Program Islamski OSW Page 1 of 4
19 grudnia 2002 r.
Azja Centralna po 11 września - islam polityczny w odwrocie
Wstęp
Tekst jest kontynuacją wcześniejszej analizy OSW dotyczącej islamu w Azji Centralnej (Krzysztof
Strachota, Potencjał stabilizacyjny i destabilizacyjny islamu w Azji Centralnej, grudzień 2002), w
której wskazywano, \
e wbrew powszechnemu mniemaniu w centralnoazjatyckim islamie istnieje
znaczący potencjał stabilizacyjny. Badania terenowe ekspertów OSW w Kirgistanie, Tad\
ykistanie
i Uzbekistanie, przeprowadzone we wrzeÅ›niu br. wskazujÄ… wyraÇnie, \
e po 11 września 2001
zaistniały w regionie nadzwyczaj korzystne okoliczności na wykorzystanie tego stabilizującego
potencjału islamu.
We wszystkich trzech krajach nastąpił zdecydowany odwrót politycznego islamu, spowodowany
nie tylko sukcesami działań koalicji antyterrorystycznej w Afganistanie, ale tak\
e - co niezmiernie
istotne - wzmocnieniem na niespotykanÄ… dotÄ…d skalÄ™ nieformalnego sojuszu elit rzÄ…dzÄ…cych i
oficjalnego duchowieństwa oraz utratą społecznej bazy dla radykalnych ruchów islamskich.
SpoÅ‚eczeÅ„stwa paÅ„stw regionu wyraÇnie niechÄ™tnie odnoszÄ… siÄ™ do politycznej roli islamu, widzÄ…c
w tym potencjalne niebezpieczeństwo kolejnej destabilizacji. Zjawisko to na obserwowaną obecnie
skalę jest całkowicie nową jakością w zmaganiach wspólnoty międzynarodowej i elit rządzących
republik Azji Centralnej z radykalnym, politycznym islamem.
Wydaje siÄ™, \
e nadszedł moment, w którym warto przedefiniować podejście wspólnoty
międzynarodowej do problemu fundamentalizmu islamskiego w Azji Centralnej, by w pełni
wykorzystać korzystne okoliczności wewnątrzregionalne do długoterminowej stabilizacji sytuacji w
republikach.
Re\
imy państwowe a islam do 11 września 2001
1. Powstałe po rozpadzie ZSRR państwa Azji Centralnej, które objęto badaniami terenowymi, od
samego poczÄ…tku miaÅ‚y wyraÇnie autorytarny charakter. Przywódcy umacniali swojÄ… wÅ‚adzÄ™
zwalczając opozycję polityczną. W Uzbekistanie po zlikwidowaniu opozycji świeckiej i
demokratycznej na arenie politycznej pozostała jedynie opozycja islamska, która stopniowo
zogniskowała wszelkie przejawy społecznego niezadowolenia i stała się głównym zagro\
eniem dla
ekipy rzÄ…dzÄ…cej. W Tad\
ykistanie w czasie wojny domowej 1992-97 Zjednoczona Opozycja
walczyła zbrojnie ze starą nomenklaturą partyjną odwołując się do haseł islamskich. Relatywnie
najmniejsza presja na świecką opozycję występowała w Kirgistanie, choć i tam przez całą dekadę
władze utrudniały i represjonowały jej działalność (opozycja islamska w tej republice nie miała
takiego znaczenia jak w Uzbekistanie i Tad\
ykistanie).
2. Systematyczny nacisk ze strony re\
imów rządzących spowodował rosnącą determinację
islamskich radykałów - nastąpił rozwój struktur Hizb ut-Tahrir (odmawiającej rządzącym
legitymizacji władzy i dą\
ącej do stworzenia islamskiego kalifatu w Azji Centralnej), miały miejsce
zamachy bombowe w Taszkencie w lutym 1999 r., a wreszcie zbrojne rajdy dobrze
wyekwipowanych bojowników islamskich na Uzbekistan i Kirgistan w 1999 i 2000 roku (tzw.
kryzysy batkeńskie). Wydarzenia te - a zwłaszcza kryzysy batkeńskie - w sposób oczywisty
obna\
yły słabość struktur państwowych i spowodowały, \
e wojujący islam stał się
najpowa\
niejszym wyzwaniem zarówno dla stabilności wewnętrznej republik i jak i całego
regionu.
3. Przywódcy państw podjęli zdecydowane kroki mające na celu osłabienie lub zniszczenie
opozycji islamskiej - nastąpiły represje, aresztowania, prowokacje ze strony władz. śycie religijne
starano się w jak największym stopniu poddać kontroli aparatu państwowego, funkcję tę
przeznaczając religijno-administracyjnym strukturom oficjalnego islamu. Działania takie okazały
się jednak tylko częściowo skuteczne, co uwarunkowane było kilkoma czynnikami:
a. sąsiedztwem Afganistanu pod rządami Talibów, otwarcie popierających rozwój
fundamentalizmu islamskiego i goszczących islamskich bojowników (m. in. Islamskiego Ruchu
Uzbekistanu) wraz z ich obozami szkoleniowymi;
b. niestabilnością wewnętrzną Tad\
ykistanu, w którym władze centralne nie sprawowały kontroli
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm 2008-04-18
Program Islamski OSW Page 2 of 4
nad du\
ą częścią terytorium państwa, co pozwalało bojownikom bezpiecznie przebywać - np. w
Dolinie Karategińskiej a niektórzy wy\
si urzędnicy państwowi (dawniej działacze opozycji
islamskiej - np. minister ds. nadzwyczajnych Mirzo Zijo-D\
aga) "po cichu" wspierali islamskich
bojowników;
c. prowadzonÄ… przez MoskwÄ™ i Duszanbe politykÄ… wywierania nacisku na prezydenta Karimowa
poprzez utrzymywanie realnego zagro\
enia w bezpośrednim sąsiedztwie Uzbekistanu.
Do 11 września 2001 wielokrotnie wydawało się, \
e zmagania władz z opozycją islamską będą
czasochłonne i \
mudne, a ich ostateczny wynik wcale nie był przesądzony.
Po 11 września islam zostaje zmuszony do oddania pola w sferze politycznej
1. PotencjaÅ‚ destabilizacyjny radykalnego islamu podlega wyraÇnej erozji od momentu
rozpoczęcia operacji antyterrorystycznej w Afganistanie. W ciągu kilku miesięcy wojska koalicji
obaliły re\
im Talibów. W działaniach zbrojnych zginęły setki islamskich ekstremistów walczących u
boku Talibów, w tym bojowników Islamskiego Ruchu Uzbekistanu. Najprawdopodobniej zginął te\

dowódca wojskowy tego ugrupowania, D\
uma Namangani. Na potrzeby działań w Afganistanie
międzynarodowe wojska koalicji stworzyły bazy wojskowe w Uzbekistanie i Kirgistanie, są tak\
e
obecne w Tad\
ykistanie. Istotnym aspektem działań antyterrorystycznych jest wreszcie powa\
na
pomoc wojskowa i finansowa dla władz republik. Du\
a część tej pomocy skierowana jest
bezpośrednio na wzmocnienie aparatu państwowego i słu\
b bezpieczeństwa, w tym
antyterrorystycznych.
2. Rugowaniem znaczenia radykalnego islamu zainteresowany jest tak\
e nieformalny sojusz
struktur państwowych i struktur oficjalnego islamu. Fundamentalizm islamski kieruje bowiem
ostrze swojej krytyki zarówno przeciwko "skorumpowanym re\
imom państwowym", jak i
oficjalnemu duchowieństwu, które rzekomo odeszło od nauk czystego islamu i kolaboruje z
władzami. Państwo zainteresowane jest promowaniem tolerancyjnej, nie politycznej odmiany
lokalnego islamu, a tak\
e innych form \
ycia religijnego, takich jak bractwa sufickie.
Obserwuje siÄ™ stopniowe uzale\
nianie struktur oficjalnego islamu od władz państwowych. Stają
się one właściwie religijnym ramieniem władzy (co jest szczególnie widoczne w Uzbekistanie, ale
tak\
e i w Kirgistanie). Proces ten idzie w parze ze zwalczaniem tego islamu, który nie mieści się w
strukturach oficjalnych. Duchowieństwo nie kwestionuje lub nie odwa\
a się kwestionować
rozdziału religii od państwa, najwy\
si duchowni są mianowani przez władze państwowe, które
zatwierdzajÄ… tak\
e duchownych ni\
szego szczebla, dyrektorów madras i imamów w meczetach.
Starych imamów zastępuje się młodymi - lepiej wykształconymi lecz całkowicie posłusznymi
władzom państwowym. Z drugiej strony współpraca z władzami pomaga oficjalnemu
duchowieństwu w eliminowaniu wpływów radykalnego i potencjalnie konkurencyjnego dla niego
islamu.
Społeczna recepcja islamu jako ideologii politycznej
1. Islam polityczny wyraÇnie przestaÅ‚ być atrakcyjny dla spoÅ‚eczeÅ„stw regionu. W Tad\
ykistanie
widać zmęczenie społeczeństwa od lat niestabilną (choć powoli normalizującą się) sytuacją
wewnętrzną i zniszczeniami, które pozostawiły po sobie działania wojenne. W Uzbekistanie i
Kirgistanie natomiast ogromne piętno na świadomości społecznej wywarł zarówno odstraszający
przykład tad\
yckiej wojny domowej, jak i Afganistanu pod rządami Talibów. Okazało się, \
e próba
realizacji haseł islamskich nie tylko nie pomaga w rozwiązaniu problemów społecznych i
ekonomicznych, ale wręcz nasila inne patologie - ogólny wzrost przestępczości, handel
narkotykami i broniÄ….
2. Przywódcy islamscy nie dysponują ju\
dawnym potencjałem i społecznym kredytem zaufania.
W Uzbekistanie otwarta opozycja islamska została praktycznie zlikwidowana i w chwili obecnej w
zasadzie nie występuje. W podziemiu działają co prawda struktury Hizb ut-Tahrir, trudno jednak
określić ich realne mo\
liwości operacyjne. Na podstawie przeprowadzonych przez OSW badań
terenowych mo\
na sądzić, \
e nie sÄ… one zbyt wielkie. W Tad\
ykistanie, gdzie Islamska Partia
Odrodzenia uzyskała dostęp do najwy\
szych stanowisk, przywódcy islamscy nie są w stanie
konkurować ze starą nomenklaturą partyjną. W samej partii brakuje jedności, a lokalni dowódcy
polowi, którzy nie weszli do struktur administracyjnych, otwarcie wyra\
ajÄ… swoje rozczarowanie.
Du\
a część z dawnych mud\
ahedinów wyjechała za granicę "za chlebem", a niektórzy zostali
zlikwidowani. W powszechnym odczuciu islam został instrumentalnie wykorzystany do walki
politycznej, a nie do wypracowania pozytywnego programu, który zmierzyłby się z ogromem
problemów (bezrobocie, spadek poziomu \
ycia, odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych itd.).
Tak\
e społeczeństwo kirgiskie dalekie jest od dą\
eń do zwiększania roli islamu w polityce. Panuje
powszechne przekonanie, \
e receptą na gospodarczą i cywilizacyjną zapaść kraju jest
przedsiębiorczość i demokratyzacja. Mimo, \
e system polityczny Kirgistanu daleki jest od
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm 2008-04-18
Program Islamski OSW Page 3 of 4
demokracji w zachodnim rozumieniu, niewątpliwie jest on najmniej represyjny z państw regionu.
Zarówno obywatele kirgiscy, jak i ich sąsiedzi są w pełni świadomi tego faktu - Kirgizi są dumni,
\
e mają "demokrację" (w porównaniu zwłaszcza z Uzbekistanem), a Uzbecy masowo przyje\
d\
ajÄ…
na studia do Oszu i D\
alalabadu, gdzie - jak sami przyznajÄ… - majÄ… lepsze warunki rozwoju.
3. Potencjalni zwolennicy politycznego islamu stoją więc w chwili obecnej na z góry przegranej
pozycji. Z jednej strony są świadomi determinacji koalicji, której wojska najprawdopodobniej nie
zostaną wycofane z regionu w perspektywie roku i rosnącej siły miejscowych re\
imów
wspieranych finansowo i militarnie przez koalicjantów. Z drugiej strony czujÄ… wyraÇnie, \
e brak
im społecznego poparcia do propagowania haseł radykalnego islamu.
Zagro\
enie islamskim fundamentalizmem w polityce państw regionu
1. Poczucie zagro\
enia ze strony radykalnego islamu, mimo i\
realnie znacznie mniejsze ni\

jeszcze przed rokiem, jest nadal sztucznie podtrzymywane i wyolbrzymiane przez elity rzÄ…dzÄ…ce:
a. Islamski Ruch Uzbekistanu, uznawany za największe zagro\
enie dla bezpieczeństwa
wewnętrznego państw Azji Centralnej został w powa\
nym stopniu rozbity w Afganistanie. Pomimo
tego, od miesięcy pojawiają się informacje, \
e zagro\
enie z jego strony wciÄ…\
jest powa\
ne.
Niedobitki oddziałów po przegrupowaniu rzekomo koncentrują się przy granicy afgańsko-
tad\
yckiej, a nawet powracajÄ… do Tad\
ykistanu (Dolina Karategińska). Wielokrotnie donoszono, \
e
D\
uma Namangani \
yje i planuje kolejne ataki. Latem spekulowano o du\
ym
prawdopodobieństwie ponownego wybuchu kryzysu batkeńskiego.
b. Mało wiadomo o rzeczywistej skali aktywności Hizb ut-Tahrir. Mo\
na jednak przypuszczać (co
potwierdziły badania terenowe), \
e uległa ona ograniczeniu. Niezale\
nie od stanu faktycznego, od
maja 2002 pojawiają się raporty o wzroście aktywności tej partii w Tad\
ykistanie i Kirgistanie,
szczególnie na obszarach Kotliny Fergańskiej nale\
ących do tych państw oraz w Duszanbe. Biorąc
pod uwagę pogłębiającą się niechęć społeczeństw do islamskiego radykalizmu (sama Hizb ut-
Tahrir traktowana jest jako islamska herezja, element obcy lokalnej tradycji) i skutecznÄ… walkÄ™
re\
imów państwowych z islamską opozycją (co w najpełniejszym stopniu udało się prezydentowi
Karimowowi w Uzbekistanie) mo\
na poddać w wątpliwość, czy zagro\
enie ze strony tej partii jest
tak powa\
ne jak przedstawiają to władze.
2. Wydaje siÄ™, \
e to właśnie elity polityczne państw Azji Centralnej są zainteresowane
utrwalaniem stanu zagro\
enia islamskim radykalizmem i ekstremizmem. Mo\
na wyró\
nić dwa
wa\
ne powody takiego postępowania:
a. zaanga\
owanie USA i innych państw w walkę z terroryzmem stwarza lokalnym re\
imom
wyjątkową okazję do występowania o większą pomoc finansową i wojskową - nale\
y przypomnieć,
\
e to przywódcy państw sprawują kontrolę nad sposobami wydatkowania otrzymywanej pomocy;
b. zwalczanie islamskiego fundamentalizmu stanowi dobre usprawiedliwienie do bezwzględnej
walki z ka\
dym rodzajem opozycji - rzeczywistej i potencjalnej; wskazywanie na islamski
fundamentalizm jako na główne zagro\
enie dla bezpieczeństwa i stabilności wewnętrznej i
regionalnej stanowi dobry pretekst do rozpoczynania kampanii antyfundamentalistycznych, w
których organy państwa na szeroką skalę uciekają się do klasycznych prowokacji: podrzucają
ulotki zdelegalizowanych partii, narkotyki i broń.
Znamienne jest, \
e mimo upływu prawie czterech lat nie dostarczono niezbitych dowodów na
udział IRU w przygotowaniu i przeprowadzeniu zamachów bombowych w Taszkencie w lutym
1999 r., których następstwem były liczne aresztowania nie tylko podejrzanych o sympatyzowanie
z islamskimi radykałami, ale tak\
e przedstawicieli opozycji demokratycznej i innych osób
"niewygodnych" dla władz.
W Tad\
ykistanie, gdzie dawna opozycja islamska posiada legalne podstawy działalności i
współtworzy struktury władzy, kampania antyfundamentalistyczna rozpoczęła się stosunkowo
niedawno. W lipcu 2002 prezydent Rachmonow przemawiając w mieście Isfara (stolicy obwodu o
silnych tradycjach islamskich) skrytykował działaczy Islamskiej Partii Odrodzenia Tad\
ykistanu za
szerzenie radykalnej ideologii i dÄ…\
enie do stworzenia podziałów w państwie. Od sierpnia - tu\
po
potwierdzeniu przez USA, \
e wśród jeńców przetrzymywanych w Guantanamo jest trzech
Tad\
yków z okręgu Isfary - zamknięto osiem niezarejestrowanych meczetów, zakazano
działalności piętnastu imam-chatibom, którzy rzekomo nie posiadali zezwoleń na sprawowanie
funkcji religijnych od Rady Ulemów, a kolejnych 250 musiało zło\
yć obietnicę lojalności wobec
władz. Nale\
y przypuszczać, \
e rzeczywistym motywem tych działań jest próba osłabienia
potencjalnych przeciwników politycznych.
Zagro\
enie islamskim radykalizmem jest nieustannie wykorzystywane tak\
e przez władze w
Biszkeku. Rzekoma intensyfikacja działań Hizb ut-Tahrir na południu kraju (a tak\
e w samym
Biszkeku) słu\
y za znakomity pretekst do szykanowania przeciwników politycznych. Państwowe
media wciÄ…\
informują o likwidowaniu kolejnych tajnych składów broni (mimo, i\
Hizb ut-Tahrir w
zasadzie od\
egnuje się od stosowania walki zbrojnej jako środka do realizacji swoich celów) i
przechwytywaniu kurierów roznoszących fundamentalistyczne materiały propagandowe. Przy
czym głównym teatrem tych działań aparatu państwowego jest niespokojne od roku południe
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm 2008-04-18
Program Islamski OSW Page 4 of 4
kraju, gdzie masowe protesty kilkukrotnie zachwiały stabilnością kraju. Protesty te w \
adnym
razie nie przybrały haseł islamskich, przeciwnie - posługiwały się hasłami demokratycznymi.
Antyfundamentalistyczna kampania na południu kraju niejako "przy okazji" pozwala wywierać
większą presję na społeczeństwo i niepokornych liderów. Sztuczne podtrzymywanie islamskiego
zagro\
enia połączone z celową dezinformacją o rzeczywistych powodach protestów na południu
jest na północy kraju wysoce skuteczne - według sonda\
u przeprowadzonego we wrześniu w
Biszkeku, jedynie 22% respondentów nie było przekonanych o realnym zagro\
eniu dla stabilności
państwa ze strony Hizb ut-Tahrir czy Islamskiego Ruchu Uzbekistanu. 70% deklarowało, \
e
organizacje te przedstawiają mniejsze lub większe zagro\
enie.
Wnioski
1. W ostatnim okresie w państwach regionu obserwuje się zdecydowaną defensywę islamu
politycznego. Odejście islamu od polityki jest konsekwencją:
a. zdeterminowanych i konsekwentnych działań koalicji antyterrorystycznej - rozgromienie
Talibów, fizyczna likwidacja wielu islamskich bojowników ukrywających się w Afganistanie,
wreszcie zało\
enie baz wojskowych w Uzbekistanie i Kirgistanie oraz znaczÄ…ca militarna i
finansowa pomoc dla miejscowych re\
imów;
b. istnienia nieformalnego sojuszu elit rządzących i oficjalnego duchowieństwa, które coraz
wyraÇniej staje siÄ™ po prostu religijnym ramieniem wÅ‚adzy;
c. braku społecznej bazy dla radykalnych ruchów islamskich - społeczeństwa niechętnie odnoszą
się do politycznej roli islamu, widząc w tym potencjalne niebezpieczeństwo destabilizacji.
2. Walka z fundamentalizmem będzie w dalszym ciągu wykorzystywana przez przywódców
państw zarówno w wewnętrznych zmaganiach z przeciwnikami politycznymi, jak i w sferze
propagandowej dla uzyskania większej pomocy finansowej i militarnej od sojuszników.
3. Nale\
y sądzić, \
e obecnie radykalny, polityzujÄ…cy islam nie stanowi realnego zagro\
enia dla
stabilności regionalnej i lokalnych re\
imów. Widać wyraÇnie - co potwierdziÅ‚y badania terenowe
ekspertów OSW - \
e region nie jest skazany na fundamentalizm muzułmański (choć radykalne
hasła islamskie mogą pojawiać się w przyszłości w związku z kryzysami o innym podło\
u i
charakterze).
4. Obserwowana defensywa politycznego islamu stanowi niepowtarzalnÄ… okazjÄ™ do rozwijania w
Azji Centralnej stabilizującego potencjału islamu, którego ró\
ne płaszczyzny opisano w analizie
Krzysztofa Strachoty Potencjał stabilizacyjny i destabilizacyjny islamu w Azji Centralnej.
5. Miejscowe re\
imy nie są w stanie samodzielnie wykorzystać sprzyjających takiemu procesowi
okoliczności. Nale\
y za wszelką cenę wspomóc niezbędne w państwach regionu głębokie reformy
gospodarcze, które pozwolą choć częściowo zmniejszyć gnębiące region problemy społeczne.
Jednocześnie niezbędna jest szeroko zakrojona kontrola nad sposobami wydatkowania środków
pomocowych - tak, aby trafiały one we właściwe miejsca i przeznaczane były na właściwe
projekty.
Odwrót islamu od polityki w \
adnym wypadku nie jest jednak to\
samy ze zmniejszaniem siÄ™ jego
roli w \
yciu społecznym i kulturalnym - w tej sferze islam odgrywa coraz większą rolę.
(To\
samość muzułmańska w Azji Centralnej będzie tematem kolejnej - trzeciej - analizy OSW
dotyczącej islamu w regionie i będącej tak\
e rezultatem badań terenowych.)
Wojciech Bartuzi
Grzegorz Zasada
Marceli Zygała
poczÄ…tek strony
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm 2008-04-18