Mity i legendy jako tworzywo literatury fantasy[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Mity i legendy jako tworzywo literatury fantasy.
Omów zagadnienie,
odwołując się do wybranych przykładów.

Bibliografia podmiotu

•

• John Ronald Reuel Tolkien,

John Ronald Reuel Tolkien,

Władca Pierścieni – znana
wszystkim trylogia o losach
magicznego pierścienia.
Hobbit – powieść o przygodach
Bilbo Bagginsa – wuja Froda
– bohatera Władcy…

•

• Ursula Le Guin,

Ursula Le Guin,

Czarnoksiężnik z Archipelagu

•

• Robert Howard,

Robert Howard,

Conan Barbarzyńca – powieść
znana raczej z ekranizacji,
z Arnoldem Schwarzeneggerem
w roli głównej.

•

• Clive Staples Lewis,

Clive Staples Lewis,

Opowieści z Narnii – jedno
z pierwszych wielkich dzieł fan-
tastycznych.

•

• Andrzej Sapkowski,

Andrzej Sapkowski,

saga o wiedźminie – najsłyn-
niejsza polska powieść fantasy

• Pieśń o Rolandzie – znana

wszystkim uczniom legenda
o średniowiecznym bohaterze.

• Legendy okrągłego stołu – zbiór

staroangielskich podań o przy-
godach króla Artura i jego dziel-
nych rycerzy.

• Dzieje Tristana i Izoldy – średnio-

wieczna legenda o rycerskiej mi-
łości.

• Mity greckie – Jan Parandow-

ski, Robert Graves lub Zygmunt
Kubiak.

• Biblia – paradoksalnie, Pismo

Święte także inspirowało twórców
fantasy.

To bez wątpienia zagadnienie przede wszystkim dla miłośników tego gatunku literatu-
ry. Jeśli nie czytasz Sapkowskiego czy Tolkiena i nie marzysz o posiadaniu magicznego
miecza – lepiej omijaj ten temat z daleka. Ci, którzy czytają fantasy, mogą zarzucić
nauczycieli mnogością – nieznanych pedagogom – tytułów i postaci. Ważne, aby wska-
zać na ich pierwowzory w starych mitach i legendach świata.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Literatura fantasy – oryginalna czy odtwórcza? Rozwiń odpowiedź, od-

wołując się do wybranych tekstów kultury.

• W jaki sposób pisarze współcześni wykorzystują starożytne mity? Omów

zagadnienie w odniesieniu do wybranych przykładów.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Zacznij przede wszystkim od zdefiniowania gatunku fantasy.

Możesz powiedzieć, że jest to jeden z nurtów literatury popularnej, w którym świat przed-
stawiony jest zdominowany przez fantastykę. Powieści fantasy wprost roją się od postaci
fantastycznych zaczerpniętych ze starych podań i legend ludowych. W fantasy wszystko
jest możliwe – rządzi tu bowiem magia. Pamiętaj, że wiele dzieł tego gatunku można
nazwać także literaturą magii i miecza.

Pamiętaj!

• Nie stawiaj znaku równości między fantastyką a fantasy. Fantastyka jest bardzo

dużym „workiem” gatunkowym – mieszczą się w nim: literatura science fiction, baś-
nie, legendy oraz wszelkie – obecne w wielu dziełach literackich – elementy nadprzy-
rodzone.

• Zwróć uwagę na „młodość” tego gatunku – literatura fantasy sensu stricto powstała

tak naprawdę dopiero w XX wieku. Za jej ojca uważa się Johna Ronalda Reuela Tol-
kiena. Pamiętaj jednak, że właściwie wszystkie elementy świata przedstawionego
literatury fantasy istniały już setki lat temu, w mitologiach i podaniach wielu ludów
świata. Twoje zadanie polega na wskazaniu tych źródeł!

• Na razie tylko wymień inspiracje literaturą fantasy. Szczegółowo omówisz je w rozwi-

nięciu. Wspomnij jednak o tym, że fantasy czerpie ze wszystkich prawie mitolo-
gii świata – tworząc tym samym swoisty koktajl kulturowy.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Władysław Kopaliński, Słownik

mitów i tradycji kultury – tu znaj-
dziesz treściwe definicje pojęć
i postaci mitologicznych.

• Mircea Eliade, Historia wierzeń

i idei religijnych – przydatny prze-
wodnik po starożytnych mito-
logiach.

• Maria Ossowska, Ethos rycerski

i jego odmiany – ciekawa książ-
ka o losach honorowego kodek-
su rycerzy.

• Kazimierz Moszyński, Kultura

ludowa Słowian – podręcznik do
historii i mitologii naszych
przodków.

• Maria Janion, Wobec zła – nie-

zwykle ciekawa książka o roman-
tycznych wampirach.

Ustal metodę rozwinięcia wypowiedzi, tu możesz przyjąć dwie strategie:

• Zaczynaj od źródeł – omawiaj poszczególne mitologie i legendy oraz wskazuj na ich

losy w literaturze fantasy.

• Albo: Zaczynaj od omawiania dzieł fantasy i dopiero później wskazuj na ich źródła.

Ten temat może postawić Cię w roli nauczyciela. Komisja nie musi wiedzieć, jak wyglą-
da strzyga albo leśna driada. Przygotuj się na kłopotliwe pytania!

Strategie rozwinięcia

Zacznij od mitologii greckiej – to w końcu podstawa naszej kultury. Wyróżnij tu postać
herosa – czyli bohatera obdarzonego nadludzką mocą. Herosi byli potomkami bogów
i ludzi – półbogami.

• Najsłynniejszymi herosami mitologii byli Herakles, Achilles, Hektor, Jazon,

Tezeusz.

Jeśli chodzi o literaturę fantasy, to najchętniej odwołuje się do Heraklesa i jego słyn-
nych dwunastu prac, wykonanych w celu oczyszczenia się z winy za zabójstwo najbliż-
szych. Aby zmazać grzechy, Herakles walczy – pokonuje Hydrę lernejską, byka kreteń-
skiego, porywa strasznego psa Cerbera, sprząta stajnię Augiasza. Dokonuje czynów
właściwie niemożliwych do wykonania. W nagrodę za służbę dla dobra ludzkości bogo-
wie dają mu nieśmiertelność. Herakles stał się wzorem idealnego wojownika – jego
postać znajduje odbicie w literaturze fantasy:

• Conan Barbarzyńca Roberta Howarda – tytułowy bohater wyrusza na samotną

krucjatę, aby pomścić śmierć swoich rodziców. Na drodze staje mu wiele różnych
przeszkód, które Conan pokonuje… głównie dzięki swej niezwykłej (iście heraklej-
skiej) sile. Tego, nader popularnego w latach osiemdziesiątych, bohatera możesz
nazwać ikoną dwudziestowiecznej kultury masowej.

Do mitów greckich nawiązuje także Władca Pierścieni Tolkiena. Tu możemy znaleźć
odwołania do:

• Wyprawy Argonautów po złote runo – Drużyna Pierścienia wyrusza, aby ocalić

świat – cel osiągają dzięki grupowej współpracy – tak jak Argonauci.

• Mitu o Odyseuszu – perypetie małego Froda można porównać do dziesięcioletniej

tułaczki mitologicznego bohatera. Dzieło Tolkiena wyraźnie nawiązuje do starożyt-
nego toposu wędrówki.

• Mitu o Heraklesie – nagrodą dla Froda – tak jak dla Heraklesa – jest życie wieczne

w krainie Elfów.

• Mitologii irlandzkiej – to jedna z najstarszych mitologii Europy. Literatura fantasy

zawdzięcza jej postacie elfów. W religii staroirlandzkiej byli to półbogowie, którzy po
przegranej walce o panowanie nad światem schronili się do podziemi. Ludzie nazy-
wali ich „duchami z sidhe”.

• Mitologii germańskiej – tu możemy spotkać całą gamę fantastycznych stworzeń. Są to:

•

Trolle – olbrzymy posiadające wielką siłę i magiczną moc.

•

Walkirie – wojownicze dziewice. Ich pojawianie się nad polem bitwy zwiastowało
śmierć rycerzom.

•

Krasnoludy – czyli niziołki. Znane były jako świetni rzemieślnicy miłujący drogo-
cenne kamienie. Żyły przeważnie w głębokich jaskiniach.

•

Elfy – tu kojarzone z leśnymi duchami – takimi jak chochliki. Mogą pomagać
ludziom (elfy świetlane) lub im szkodzić (elfy czarne).

• Legend muzułmańskich – na przykład Baśnie z 1001 nocy. Stąd twórcy fantasy „po-

życzają” postacie dżinnów – czyli zrodzonych z ognia demonów. Posiadały one po-
tężną moc pozwalającą im zmieniać postacie lub być niewidzialnymi. Częstą w lite-
raturze fantasy odmianą dżinnów są tak zwane ghule – czyli nieczyste dżinny. Za
największy przysmak uznawały one ludzkie mięso.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

• Mitologii słowiańskiej – od naszych przodków literatura fantasy wzięła postacie:

•

Wampirów – upiorów, które wysysają krew z ludzi.

•

Wilkołaków – ludzi, którzy mogą stać się odpornymi na wszelką prawie broń po-
tworami.

• Mitologii skandynawskiej – to najbardziej chyba mroczna i krwawa mitologia. Z niej

literatura fantasy zaczerpnęła wzór dzikiego wojownika – tak zwanego berserkera.
Berserkerzy podczas walki wpadali w szał – nie sposób było ich powstrzymać. Przypi-
sywano im magiczną wręcz moc.

• Legendy średniowieczne – tu spotykamy przede wszystkim rycerzy. W chanson de

geste – czyli pieśniach o czynach – średniowieczni poeci uwiecznili ideał rycerskości.
Wędrowni trubadurzy śpiewali o wojownikach bez skazy, którzy za wszelką cenę bro-
nią honoru swojego króla. Najsłynniejszym przykładem literackim może tu być Pieśn
o Rolandzie. Utwór ten opisuje bohaterską śmierć hrabiego Rolanda, który poległ
w walce z Saracenami. Roland czyni ze swej śmierci symboliczny rytuał hołdu lenne-
go – umiera w imię wiary chrześcijańskiej i króla Karola Wielkiego. Rycerz ten był
przez wieki wzorem dla potomnych.

Innym – nieco bardziej operującym fantastyką – gatunkiem średniowiecznym są ro-
manse. Należą do nich, między innymi legendy o Królu Arturze. Przedstawiają one
losy mitycznego króla Anglii i jego dzielnych rycerzy, którzy w poszukiwaniu chwały
docierają do najdalszych – wręcz nieistniejących – zakątków świata. Realność prze-
plata się tu z fantastyką i magią – do tego gatunku wyraźnie nawiązuje tak zwane
heroic fantasy.

Średniowiecznym romansem są także Dzieje Tristana i Izoldy. Dzieło ukazujące zgub-
ne konsekwencje miłości wywołanej napojem magicznym.

Powieść gotycka i romantyzm

To dzięki epoce Sturm und Drang fantastyka ludowa weszła do literatury wysokiej.
Romantyków fascynowała tajemnica, magia i świat duchów. Wątki fantastyczne możesz
odnaleźć chociażby w Balladach i romansach lub Dziadach Adama Mickiewicza.

Elementy romansu rycerskiego powróciły zaś dzięki powieści poetyckiej. George

Gordon Byron (Giaur) i Antoni Maleczwski (Maria) – przedstawiają bohaterów,
którzy niczym błędni rycerze szukają zemsty na mordercach swojej ukochanej. Ważnym
wzorem dla literatury fantasy była także powieść gotycka. Do najznamienitszych przy-
kładów należy tu Frankenstein Mary Shelley – opowieść o sztucznie stworzonym czło-
wieku – potworze. Nie należy zapominać także o tajemniczych i pełnych grozy opowia-
daniach Edgara Alana Poe.

Chrześcijaństwo

Paradoksalnie, religia chrześcijańska także odegrała swoją rolę w tworzeniu literatu-
ry fantasy. Opowieści z Narnii C. S. Lewisa to może nie historia „magii i miecza”
sensu stricto, jednakże dzieło niezwykle ważne dla całej dwudziestowiecznej fantasty-
ki. Lewis stworzył fantastyczną parafrazę Pisma Świętego – w jego świecie, który moż-
na porównać do chrześcijańskich zaświatów, obecne są satyry, centaury, jednorożce,
czarodzieje i rycerze. Siły „zła” ścierają się tam z armiami „dobra” dowodzonymi przez
lwa Aslana – będącego swoistym wcieleniem Boga. Opowieści z Narnii są raczej re-
fleksją nad życiem człowieka niż krwawą krucjatą przeciwko demonom. To baśń dla
dzieci pisana dla dorosłych.

Saga o wiedźminie

Ten tytuł zasługuje na osobną wzmiankę. Jego autor – Andrzej Sapkowski – stworzył
na dobrą sprawę polską literaturę fantasy. W tekście znaleźć możesz tak dużo odwo-
łań do mitów i legend, że wskazane by było, abyś jej poświęcił większą część swej
wypowiedzi. Sapkowski dokonuje swoistego rozrachunku z polskimi baśniami i polską
historią. Jego bohaterowie posługują się często staropolszczyzną, odwiedzają miej-

Prezentacje maturalne

Ucz się z

scowości, których nazwy mają polskie źródłosłowy. Do tego autor adaptuje nasze słyn-
ne opowieści ludowe: na przykład o Szewczyku Dratewce lub Wandzie co nie chciała
Niemca. Nie zapomnij, że Sapkowski traktuje te teksty kultury z lekkim przymruże-
niem oka.

Najważniejsze rekwizyty fantasy

Miecz…

…to niezwykle ważny atrybut rycerzy w legendach, mitologiach i literaturze fantasy.
Miecze wielkich wojowników posiadają często właściwości magiczne, są niezwykle sta-
re i owiane tajemnicą. Często miały własne imię. Do najsłynniejszych mieczy należały:

• Angurvadel, miecz bohatera islandzkiej sagi z XIII wieku Frithjofa, płomienny

w czasie wojny, a żarzący się matowo w okresie pokoju;

• Durendal – magiczny miecz Rolanda, niegdyś używany przez Trojańczyka Hek-

tora;

• Ekskalibur, magiczną siłą utkwiony w skale, mógł być wyrwany tylko przez pra-

wowitego króla Anglii, którym okazał się Artur.

Literatura fantasy zaadaptowała pradawny „motyw miecza” – przykładem może być
legendarny miecz Isildura, którym władał Aragorn z Władcy Pierścieni Tolkiena, lub
Żądło – miecz Froda.

Koń

Rycerz i koń stanowili jedno. Wierzchowcom nadawano, tak jak mieczom, cechy ma-
giczne oraz imiona własne. Konie nieraz ratowały swych lekkomyślnych panów z opre-
sji. Śmierć zwierzęcia stawała się dla rycerza prawdziwą tragedią. Konie wielkich boha-
terów są dumne i ciężko je oswoić – jeśli jednak zaakceptują pana, są mu wierne do
końca życia. Takimi końmi były na przykład Szarogrzywy i Cienistogrzywy Gandalfa.
Zabawnie wykorzystał „motyw konia” Andrzej Sapkowski – bohater jego sagi o wiedź-
minie – Geralt z Riwii wszystkie swoje konie, a miał ich wiele, nazywał Płotka.

Przepowiednia

To niezwykle ważny element świata przedstawionego literatury fantasy. Światem tym
rządzi bowiem nic innego jak antyczne fatum. Znamy je z tragedii greckich – takich jak
Król Edyp czy Antygona Sofoklesa. Wyrocznie lub wiedźmy często przepowiadają bohate-
rom tragiczną przyszłość. Złego czaru – klątwy – nie da się uniknąć. Już od małego byliśmy
pouczani o tym przez baśń o Śpiącej królewnie. Rzeczywistość w literaturze fantasy pod-
porządkowana jest prawu przepowiedni – dzieje się tam to – „co ma się wydarzyć”.

Strategie zakończenia

Zastanów się, czy byłeś wystarczająco przekonujący. Jeśli tak, to możesz postawić tezę
końcową, mówiącą że:

Literatura fantasy wyraźnie nawiązuje do starodawnych mitów i legend. Można ją

więc nazwać dialogiem współczesności z przeszłością. A może ucieczką od współcze-
snych problemów w świat nieskrępowanej niczym wyobraźni?

Zatrzymaj się nad fenomenem popularności literatury fantasy. Możesz powiedzieć, że
wynika on:

• z niezaprzeczalnie łatwego odbioru tego gatunku literackiego – fantasy po prostu

dobrze się czyta!

• być może także z tęsknoty współczesnego człowieka za ideałami rycerskimi zapra-

wionymi odrobiną magii. Tu możesz nawiązać do kulturowego fenomenu wcielania
się w postacie fantastyczne. Fani Tolkiena chodzili przecież na premiery Władcy Pier-
ścieni przebrani za bohaterów filmu. Innym przykładem mogą być popularne dziś
„cechy rycerskie” – zabawa polegająca na rekonstruowaniu kultury średniowiecznej,
organizowaniu turniejów i zawodów łuczniczych bądź szermierczych.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Przykładowy plan prezentacji

Jest ich mnóstwo. Możesz tu wykorzystać obrazy, fil-
my lub gry fantasy – zarówno planszowe jak i kom-
puterowe.

Obrazy:

• Święty Jerzy walczący ze smokiem – Tintoretto. Bar-

dzo popularny w kulturze Europy motyw świętego
Jerzego – pogromcy smoka, możesz zgrabnie połą-
czyć z postacią wiedźmina, który zabijaniem „smo-
kopodobnych” trudnił się zawodowo.

• Pełne przerażających stworów fantastycznych – ro-

dem z ekranizacji Władcy pierścienia – są obrazy
Hieronymusa Boscha – Niebo i Piekło oraz Piotra
Breughla – Tryumf śmierci.

• Inspiracji możesz poszukać też w tajemniczych i peł-

nych grozy obrazach Williama Blake’a oraz Franci-

sca de Goi y Lucientes Goi. Malarze ci tworzyli dzie-
ła naprawdę bliskie literaturze fantasy.

Filmy

• Wiadomo, że nie będziesz w stanie pokazać komisji

żadnej z ekranizacji dzieł fantasy. Możesz jednak po-
służyć się filmowymi plakatami Władcy pierścieni,
Wiedźmina lub Conana Barbarzyńcy. Możesz porów-
nać je z obrazami lub zdjęciami rzeźb przedstawiają-
cych mitologicznych bądź średniowiecznych rycerzy.

• W podobny sposób możesz przedstawić gry plan-

szowe z serii Magia i miecz lub komputerowe – ta-
kie jak Diablo, Heroes of might and magic itp.

• Nie zapomnij o komiksach – możesz przynieść ze

sobą jednego ze słynnych Thorgalli Rosińskiego i van
Hamme’a.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Literatura fantasy powstała z inspiracji starożytnymi mitologiami, legendami lu-
dowymi, kulturą rycerską oraz romantyczną powieścią gotycką.

Kolejność prezentowanych argumentów:

• Wymienianie źródeł literatury fantasy w kolejności chronologicznej

• Przy każdym omawianiu mitologii lub legend należy wskazać, które z elemen-

tów ich świata przedstawionego zostały zaadaptowane przez literaturę fantasy.

Wnioski

Fantastyka gości w literaturze od zawsze. Twórców wszystkich epok fascynowało
to, co niewyrażalne. Literaturta fantasy jest poniekąd spełnieniem tych starych
fascynacji. Jest naszym współczesnym zbiorem baśni i legend.

O co może zapytać komisja?

Czy uważasz, że fantasy to dobra literatura?
Czy służy czemuś więcej niż rozrywce?

Proponowana odpowiedź

Trudno odpowiedzieć na to pytanie jednoznacznie. Zdarzają się powieści fan-
tasy naprawdę słabej jakości – epatujące bezsensowną przemocą i akcją rodem
z filmu sensacyjnego. Jednakże są też dzieła w pewien sposób wybitne, takie
jak Władca Pierścieni Tolkiena, Opowieści z Narnii Lewisa lub nawet saga
o wiedźminie Sapkowskiego. Autorzy tych książek tworzą swój indywidualny
świat, w którym umieszczają interesującą akcję i niebanalne postacie. A do tego
świetnie piszą! Nawet jeśli taka literatura pozostaje tylko rozrywką – to jest to
rozrywka w dobrym guście.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mity i legendy jako tworzywo literatury fantasy[1]
Biografia poety romantycznego jako tworzywo literackie
Biografia poety romantycznego jako tworzywo literackie[1]
Biografia poety romantycznego jako tworzywo literackie[1]
Mity jako ważne tworzywo literatury[1]
Mity jako ważne tworzywo literatury[1]
Proza 20-lecia jako tradycja literacka dla powojnia, Polonistyka, 08. Współczesna po 45, OPRACOWANIA
Mity i legendy Polski - Ryczówek, MITOLOGIE ŚWIATA
Mity i legendy Polski - Ryczówek, MITOLOGIE ŚWIATA
Mity i legendy Polski - Bajania o Borucie, Mity i legendy Polski
H. White „Tekst historiograficzny jako artefakt literacki”, antropologia
Legendy z Kazimierza Dolnego, Bajki,mity legendy
Zbrodnia jako motyw literacki różny stosunek do niej bohaterów literackich wybranych epok
NOWA Biografia jako tworzywo artystyczne na postawie życia i twórczości J Kochanowskiego i J Słowa
wie 9c+i+jej+mieszka f1cy+jako+temat+literacki T2PCOI4IWQOD5RBBTTJ2M2TEGRPX2XVCCVV5VAQ
Ojczyzna - patriotyzm, Powstania narodowe i konspiracje jako temat literatury polsk
27.dziecko jako temat literacki, Dziecko jako temat literacki
Mity i legendy Polski - Stara Wieś, Mity i legendy Polski - zbiór tekstów
Afryka i jej mieszkańcy jako temat literatury[1]

więcej podobnych podstron