3. ŚRODKI RADIOTELEGRAFICZNE.
Na wyposażeniu Wojska Polskiego znajdowało się kilka typów i odmian
sprzętu radiotelegraficznego. Z wojny pozostało zaledwie kilkadziesiąt sztuk
różnego rodzaju radiostacji, w tym dużo zużytych i nie nadających się do
naprawy. Stąd też w latach 1922 - 1924 dokonano we Francji zakupów
radiostacji korespondencyjnej sieci Kwatery Głównej i Armii - RKG/A i
radiostacji korespondencyjnej armii  RKA, a w roku 1924 rozpoczęto ich
produkcję w Polsce. Ponadto produkowano wówczas polskiej konstrukcji
radiostację korespondencyjną dywizji  RKD, zaprojektowaną przez zespół, w
którego pracach uczestniczyli m.in. prof. Janusz Groszkowski, płk Kazimierz
Krulisz i inż. Stanisław Noworolski oraz odbiornik  ROD. Ich głównym
producentem były Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne w Warszawie
( PZTiR ). Jak się ocenia, w okresie lat 1924  1932 wykonano około 400
sztuk radiostacji RKD1[120], w latach 1928  1932 około 150 odbiorników 
ROD i zmodernizowano 11 sztuk RKG\A2[121].
Polski przemysł telekomunikacyjny do 1928 roku przedstawiał się bardzo
skromnie. Dopiero lata 1928  1932 przyniosły jego intensywniejszy rozwój.
W końcu lat dwudziestych zorganizowano Biuro Badań Technicznych Wojsk
A
ączności, które ściśle współpracowało z PZTiR. Prace tych instytucji
zaowocowały nowymi konstrukcjami w dziedzinie radiotelegrafii. W myśl
planu organizacji radia w polu zatwierdzonego przez szefa Sztabu Głównego
WP, radiostacje zostały podzielone na dwie kategorie: niższego rzędu,
oznaczone symbolem  N , pracujące na falach krótkich i wyższego rzędu 
 W , pracujące na falach średnich. Przewidywano również, że w pierwszej
kolejności będą produkowane radiostacje N2, gdyż na szczeblu pułku i sieci
ognia artylerii nie posiadano w ogóle tego typu sprzętu, a następnie
radiostacje N1, W1, W2 i w końcu W.
W 1936 r przystąpiono do próbnej produkcji radiostacji typu N 2 i w latach
1936  1939 wyprodukowano i dostarczono do jednostek 1400 sztuk, a
dalszych 900 było w 1939 r. przygotowanych do składania. W zależności od
środka transportowego istniały jej następujące odmiany: biedkowa,
taczankowa i samochodowa.
Podjęto też prace nad zastąpieniem radiostacji RKD, które zaowocowały
opracowaniem w 1937 r. radiostacji polowej typu N 1. Skonstruowano
wówczas dwa jej rodzaje: N 1  S, instalowaną na samochodzie i N 1  T,
instalowaną na taczance. Do wybuchu wojny wyprodukowano i dostarczono
1
2
1
do jednostek łącznie 170 sztuk, a dalszych 800 sztuk było w 1939 r. gotowych
do produkcji3[122].
Od 1935 r. rozpoczęły się prace nad zastąpieniem radiostacji RKG/A
sprzętem nowoczesnym i odpowiadającym warunkom technicznym,
umożliwiającym łączność na szczeblu naczelnego dowództwa i armii.
Początkowo próbowano zamówić go w Anglii, ale z powodu zbyt wysokich
wymagań technicznych firma Marconi odmówiła wykonania zamówienia4[123].
Pierwsze próby techniczne nowej konstrukcji nazwanej W1 odbyły się na
przełomie 1938/1939 r. Jej ówczesna ocena stwierdzała, że była to stacja
nowoczesna i wykonana bardzo solidnie, ale nadmiernie rozbudowana
wskutek ciągłego dodawania na wniosek Sztabu Głównego WP kolejnych
zespołów. Pierwsze dwa egzemplarze wyprodukowane w 1939 r. nie miały
wojennego przeznaczenia. Miały służyć jedynie do dalszych prac
doświadczalnych, których wyniki zamierzano zastosować już w produkcji
seryjnej stacji W 1 i W 25[124]. W marcu 1939 r. wnioski te zebrano w
protokóle Komisji Doświadczalnej i przedstawiono władzom wojskowym, ale
nie zostały one już uwzględnione. W wyprodukowanych stacjach dokonano
jedynie nieznacznych poprawek technicznych, które w zasadzie nie wpłynęły
na sposób ich funkcjonowania.
Obok radiostacji przeznaczonych dla wojsk lądowych, w latach trzydziestych
trwały prace nad konstrukcjami dla lotnictwa i marynarki wojennej. Ich
głównym konstruktorem był inż. Heftman, a produkcją zajmowały się zakłady
Ava w Warszawie. W latach 1934  1936 opracowano i wyprodukowano
radiostację lotniczą dla myśliwców N / M w ilości 30 sztuk, a do 1939 r.
2
dalszych 200 sztuk. W 1939 r. opracowano model radiostacji dla bombowców
W 4 B, który jednak nie został wdrożony do produkcji. Ponadto
2
skonstruowano również radiostacje dla lotnictwa towarzyszącego N L/L ( 2
1
sztuki), radiostacje lotniskowe samochodowe N L/G ( 1 sztuka ), goniometry
1
lotnicze samolotowe PG ( 7 sztuk ), goniometry stałe ROK/S ( 14 sztuk ),
goniometry ruchome ROK (15 sztuk) i odbiorniki podsłuchowe CW ( 50
1-4
sztuk ) dla Sztabu Głównego. Dla marynarki wojennej wykonano radiostację
300 W/PO ( 5 sztuk ), radiostacje kutrową AW (20 sztuk ) radiostacje dla
1-4
 Groma ,  Gryfa i  Błyskawicy MP, goniometry marynarki wojennej MG (6
sztuk ), odbiorniki uniwersalne ( 3 sztuki )6[125].
Jak już stwierdziłem, jedną z pierwszych radiostacji, jakie trafiły na
wyposażenie Wojska Polskiego były radiostacje RKG i RKG/A z zespołem
spalinowo  elektrycznym. RKG/A mogła być użyta jako stacja stała, półstała i
ruchoma. Pracowała falami ciągłymi na odległość 500 km i tonowanymi na
300 km. Nadajnik lampowy posiadał zakres fal długich od 600 do 1500 m., a
3
4
5
6
2
odbiornik od 300 do 3000 m. Antena parasolowa czteropromieniowa była
podparta masztem o wysokości 26 m. Aparatura nadawczo  odbiorcza
mieściła się w skrzynce o wymiarach 80 cm x 60 cm x 35 cm. Do kompletu
należał silnik z prądnicą, transformator zasilający wysokiego napięcia.
Elektryczny zespół spalinowy składał się z benzynowego silnika o mocy 2,5
KM, prądnicy na prąd zmienny i stały. Stacja RKG/A przewożona była na
trzech samochodach. W pierwszym znajdowała się aparatura nadawczo 
odbiorcza z wyposażeniem, w drugim mieściła się antena, a w trzecim zespół
spalinowo  elektryczny z wyposażeniem, natomiast stacja RKG na dwukółce
zaprzężonej w dwa konie7[126]. Wyszkolona obsługa rozwijała radiostację od
15 do 20 min.
Radiostacja korespondencyjna dywizji RKD była produktem polskiej myśli
technicznej. Umożliwiała porozumiewanie się sposobem telegraficznym i
telefonicznym. Zainstalowana została na dwu dwukołowych sprzężonych ze
sobą wozach. Jednocześnie przystosowana była do przenoszenia w
tornistrach oraz do wykorzystania w pomieszczeniach zamkniętych. Zasięg w
warunkach polowych wynosił 70 km, a podczas pracy na mikrofon 10 km.
Pracowała w zakresie fal średnich od 250 do 650 m. Nadajnik pracował falami
ciągłymi lub modulowanymi. Posiadała jednolampowy generator zmontowany
w układzie Hartleya. Antena RKD była typu parasolowego trzypromieniowa o
długości promienia 15 m. Wysokość masztu teleskopowego, w zależności czy
był ustawiony na podwoziu pojazdu czy też bezpośrednio na ziemi, wynosiła
od 7 do 8 m. y
ródło prądu stanowiła prądnica o napędzie ręcznym. Do
żarzenia lamp odbiorczych stosowano trzy ogniwa sucho  mokre połączone
szeregowo, a do zasilania obwodu anodowego odbiornika baterii anodowej
90 woltowej. A
ączny ciężar stacji wynosił 575 kg. Obsługa stacji RKD składała
się z 5 ludzi. Mogli ją oni rozwinąć w dzień w ciągu ok. 5 min., a w nocy w 8
min.8[127].
W charakterze drugiego odbiornika stacji RKD występowała stacja odbiorcza
ROD. Wykorzystywano ją jednocześnie w pułkach broni jako odbiornik w
korespondencji jednostronnej. Była przystosowano do odbioru zarówno
podczas ruchu, jak również postoju. Zakres fal średnich wynosił od 250 m. do
650 m. Antenę stanowiły dwie bambusowe tyczki ( jedna o wysokości 2,2 m i
druga o wysokości 3 m ) w których umieszczono przewodnik miedziany.
Zasięg stacji w normalnych warunkach wynosił: podczas marszu na telegraf
40 km, na telefon 5 km; w czasie, postoju przy zastosowaniu anteny 3
metrowej, na telegraf 70 km, na telefon 10 km. A
ączny ciężar stacji wynosił 49
kg, a wymiary 35 cm x 17 cm x 27 cm. Obsługę stanowił jeden
radiotelegrafista9[128].
7
8
9
3
Na początku lat trzydziestych w PZTiR opracowano prototyp radiostacji
korespondencyjnej batalionowej  RKB , która miała być przeznaczona do
łączności telefonicznej na szczeblu batalionu oraz do kierowania ogniem
artylerii z punktu obserwacyjnego. Zakres jej fal wynosił od 100 do 200 m i
został podzielony na kanały co 25 kHz. Nadajnik dwulampowy był zasilany
przez prądnicę ręczną, a odbiornik przez baterię. Całość ważącą ok. 15 kg
zmontowano w dwóch skrzynkach plecakowych. Odbiornik można było
wyjmować ze skrzynki i zawieszać na piersi. Wówczas zasilanie
doprowadzano giętkim kablem. Antenę bambusową o długości ok. 2,5 m.
mocowano na ramieniu radiotelegrafisty. Zasięg radiostacji RKB wynosił od 6
do 10 km10[129]. Nie weszła ona jednak do seryjnej produkcji i nie znalazła się
na wyposażeniu wojsk. Pomimo niewątpliwej nowoczesności, prace nad
podobną konstrukcją trwały dalej.
Zmodyfikowaną wersją radiostacji RKB była radiostacja N2. Posiadała ona
nadajnik stacji RKB i nowy odbiornik skonstruowany przez inż. Wilhelma
Rotkiewicza. Z anteną o wysokości 6 metrów jej zasięg na telefon wynosił 10
km, a na telegraf 35 km. Składała się z trzech części: odbiornika wraz z
bateriami o ciężarze ok. 4 kg, nadajnika ważącego również 4 kg i napędzanej
ręcznie prądnicy ważącej 5 kg.
Radiostacja N1 była prawie nową konstrukcją. Odbiornik był ten sam co w
radiostacji N2, natomiast nadajnik dostarczał do anteny teleskopowej moc
ponad 20 watów. Jeśli zastosowano antenę o wysokości 6 m., to zasięg na
telefon wynosił 20 km, a na telegraf 30 km. W przypadku zastosowania
anteny 9 m zwiększał się do 30 km przy pracy na telefon i do 50 km przy
pracy na telegraf. Jej łączny ciężar wynosił 70 kg, a obsługa składała się z 5
ludzi11[130].
Na wyposażeniu Wojska Polskiego znajdowała się też radiostacja odbiorcza
wywiadowcza dalekiego zasięgu CW3. Była ona odbiornikiem pracującym w
układzie superheterodynowym i umożliwiała odbiór na słuchawki fale krótkie i
długie, modulowane i ciągłe. Zakres fal krótkich wynosił od 18,5 m do 204 m,
fal długich od 204 m. do 2500 m. Czułość odbiornika przy odbiorze fal
modulowanych wynosiła 20 uV, natomiast przy odbiorze fal ciągłych 5 uV.
y
ródłem prądu były: bateria żarzeniowa i anodowa. Radiostacja CW3
posiadała trzy rodzaje anten: antenę długofalową długości 50 m, krótkofalową
długości 25 m i ramową, które zawieszano na dwóch masztach o wysokości 9
m. Całość mieściła się w skrzyniach, a łączny ciężar wynosił 284 kg12[131].
Radiostacja typu W miała w perspektywie zastąpić już przestarzałe w końcu
lat trzydziestych radiostacje typu RKG i RKG/A. Była ona przystosowana do
korespondencji dupleksowej. Część nadawcza mogła być odsunięta od części
odbiorczej na odległość 5 km, co sprawiało, że nadajnik nie zakłócał pracy
10
11
12
4
odbiornika i nie zdradzał miejsc postoju dowództwa. Stację przystosowano do
korespondencji na telegraf, telefon, telegraf tonowany kilkoma
częstotliwościami, telegraf mechaniczny systemu Simens & Halske z
zapisywaniem liter na taśmie z szybkością 300 liter / min., aparaturę typu
Lorenz do przesyłania mechanicznego obrazu czarno  białego o rozmiarach
13 x 18 cm. Można było również zastosować szybki telegraf mechaniczny
Wheatstone o wydajności regulowanej od 30 do 200 liter / min. z
zapisywaniem znaków Morse`a. W czasie marszu można było prowadzić
nasłuch i odbiór na falach średnich i długich. Na falach krótkich istniały dość
duże zakłócenia w praktyce uniemożliwiające te czynności. Korespondencja
w tym czasie była niemożliwa. Całość rozłożonej stacji wymagała dość dużej
powierzchni, gdyż kwadratu o wymiarach 200 x 200 m. Zasilana była z sieci
prądem trójfazowym 220 V lub 380 V. Jednocześnie zestaw wyposażono we
własną elektrownię znajdującej się na specjalnym samochodzie, napędzaną
silnikiem benzynowym systemu Boscha. Zimą mógł on pracować bez
ograniczeń czasowych, latem wymagał chłodzenia co 10 godzin pracy. Maszt
o wysokości 45 m. tworzył konstrukcje rurową z lekkiej stali. Ważył 240 kg.
Antena była typu parasolowego dwunastopromieniowa oraz posiadała
dodatkowy promień dla fal od 300 do 620 m. Sam parasol emitował fale od
620 do 3000 m. Wysokość skuteczna anteny wynosiła 15  16 m., co
uważano za wynik dość mierny. Ówczesne badania studyjne wykazały, że
można było ją podnieść do 30 m. Całkowity ciężar radiostacji W wraz z
środkami transportowymi wynosił ok. 21 t. 13[132].
Zasięg uzależniony był od długości fali i warunków atmosferycznych.
Przeprowadzone w 1939 r. próby wykazał, że poszczególne rodzaje łączności
osiągały:
1. Telegraf ręczny na falach od 300 do 620 m - 320 km, na falach od
620 do 1800 m - 500 km, na falach 1800 do 3000 m powyżej 500
km.
2. Telegraf mechaniczny na falach od 300 do 620 m - 250 km, na
falach 620  3000 m - 400  500 km.
3. Przesyłanie obrazu na falach 300  620 m max 250 km, na falach
620  3000 max 400  500 km.
4. Telefonowanie na falach 300  620 m do 200 km, na falach 620 
1800 m max do 300 km, na falach 1800  3000 m max do 500 km.
5. Telegraf tonowy posiadał podobne parametry jak fonia14[133].
Czas rozstawienia radiostacji W wynosił 4  5 godz. Do tego należało doliczyć
czas na wybudowanie dwóch dwuprzewodowych linii pomiędzy częścią
nadawczą a odbiorczą oraz 30 minut na uruchomienie części odbiorczej.
Samo ustawienie masztu pochłaniało około 3 godz. W sprzyjających
warunkach atmosferycznych i przy dobrze wyszkolonej obsłudze łączny czas
13
14
5
wahał się od 5 do 6 godzin15[134]. Obsługa stacji liczyła łącznie 2 oficerów, 8
podoficerów i 17 szeregowców, a bezpośrednio pracowało na niej 14 ludzi.
Cała kolumna licząca 6 samochodów ciężarowych poruszała się z prędkością
około 20 km/ godz. Jak stwierdził gen. Lisicki, ogromne trudności, niekiedy
uniemożliwiające poruszanie się sprawiał teren górzysty. Podczas prób
zdarzały się sytuacje, że poszczególne samochody pchane były przez
obsługę nie mogąc pokonać wzniesień16[135].
Polska radiotelegrafia przeżywała w drugiej połowie lat trzydziestych szybki
rozwój, co umożliwiło znaczącą poprawę wyposażenia wojsk w te środki,
chociaż potrzeb nie zaspokojono. Zabrakło przede wszystkim czasu i
pieniędzy, bowiem bardzo nowoczesne konstrukcje już były. O dynamicznym
rozwoju w tej dziedzinie niech świadczą też prace, jakie podjęto w
Dowództwie Wojsk A
ączności nad zdalnie odpalanymi minami, karabinem
maszynowym sterowanym falami radiowymi, zdalnie sterowaną torpedą czy
odpowiednikiem współczesnej fotokomórki, która po wtargnięciu w rejon
obcych uruchamiała system karabinów maszynowych. Ochronę tego typu
zamierzano zainstalować w strefie Gdynia  Hel w celu jej zamknięcia.
15
16
6