miarę możliwości, we własnych ogrodach stosować środki naturalne.

2. Wypalanie traw – dotyka przede wszystkim gatunków pszczołowatych żyjących dziko, ale też wielu innych

gatunków zwierząt. Skutkiem tego jest niszczenie gniazd rodzin trzmieli znajdujących się w ziemi, w kopcach
kretów, opuszczonych gniazdach gryzoni, starych kawałkach drewna lub porzuconym gruzie. Jednocześnie
konsekwencją jest zubożenie zróżnicowania bazy pokarmowej na danym terenie.

3. Zmiany w rolnictwie – dotyczą przede wszystkim intensyfikacji rolnictwa. Usuwanie śródpolnych zadrzewień

zmniejsza potencjał gniazdowania dziko żyjących pszczołowatych. Nadmierne, niewłaściwe stosowanie
środków ochrony roślin powoduje zatruwanie rodzin pszczelich. Wprowadzanie wielkopowierzchniowych
jednogatunkowych upraw roślin (monokultury) powoduje zubożenie zróżnicowania bazy pokarmowej dla
pszczołowatych, przez co rozwój rodzin pszczelich może zostać zatrzymany lub znacznie zahamowany.

4. Varroa destructor, ale także inne choroby grzybicze, bakteryjne. Warroza to choroba wywoływana przez

roztocz Varroa destuctor pasożytujący na larwach pszczelich i owadach dorosłych, wyniszczając, tym samym,
rodziny pszczół miodnych. Roztocz ten odpowiedzialny jest za przenoszenie kilku wirusów atakujących pszczoły
i larwy.
Choroby grzybicze wywoływane przez różne gatunki grzybów atakują zarówno larwy, jak i postaci dorosłe.
Przenoszone są przez pokarm i zarażone pszczoły. W zależności od stadium rozwoju choroby, zalecane są
zabiegi czyszczące oraz leczenie farmakologiczne.
Choroby bakteryjne (np. zgnilec amerykański) zabijają larwy pszczół. Sposobem na jego zwalczanie jest
pilnowanie czystości uli.

V. Jak chronić pszczołowate?

Najefektywniejszym sposobem ochrony pszczołowatych jest zapewnienie im warunków siedliskowych jak
najbardziej zbliżonych do ich naturalnych miejsc występowania. Wiąże się to z zastosowaniem kilku prostych
zasad:
1. Nie wypalam traw i liści.
2. Sadzę rośliny rodzime i unikam inwazyjnych.
3. Pozostawiam miejsca półdzikie.
4. Używam nawozów naturalnych.
5. Pomagam tworzyć gniazda dla pszczołowatych.

Stosowanie się do nich zapewni pszczołowatym bogatą i zróżnicowaną bazę pokarmową oraz miejsca
gniazdowania. Ograniczone stosowanie środków ochrony roślin i nawozów sztucznych będzie skutkowało
spadkiem zatruć rodzin pszczelich. Z kolei zapewnienie popytu na naturalny miód spowoduje zwiększenie
opłacalności prowadzenia gospodarstw pszczelich. Tworzenie nowych miejsc, w których mogłyby założyć swoje
gniazda, zwiększy szansę na zagnieżdżenie się pszczołowatych w pobliżu ludzi.

Sposoby tworzenia miejsc gniazdowych dla dzikich zapylaczy:

TRZMIELE

 Stosy kamieni i gałęzi wypełnione sianem - mogą je zamieszkiwać trzmiel kamiennik i trzmiel ziemny. Możemy

wykonać je w zależności od warunków - na wycieczce w teren zbieramy kamienie, siano i gałęzie.

 Gliniana donica – to najprostszy domek dla trzmieli. Dla gatunków gniazdujących pod ziemią, delikatnie

wkopujemy donicę (ok. 1/3 donicy) i zostawiamy otwór do ulika w dnie donicy. Dla gatunków gniazdujących na
ziemi ustawiamy donicę na jej powierzchni, zabezpieczając przed zamoknięciem gniazda. W obu przypadkach
pamiętamy o wypełnieniu donicy materiałem gniazdowym takim jak pióra ze starych poduszek, siano (musi być
suche!) i o zabezpieczeniu otworu wlotowego przed deszczem, np. kładąc nad otworem kamienie.

8

http://www.opisik.pulawy.pl/pdf/3.pdf

[dostęp 19.01.2015]

 Drewniane domki dla trzmieli – najlepsza forma takiego domku to sześcian, z małym otworem wlotowym, tak

by nie zasiedliły go ptaki. Do wykonania takiego domku potrzebne są kwadratowe deseczki (np. o wymiarach 13
cm x 13 cm) oraz gwoździki do połączenia domku. Trzmielom w orientacji pomagają znaki barwne, warto więc
frontową deseczkę pomalować, np. na żółto. Nie należy zbijać deseczek za ciasno, żeby zapewnić trzmielej
rodzinie wentylację. Warto też zrobić nawierty - małe dziurki, by wentylacja była lepsza.

PSZCZOŁY SAMOTNICE

 Gliniane bloczki – donicę lub drewniane skrzynki wypełniamy gliną lub gliną zmieszaną ze słomą. W bloczkach

wydrążamy otwory o głębokości: 1 – 2 cm dla porobnic, 5 – 8 cm dla murarek, miesiarek, o średnicy 6 – 9 mm.

 Drewniane klocki z nawierconymi otworami (trudne do wykonania) – murarki bardzo chętnie wybierają klocki

z drewna, w których są nawiercone otwory. Należy pamiętać o tym, by otwory były gładkie – najlepsze są
nawierty wzdłuż usłojenia.

 Gniazda dla murarek – naturalnie murarki zasiedlają puste łodygi roślin takich jak np. trzcina czy barszcz.

Zakładają też swoje gniazda w drewnie, glinie czy pustych przestrzeniach cegieł i pustaków.

Lista i terminy kwitnienia roślin miododajnych:

Wczesna wiosna (luty – kwiecień)
Drzewa i krzewy: dereń jadalny, klon zwyczajny, leszczyna (zakwita najwcześniej - już w lutym), śliwa ałycza,
wierzba iwa

Rośliny zielne: pierwiosnki

Wiosna (kwiecień – maj)
Drzewa i krzewy: czeremcha pospolita (uwaga: amerykańska jest rośliną inwazyjną!), czereśnia, grusza, irga,
jabłoń, karagana syberyjska, śliwa tarnina, śnieguliczka, wiśnia

Rośliny zielne: bergenia, dąbrówka rozłogowa, fiołki, gajowiec żółty, miodunka, mniszek, stokrotki, zawilce
(gajowy, żółty)

Wczesne lato (maj – czerwiec)
Drzewa i krzewy: berberys, głóg, jabłonki ozdobne – rajskie jabłuszka, kalina, lipy, malina

Rośliny zielne: chaber, dziurawiec, facelia błękitna, farbownik lekarski, firletka chalcedońska, groszek, jasnoty
(biała, różowa, purpurowa), macierzanka piaskowa, maki, niezapominajka, oregano (lebiodka), orlik, pomidor,
rumianek, ruta, szałwia, tojeść kropkowana i rozesłana, zawciąg, żmijowiec, żurawka

Lato (lipiec – sierpień)
Rośliny zielne: czarnuszka, czyściec, dziewanna, dziurawiec, hyzop lekarski, języczka wąskogłówkowa,
jeżogłówka, kocimiętka, lwia paszcza, melisa, mikołajek płaskolistny, nachyłek, naparstnica, nostrzyk, ostróżki,
przegorzan, rozchodniki, serdecznik pospolity, tymianek, wiesiołek dwuletni, wierzbówka kiprzyca

Jesień (wrzesień – październik)
Rośliny zielne: farbownik lekarski – drugie kwitnienie, ogórecznik lekarski, wrzosy – ale tylko odmiany
pełnokwiatowe lub z otwartymi kwiatami (te kwitną krócej), na pewno nie pączkowe! Przykładowe odmiany:
Hammondi, Anna Maria, Hamilton, Long White, Dark Beaut.y

Rośliny o długim czasie kwitnienia: aksamitka (uwaga, ma specyficzny zapach, nie każdemu się podoba),
bazylia, begonia, brodawnik jesienny, cynia, czosnek ozdobny, dalia, heliotrop, krwawnica, lawenda, malwa,
nagietek, nasturcja, nostrzyk, petunia, pysznogłówka – bergamotka, rezeda żółta, rudbekia, tytoń ozdobny,
werbena, żeniszek

Terminy kwitnienia roślin miododajnych

Roślina

Termin kwitnienia

Roślina kwitnąca

przed

Roślina kwitnąca

w trakcie

Roślina kwitnąca

po

jabłoń, grusza

kwiecień – maj

miodunka, podbiał

mniszek, jasnota

dzwonek, dalia

wiśnie, czereśnie

kwiecień – maj

podbiał

mniszek,

przetacznik

farbownik,

aksamitka

maliny, jeżyny

maj – czerwiec

miodunka, mniszek

żywokost,

farbownik

chaber, wrzos

truskawki, poziomki

maj - lipiec

mniszek, stokrotka,

podbiał

jaskier, przetacznik

cykoria, jastrzębiec

Bibliografia



Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Pawlikowski T., Trzmiele Polski – przewodnik terenowy, Stowarzyszenie Człowiek i Przyroda, 2004.



Bellmann H., Błonkówki, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa.



Kozłowski M. W., Owady Polski, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa.



Dytrych K., Niewolewska J., Tomalka – Sadownik A. Ogród – ostoja zwierząt. Poradnik. Wydawnictwo Fundacji Nasza Ziemia. Warszawa 2013



Borkowska A. 2011. Stan i perspektywy rozwoju pszczelarstwa w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem miodów regionalnych. PRS:

T11(26)_z4_s37. Warszawa.



Bornus L. 1989.Encyklopedia pszczelarstwa. PWRiL. Warszawa.



Bakier S. Biologia pszczoły miodnej. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej podczas Spotkań z naturą i Sztuką UROCZYSKO w ramach projektu

pt. „Wykorzystanie potencjału Puszczy Knyszczyńskiej w promocji działań prozdrowotnych i proekologicznych”. Uroczysko 2007.



Matysiak j. Nowiny Lekarskie 2008, 77, 6, 453–458

Źródła internetowe:



www.pomagamypszczolom.pl/



www.greenpeace.org/poland/PageFiles/271320/RAPORT_spadek_populacji_pszczol.pdf

(polecamy zwłaszcza strony: 3-7, 13-15)



www.trzmiele.pl



www.opisik.pulawy.pl/pdf/3.pdf



www.ulikroztocze.pl/ulik_produkty_pszczele.php



www.atlas-roslin.pl