Andrzej Grzybkowski

Jarosław Jarzewicz, "Gotycka
architektura Nowej Marchii :
budownictwo sakralne w okresie
Askańczyków i Wittelsbachów",
Poznań 2000 : [recenzja]

Ochrona Zabytków 54/3 (214), 341-343

2001

PIŚMIENNICTWO

Jaro sła w J a r z e w ic z ,

G otycka architektura N o w e j M arch ii. B u d o w n ictw o sakralne w okresie

A sk a ń czy k ó w i W ittelsbachów ,

P o z n a ń sk ie T o w a rz y stw o P r z y ja c ió ł N a u k , W y d z ia ł N au k

o S z tu c e , P ra ce K o m isji H isto rii S z tu k i, t. 2 9 , P o zn a ń 2 0 0 0 , ss. 3 6 6 , il. 195

Jeśli nie liczyć bardzo zwięz­

łych syntez zawartych w jednym
z tom ów D ziejów sztuki polskiej
istniały dotąd tylko dwie regio­
nalne historie architektury gotyc­
kiej w Polsce: książka Paula Cros-
sleya o czternastowiecznych koś­
ciołach m ałopolskich i opracow a­
nie architektury sakralnej Ziemi
C hełm ińskiej Teresy M roczko.
Obie nie stanowią kom pletnych
m onografii, bo ograniczają się do
kościołów, a badacz brytyjski d o ­
datkow o zawęził tem at chronolo­
gicznie.

Podobnie książka Jarosław a Ja-

rzewicza (adiunkta w Instytucie

Historii Sztuki UAM) nie stanowi

„studium z zakresu geografii a rty­
stycznej, gdyż koncentruje się na

wybranych aspektach, a nie obej­
muje w szystkich obiektó w ”. Z re­
sztą autor, daleki od determinizmu
geograficznego, wątpi w trwały cha­
rakter zależności sztuki od wa­
runków środow iskow ych i bły­
skotliwie odwraca te relacje kon­
kludując, że to właśnie architek­
tu ra tw orzy przestrzeń ludzką.
Podobnie odwraca problem czyn­
ników politycznych w pow staw a­
niu budowli, pytając o „rolę archi­

tektury w ukształtow aniu i skon­

solidow aniu specyficznego orga­
nizm u politycznego, jakim była
N ow a M archia”. Jest to m etodo­

logicznie zgodne z nowym kon-
te k stu a liz m e m , w ychodzącym ,
przeciw nie niż dawniejsza spo­
łeczna historia sztuki, od dzieła
do historii.

JARZEWICZ

GOTYCKA

ARCHITEKTURA

NOWEJ MARCHII

B U D O W N IC T W O SA K R A L N E

W O K R E S IE A S K A Ń C Z Y K Ó W I W IT T E L SB A C H Ó W

Autor w pełni zdaje sobie spra­

wę z heterogeniczności sfery poli­
tycznej i artystycznej, więc jeśli wy­
znacza granicę końcow ą swoich
zainteresowań na rok 1373, to nie
dlatego, że stanowi ona koniec
władztwa dynastii Wittelsbachów,
lecz d la te g o , że m niej w ięcej
wówczas nastąpił zastój inwesty­
cyjny, a w krótce przełom stylowy
spow odow any pojaw ieniem się
warsztatu wiązanego z architek­
tem H in rich e m B runsbergiem .
Taka postawa m etodologiczna by­
najmniej nie oznacza rezygnacji
z przedstawienia kontekstu poli­
tycznego om awianych budowli,

co chroni narrację przed suchym

formalizmem.

Jeśli chodzi o zakres rzeczowy,

to a u to r p o m in ął arch itek tu rę
świecką uznając, że zamki są op ra­
cowane dostatecznie w książce Ra-
dackiego2, a ratusze — w niewy-
danej pracy Krystyny Kality-Skwi-

rzyńskiej (1989). N atom iast przy­
czynę, chyba czysto personalną,
ma fakt pom inięcia — poza p aro ­
ma p rzy k ład am i — k ościołów

wiejskich, których m onograficz­

nego ujęcia podjął się inny ba­
dacz. I z tym ograniczeniem moż­
na by się zgodzić, ale pod w arun­
kiem zaw iadom ienia w po dtytu­
le, że chodzi o kościoły miejskie
i klasztorne.

M ateriał został zgrupowany

w edług kryterium funkcji i ukła­
du p r z e s tr z e n n e g o b u d o w li,
a także, początkow o, techniki bu ­
dow lanej. Dyskusyjny jest jego
układ. Chyba zbyt daleko znalazł
się rozdział o architekturze tem ­
plariuszy, bo powstała w końcu
XIII w. kaplica w Chwarszczanach
om ów iona została po XIV-wiecz-
nych halach. Podobnie gotow e
przed 1301 r. kościoły mendykan-
ckie w M yśliborzu i Chojnie p o ­
winny znaleźć się wcześniej. Jeśli,
zdaniem autora, kościół w Bierz­
wniku powstał na początku XIV w.
w kręgu oddziaływania warsztatu
chorińskiego, to i on umieszczo­
ny jest na za dalekim miejscu. Nie
wydaje się bowiem , by zaniecha­
nie u k ła d u c h ro n o lo g ic z n e g o
przyniosło jakąś korzyść. Obszer­

1. D zieje sztu k i polskiej, 1.1, cz. 2: A rchitek-

2. Z. Radacki, Średniow ieczne za m k i Po-

tura g o tyck a w Polsce, pod red. T. M rocz-

m orza Z ach odniego, Warszawa 1 9 76.

ko, M. A rszyńskiego, Warszawa 1995.

341

ny właściwy tekst uzupełnia kata­
log obejmujący 22 kościoły, przy

czym noty są małymi m onografia­
mi z naciskiem położonym na
opis analityczny; uw zględnione są
także prace konserw atorskie i re­
konstrukcyjne. Hasła byłyby kom ­
p letn e, a k atalog sam odzielny,
gdyby jeszcze zawierały datow a­
nie i stan badań (nawet kosztem
pew nych pow tórzeń tekstu zasad­
niczego).

Jeśli sztuka w ybranego przez

autora kraju nosi silne znam iona
„prow incjonalne”, to jej opraco­

w anie w yróżnia się szerokością
horyzontów i uniwersalnym stan­
d a r d e m n a u k o w y m . W sz ech ­
stronność m etodologiczna, g ru n ­
to w n a znajo m ość a rc h ite k tu ry
średniowiecznej w Europie, pano­
wanie nad najlepszą i najnowszą
literaturą przedm iotu — to skład­
niki kom petencji autora. Precyzja
analizy przedmiotowej idzie w pa­
rze z talentem interpretacyjnym ,
rozwaga ze śmiałością w stawia­
niu tez. Jarzewicz zna też biegle

w arsztat h istory czno-źródłow y,
um iejętnie posługuje się analizą
techniczną budow li, analizą m or-

fologiczno-stylistyczną, a także mi­
mo pewnych zastrzeżeń — sym­
boliczną interpretacją architektury.

Jarosław Jarzewicz napisał nie

tylko pierwszą syntezę gotyckiej
a rc h ite k tu ry k ościelnej N ow ej
M archii, ale wobec wielodziesię-
cioletnich zaniedbań badawczych
zmuszony był opracow ać właści­

wie szereg m onografii poszcze­
gólnych budow li, z reguły p ro p o ­
nując nowe datow ania, a często
też kolejność faz budow y czy w i­
zję stanu pierw otnego. C harakte­
rystyczna dla architektury mar-
chijskiej w spółzależność budow ­
nictw a kam iennego i ceglanego
doczekała się w omawianej książ­
ce dobrego i now ego postaw ienia
problemu i słusznej rewizji dotych­

czasowych poglądów. M ożna tu
dorzucić stw ierdzony archeologi­
cznie przykład (bazylika strzelneń-
ska) rów noczesnego rozpoczęcia
pracy przez w arsztat kamieniarski
i ceglarski, choć budulec ceram i­

3. T. M roczko, D o m in ik a n ie c zy b a zy lia ­
nie? Z badań nad historią d w u n a w o w e j
hali w E uropie Z a ch o d n iej, (w:) Podług

czny pojawia się dopiero w g ó r­
nych partiach ścian.

Do osiągnięć autora należy ob­

szerny wywód genezy kościołów
ze zintegrowanym chórem (G o­
rzów, Strzelce, Trzcińsko, D o­
biegniew), tkwiącej w rom ańskim
typie trójapsydialnym. Tutaj Ja ­
rzewicz, idąc za H ansem -Joachi-
mem Kunstem, przeciwstawia się
reprezentowanej przez Nicolausa
Zaskego m arksistow skiej in te r­

pretacji przestrzeni halowej jako
„dem okratycznej” formy miesz­
czańskiej (w przeciwieństwie do
„feudalnej” bazyliki).

Fara w Gorzowie, znana dotych­

czas z artykułu Szczęsnego Skibiń­
skiego (1968), stała się przedm io­
tem szczególnie wnikliwej anali­
zy, poszerzającej pole porów naw ­
cze o cysterskie hale w Neuzelle
i M arienstern. Rozpatrzenie prob­
lemów w ariantów typu halow e­

go, stosunku podpory do sklepie­
nia, pojedynczej wieży — stało się
okazją do popisu um iejętności
analizy morfologicznej i wrażliwo­
ści na formę architektoniczną.

Opracowanie fary w Strzelcach

Krajeńskich ujęte jest w chyba zbyt
obszerny wywód na tem at archi­

tektury mendykantów, ale tu chcia­
łoby się polemizować z tw ierdze­
niem, że dwunawowa hala należa­
ła do niższych typów budow la­
nych, a jej geneza tkwi w klasz­

tornych kapitularzach, dorm ito-
riach, refektarzach. Układ dwuna-

wowy kościołów pojawił się już co

najmniej w VII w., w dwu następ­
nych stuleciach budowle te już skle­
piano, a jeszcze przed końcem ty­

siąclecia należały do repertuaru
przestrzennego „pierwszej” sztu­
ki romańskiej. W okresie rom ań ­
skim występuje już w Niemczech,
a także we Francji i Hiszpanii3.

Jedną z głównych grup kościo­

łów Nowej M archii stanowią hale
powstałe w 1 poł. XIV w., z kole­

giatą myśliborską na czele. N ow e­
mu i krytycznemu rozpatrzeniu
okoliczności jej budowy tow arzy­
szy analiza westfalskiej genezy ar­
tystycznej, z trafnym wskazaniem
na kolegiatę w Paderborn.

Rozdział VI, poświęcony trój-

nawowym halom z jednonaw o-
wymi chóram i, należy do najzna­
komitszych części książki. Ich ge­
nezy i znaczenia autor nie sp ro ­

wadza do nieco wcześniejszych
hal księstw a pom orsk ieg o, ale
przedstaw ia tradycję halow ych
kościołów całego Niżu N adbał­
tyckiego, precyzując i m odyfiku­

jąc u stalen ia K rystyny K a lity -
-Skwirzyńskiej. Hale zachodnio­

p o m o rsk ie i n o w o m a rc h ijsk ie

umieszcza w tradycji lubeckiego

(o b ie fa ry ) u p l a s t y c z n i e n i a

i „uprzestrzennienia” ściany. Dla

„kaplicowego” typu prezbiteriów

wzorcowy, acz upraszczany był
chór kolegiaty kołobrzeskiej. O b­
szernego om ów ienia doczekała
się — po raz pierwszy — cera­
miczna dekoracja kościołów tej
grupy, nie tylko w aspekcie p o ­
wiązań w arsztatow ych poszcze­
gólnych budowli, ale stylu i —
częściowo — ikonografii. Analiza
dostarczyła nowego m ateriału na
poparcie tezy Schmolla (a wbrew
innym badaczom), że to cyster­

skie w arsztaty m archijskie o d ­
działały na zamki w M alborku
i Lochstedt.

W rozdziale „cysterskim” (VIII)

główne miejsce zajął kościół i kla­
sztor w B ierzw niku, właściw ie
opracow any po raz pierwszy d o ­
piero tu. Autor wykazał szczegó­
łowo związki warsztatowe z kla­
sztorem w C horin (zamiast przyj­
mowanego dotychczas Kołbacza),

co umożliwiło cofnięcie d atow a­
nia o całe półwiecze. Przedm io­
tem wzorowego wywodu ty po lo­
gicznego stała się bierzwnicka kon­
cepcja „długiej hali”, zakorzenio­
na zarówno w tradycji cysterskiej,

jak i w kościołach miejskich.

P rz e p ro w a d z o n a na b a rd z o

szerokim europejskim tle gene­
tycznym analiza form alna kościo­
łów now om archijskich nie w y­
c z erp u je jed n ak p ro b le m a ty k i
podjętej przez autora, który stara
się także odkryć ukryte dla dzi­
siejszego widza „treści” czy „zna­
czenie” kilku budow li (lub ich

grup). Wysiłki te są mniej przeko-

nieba i zw ycza ju polskiego. Studia z h isto -

ne A d a m o w i M iło b ę d zk ie m u , W arszawa

rii architektury, sztu k i i ku ltu ry o fiarow a-

1 9 8 8 , s. 4 8 - 5 5 .

342

nujące i wydają się trochę prze­
brzmiałym echem uprawianej w 3
ćwierci XX w. ikonologii archi­
tektury. Założone na planie pros­
tokątnym , szersze od korpusów
n aw ow ych za ch o d n ie m asywy

w ieżow e zostały w specjalnym
podrozdziale zinterpretow ane ja­
ko „ elem ent reprezentacji archi­
tektonicznej”, gdy należałoby ra­
czej mówić tylko o próbie monu-
mentalizacji tych nader skrom ­
nych wiejskich kościółków jedno-
nawowych. Choć autor wskazuje
na rom ańskie rozpowszechnienie
m otywu płaskiego bloku wieżo­

wego w Brandenburgii i jego cha­

rakter silnie zredukow anego ka­
rolińskiego westwerku, postępuje

jednak śladem uczonych niemiec­

kich, wywodzących ten typ archi­

tekto n iczn y z czw orobocznych
wież mieszkalnych czy świeckiej
kemenaty.

Pojęcie „ m odus hum ilis”, figu­

rujące w tytule podrozdziału o fa­
rze w Rzepinie, zostało pozbawio­
ne jakiegokolwiek objaśnienia. Ten
zaczerpnięty z retoryki term in zo­
stał mylnie zastosowany do scha­
rakteryzowania pewnych cech ma­
łopolskiego m alarstwa tablicow e­

go XV w., a jego transplantacja
do historii architektury jest tym
bardziej nietrafna. Pojęcie takiego

modusu musiałoby zakładać świa­
dom e zniżenie się do poziom u
niewyrobionych odbiorców, tym ­
czasem to wykonawcy tej rudy­
m en tarn ej a rc h ite k tu ry now o-
marchijskiej byli niew yrobieni4.

(N.b. autor nie podaje pierwotnej

formy przekrycia kościoła rzepiń­
skiego, którym była chyba koleb­
ka drewniana).

M otyw frontow ych wież scho­

d o w y c h k a p lic y te m p la riu sz y
w Chwarszczanach znalazł u au­
tora najbliższe wyjaśnienie gene­
tyczne w kaplicy zamku nowogar­
dzkiego; czy jednak podkreśliło
to m ilitarny charakter kościoła,
który uzyskał tym sposobem zna­
czenie zam ku -d o n żo n u ? Z w ła­
szcza, że francuskie kaplice pała­
cowe były zaopatrzone w wielo-
boczne wieżyczki w tym samym
miejscu, a — bliżej terytorialnie

— znan e są one z k o ścio łó w
w Lehnin, Kołbaczu, C horinie,

M ariensee, Pelplinie, Oliwie i in.
Nie jest też wcale pewne, czy chór
w Koronowie został, jak twierdzi
a u to r, u k o ń c z o n y po C h w a r­
szczanach. Wszystkie wymienione
przykłady podał sam autor, a ich
stosunek chronologiczny do ka­
plicy templariuszy czy też wielo-
boczny lub cylindryczny kształt
nie ma większego znaczenia. Kon­

sekw entnie więc należałaby ob­
ciążyć ty m i sam ym i tre śc ia m i
i odniesieniam i wszystkie wym ie­
nione budow le. Nie dość na tym,
zn aczen ie n a d e r skrom nej b u ­
dowli chwarszczańskiej Jarosław

Jarzewicz interpretuje alegorycz­

nie jako odw zorow anie Świątyni
Salom ona, tak jak to sugerowali
G. D eh io i G. Bezold (1892)
w odniesieniu do centralnych b u ­
dowli kopułow ych templariuszy,
o czym ostatecznie mają p rzeko­
nać rysunki rekonstrukcyjne b ra­
my okręgu świątynnego i fasady
świątyni w Jerozolim ie, w ykona­
ne przez franciszkanina N ico lau ­
sa de Lyra (13 22 -13 32). Ilustrac­
je jego trak tatu mają charakter ra ­
czej ideogram ów, a sugerowanie
znajomości przez architekta Chwar-
szczan jakiegoś dom niem anego
ich pierw ow zoru odrywa nas co ­
raz bardziej od rzeczywistości.

Te d ysk u sy jn e in te rp re ta c je

ikonologiczne, będące swego ro ­
dzaju łatw o zdejm owalną n adb u­
d o w ą , nie są jed n ak w stan ie
zmniejszyć pierwszorzędnej w ar­
tości książki Jarzew icza, który

wykazał nią, że należy do czoło­
wych badaczy architektury gotyc­

kiej w Polsce.

Andrzej G rzybkow ski

Instytut Archeologii UW, Warszawa

4. Por. A. Grzybkowski (rec.): Janusz Kę-
b łow ski, D zie je sztu k i p olskiej, „Biuletyn
H istorii Sztuki” 1 9 9 0 , 5 2 , s. 3 7 1 .

Sprostowanie

W artykule pt. Imitacje tkanin brokatow ych w śląskim warsztacie malarskim Mistrza lat 1486/1487 autorstw a

J. Flika i J. Olszewskiej-Świetlik, opublikow anym w „O chronie Z abytków ” nr 1/2001, na stronie 52, trzeci

wiersz od dołu, błędnie podano rodzaj oleju w warstwie spajającej płytki brokatu. W inno być: W retabulum

strzegomskim spoiwem tej warstwy jest olej lniany z dodatkiem gum y pestkowej...

343