Budownictwo sakralne

Rzetelne ukazanie budownictwa sakralnego diecezji szczecińsko-kamieńskiej domaga

się samo z siebie przedstawienia stylu architektonicznego budowli sakralnych powstałych w

czasach diecezji kamieńskiej na terenach Pomorza. Ze względów pogranicznych ziemia

pomorska, a szczególnie Nowa Marchia, nie była terenem ożywionej działalności budowlanej.

Brak było tutaj budowli, o których z całą pewnością można powiedzieć, że pochodzą z okresu

przedbrandenburskiego. Jednak pozostałości materialne pozwalają sądzić, że istniały tutaj

budowle murowane już w pierwszej połowie XIII w.

Najwcześniejszym typem, budowli sakralnych były granitowe kościoły w stylu

romańskim. Pomniki granitowej architektury diecezji szczecińsko-kamieńskiej swoje

powstanie zawdzięczały przede wszystkim zbiorowemu wysiłkowi trzynastowiecznych gmin

wiejskich i miejskich Pomorza Zachodniego. Granitowe kościoły były zespolone

z otoczeniem i często stanowiły jego integralną część. Pod względem topograficznym były

rozmieszczone dobrowolnie, chociaż można zauważyć, że budowane były w większości na

wzniesieniach. Tworzywem były granitowe bloki. W trzynastowiecznej architekturze

granitowej, per excellence funkcjonalnej można wyodrębnić dwa zasadnicze rodzaje.

Pierwszy z nich to budowle o jednolitej przestrzeni wewnętrznej – budowle salowe, które

Fot. 7. Plan kościoła parafialnego w Czachowie.

występowały przede wszystkim na wsi. W tym typie kościoła w rzucie poziomym wyróżnić

można było prostokątną nawę z wyodrębnionym prostokątnym chórem zakończony półkolem

absydy. Przykładem takiego budownictwa były kościoły

R. Kiersnowski, Budownictwo Zachodnio-Pomorskie wieku XIII w świetle źródeł pisanych, „Wiadomości

Archeologiczne” 19(1953) z. 2-4, s. 105-135; J. Jarzewicz, Gotycka architektura Nowej Marchii. Budownictwo
sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000, s. 25.

w Czachowie, Dolsku, Gardnie czy Piasecznie. W ramach świątyń wiejskich można

wymienić jeszcze kościoły salowe z osobnym prostokątnym chórem bez absydy – kościół w

Mętnie Wielkim, Objezierzu czy Rurce. Wśród granitowych wiejskich budowli sakralnych

odrębną grupę stanowiły kościoły salowe prostokątne bez chóru. Najprostsza forma sali

prostokątnej bez wieży przyjęła się na trzynastowiecznym Pomorzu Zachodnim najlepiej,

gdyż odpowiadała ona niskiemu poziomowi ekonomicznemu ówczesnej ludności. Kościoły

miały wejście od strony zachodniej, jeden lub dwa portale w ścianie południowej, względnie

po jednym portalu w bocznej ścianie południowej i północnej.

W ścianie wschodniej występowały dwa lub trzy otwory okienne. Zakrystia o kształcie

prostokątnym znajdowała się często na rogu północno-wschodnim kościoła tak, że jej ściana

wschodnia była przedłużeniem ściany szczytowej świątyni. Zakrystia mogła też być

przesunięta ku zachodowi, tak że jej ściana wschodnia tworzyła kąt prosty za ścianą północną

kościoła. Bardzo liczne były przypadki umieszczania kwadratowej zakrystii przy ścianie

północnej i prezbiterium. Brak wieży należy wyjaśnić tym, że kościoły powstawały w

miejscowościach należących do klasztorów zakonu cysterskiego. Wśród tego typu budowli

sakralnych, a służących do kultu religijnego w diecezji szczecińsko-kamieńskiej, można

wymienić m. in. kościoły w Brwicach, Brzesku, Buku Szczecińskim, Dargomyślu,

Derczewie, Garnowie, Godkowie, Gogolicach, Goszkowie, Jesionowie, Karsku, Kartnie,

Karwowie Szczecińskim, Kołbaskowie, Laskowie, Mirowie, Nowogródku Pomorskim,

Orzechowie, Przelewicach, Rosinach, Rosnowie, Rościnie, Smolnicy, Sobieradzu, Sosnowie,

Strzeszowie, Swobnicy, Warszynie, Witnicy, Wołczkowie, Załęziu, Zielinie

i Żelisławcu.

Drugą liczną grupą kościołów granitowych były świątynie salowe bez chóru

z wieżą zachodnią tej samej szerokości co nawa. Do odmiany tej należały m.in. kościoły w:

Białęgach, Baniewicach, Będargowie Szczecińskim, Czelinie, Krzymowie, Lubichowie

Górnym, Lubiczu, Mierzynie, Smolnicy, Tetyniu, Widuchowie, Żarczynie i Żelichowie.

Budowle sakralne tej grupy miały przede wszystkim wejście główne od zachodu. Spotykało

się też drugie wejście od strony południowej, czy na przeciwległych ścianach południowej i

północnej. Drugi podstawowy rodzaj trzynastowiecznego granitowego budownictwa

sakralnego to kościoły miejskie. Były to budowle wielonawowe lub na jakimś złożonym

innym rzucie poziomym, który miał kształt krzyża łacińskiego lub greckiego. W Kościele

szczecińskim ten typ budowli odnotować można w Baniach, Gryfinie, Moryniu i Trzcińsku.

Z. Świechowski, Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950, s. 9-33;

H. Dziurla, Ołtarz granitowy z XIII wieku w Moryniu, MZP 2(1956), s. 299-308; H. Schulz, Die

Fot. 8. Rzut kościoła parafialnego w Moryniu.

Przejście na Pomorzu Zachodnim z romanizmu do gotyku było procesem złożonym i

nie da się ustalić daty granicznej, ani też granicznego dzieła. Wydaje się, że historia budowy

katedry kamieńskiej i kościoła w Kołbaczu najlepiej ukazywała proces przechodzenia

romanizmu ku gotyzacji. Ewolucja ta spowodowała,

że ważne miejsce

w architekturze sakralnej diecezji szczecińsko-kamieńskiej zajęły czternastowieczne gotyckie

świątynie halowe. Powstanie tego rodzaju budowli wiązało się z procesem rozpowszechniania

się nowego stylu na Pomorzu Zachodnim i co ważne z pojawieniem się nowego mecenasa –

mieszczaństwa. Pojawienie się gotyckich świątyń halowych na owych terenach zbiegło się ze

wzrostem znaczenia miast i ich rozwojem gospodarczym, czego przejawem było ożywienie

ruchu budowlanego. Czternastowieczne halowe kościoły zachodniopomorskie oprócz

ceglanego budulca jednoczyła także niemal identyczna bryła. Świątynie były złożone z trzech

podstawowych elementów: prostokątnego, zamkniętego poligonalnie smukłego prezbiterium,

trzynawowego korpusu nawowego zbliżonego kształtem do kwadratu o tej samej wysokości

co chór, lecz z wyższym dachem oraz części zachodniej z jedną lub dwoma wieżami

dostawionymi do korpusu nawowego. Wewnątrz korpus był podzielony na nawy za pomocą

smukłych ośmiobocznych filarów.

Granitquaderkirchen in Pommern, „Ostdeutsche Monatshefte” 25(1958) z. 2, s. 16-18; A. Liedtke, Historia
sztuki kościelnej w zarysie, Poznań 1961, s. 64-70 i 86-95; R. Kąsinowska, Sakralna architektura granitowa z
XIII i XIV wieku w powiecie chojeńskim, „Szczecin” (1961) nr 6, s. 59-65; P. Gartkiewicz, J. Widawski,
Sprawozdanie z badań nad granitowym budownictwem sakralnym na Pomorzu Zachodnim okresu
średniowiecza, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 10(1965) z. 1, s. 41-53; J. Kębłowski, Gotyk, EK
t. V, kol. 1347-1359; M. Ober, Mittelalterliche Dorfkirchen des südlichen Ostseeraumes als künstlerisches,
soziales und wirtschaftliches Phänomen, w: Kościół i sztuka pobrzeża Bałtyku, red. D. Murawska, Toruń 1998, s.
7-29; J. Jarzewicz, Gotycka architektura…, s. 30-72.

W czternastowiecznych farach widoczne były wpływy budownictwa zakonnego, co ujawniało

się w dużych prezbiteriach. Obok tejże formy występowały elementy nawiązujące do

wielkich świątyń bazylikowych, co miało wydźwięk w wznoszeniu dużego korpusu

nawowego. W wyniku połączenia elementów zakonnych z katedralnymi powstały budowle o

oryginalności rozwiązań charakterystyczne dla Pomorza Zachodniego.

Fot. 9. Plan kościoła parafialnego pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Choszcznie.

Do tego typu budowli w diecezji szczecińsko-kamieńskiej zaliczyć należy m. in. kościoły

halowe pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Barlinku, Chociwlu,

Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Choszcznie, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi

Panny w Gryficach, św. Jana Chrzciciela w Myśliborzu, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi

Panny w Nowogardzie, w Reczu, Resku, św. Józefa w Stargardzie Szczecińskim,

Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w Stargardzie Szczecińskim, św. Jakuba

w Szczecinie, św. Jana w Szczecinie oraz Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny

w Trzebiatowie.

Natomiast przykładem gotyckiego budownictwa zakonnego obecnego

również w Kościele szczecińskim był pocysterski kościół w Bierzwniku, poaugustianska

M. Grekowicz-Hausnerowa, Najpiękniejszy kościół Szczecina, „Szczecin” 3(1948) nr 11, s. 8; H. Dziurla,

Zabytki Kamienia Pomorskiego, „Szczecin” (1958) nr 4/5, s. 56-62; W. Ohle, Do dziejów katedry w Kamieniu
Pomorskim, MZP 5(1959), s. 331-377; H. Dziurla, Z materiałów do badań nad historią architektury Pomorza
Zachodniego, MZP 5(1959), s. 380-382; A. Liedtke, Historia sztuki…, s. 86-95 i 104-113;

Z. Krzymuska-Fafius, Ze studiów nad późnogotycką twórczością Pomorza Zachodniego, „Biuletyn Historii
Sztuki” 23(1961) nr 4, s. 415-417; G. Chmielewski, Kościół pocysterski w Kołbaczu, „Biuletyn Historii Sztuki”
23(1961) nr 2, s. 182-185; W. Niemierowski, Zabytkowa zabudowa Stargardu, „Szczecin” (1961) nr 7/8, s. 86-
90; tenże, Zabytkowa zabudowa Gryfie, „Szczecin” (1962) nr 9/10, s. 48-50; T. Kołodziejska, Architektura
kościoła parafialnego w Choszcznie, MZP 8(1962), s. 301-333; Z. Świechowski, Kościół cysterek w Kołbaczu,
w:

Sztuka Pomorza Zachodniego, red. Z. Świechowski, Warszawa 1973, s. 21-44;

K. Kalita-Skwirzyńska, Czternastowieczne kościoły halowe Pomorza Zachodniego, „Kwartalnik Architektury i
Urbanistyki” 28(1983) z. 1, s. 3-21; J. Jarzewicz, Gotycka architektura…, s. 106-166.

świątynia pw. Świętej Trójcy w Chojnie, kaplica templariuszy w Chwarszczanach, czy

dominikański kościół w Myśliborzu.

Rozkwit budownictwa sakralnego, a tym samym

wdrażanie nowych form budowlanych i kolejnych stylów architektonicznych, zahamował

wprowadzony w XVI w. protestantyzm. Wyjątkiem są tu szkieletowe świątynie protestanckie

powstałe pod koniec tegoż stulecia, które swoim słupowo-ramowym stylem wzbogaciły

krajobraz kamienno-ceglanej architektury sakralnej. Były to kościoły

o prostszej konstrukcji niż poprzednie i wznoszone mniejszym nakładem finansowym. Do

budowli wykonanych w tej technice w diecezji szczecińsko-kamieńskiej należały kościoły w:

Brzeźniaku, Cieszynie, Karsznie, Miękowie, Łożnicy, Niekłończycy, Nimicy, Starych

Dobrzycach, Starym Worowie, Starogardzie, Stepnicy, Tetyniu, Warnołęce oraz

Włodzisławowie.

W północno zachodniej części Polski nie spotka się kościołów

wybudowanych w stylu renesansowym, barokowym, czy klasycystycznym.

Czwartym rodzajem świątyń, które swoją kubaturą urozmaiciły zachodniopomorskie

budownictwo sakralne były kościoły ewangelickie powstałe w XIX

i XX w., które to po 1945 r. przeszły w użytkowanie katolików. Do grona tych budowli

zaliczamy m. in. szczecińskie kościoły pw. św. Andrzeja Boboli, św. Józefa, św. Kazimierza,

Królowej Korony Polskiej, Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Najświętszego Serca Pana

Jezusa, Najświętszego Zbawiciela, św. Stanisława Kostki, św. Wojciecha.

Były to w

większości świątynie, które swoim stylem stanowiły reminiscencje neogotyku.

Reformacja i działania wojenne, w tym szczególnie druga wojna światowa – naloty

aliantów i ciężkie walki o miasta, wpłynęły fatalnie na stan budynków sakralnych na ziemi

szczecińskiej. Ostatnia pożoga wojenna była tak intensywna, że nie oszczędziła zabudowań

cywilnych i kościelnych. W samym Szczecinie zniszczonych zostało osiem świątyń, a wśród

nich kościół pw. św. Jakuba. Mimo tegoż nie wszystkie kościoły uległy zniszczeniu podczas

ostatniej wojny. Wiele świątyń częściowo uszkodzonych, a później zaniedbanych i nie

Z. Świechowski, Zabytki powiatu myśliborskiego, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 11(1949) nr 1/2,

s. 85-91, 94-97; Z. Dziurla, Klasztor poaugustiański w Chojnie, Szczecin 1959; E. Rymar, Opactwo cysterskie…,
s. 37-62; Z. Krzymuska-Fafius, Zabytki Ziemi Chojeńskiej, w: Z dziejów Ziemi Chojeńskiej, red. T. Białecki,
Szczecinie 1969, s. 422-424; L. Bończa-Bystrzycki,

Rekonstrukcja gotyckiego kościoła

i klasztoru podominikańskiego z XIII w. w Myśliborzu. Część I, „Prezbiterium” 7(1979) nr 3, s. 79-84; tenże,
Rekonstrukcja gotyckiego kościoła i klasztoru podominikańskiego z XIII w. w Myśliborzu. Część II,
„Prezbiterium 7(1979) nr 4, s. 117-123; W. Dachowski, Chojna i okolice, Szczecin 1980, s. 8-9;
Z. Świechowski, Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990, s. 156-158, 186-189; S. Skibiński, Pomorze
Zachodnie i Nowa Marchia, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995,
s. 110-123; J. Jarzewicz, Gotycka architektura…, s. 167-245.

S. Pawlak, Architektura szkieletowa [online], Szczecin, Architektura sakralna Pomorza Zachodniego [dostęp: 10

maja 2006 r.]. Dostępny w Internecie:

http://www.architektura.pomorze.pl/_index.php?link=_wstepasz&typ=szkielet

H. Mentzel, Aus der Geschichte der Stettiner Kirche und Pfarrhauser, „Stettiner Nachrichten“ 18(1967),

s. 6-10; C. Piskorski, Uwagi o dziejach szczecińskich kościołów, „Prezbiterium” 12(1984) nr 7-8, s. 199.

przejętych dla kultu religijnego stało się ruinami w okresie powojennym. Sytuacja taka

wynikała z wielu powodów. Między innymi brak księży do pracy powodował, że władze

kościelne nie mogły otoczyć opieką wszystkich budowli sakralnych. Doszło, więc do

paradoksalnej sytuacji, gdyż w miastach, gdzie pojawili się księża kościoły były zrujnowane

albo brakowało w nich wyposażenia. Natomiast we wsiach, gdzie duchowni nie mogli objąć

opieką pozostałych świątyń, grasowali żołnierze radzieccy, którzy wyposażenie kościołów

wraz z innym majątkiem ruchomym wywozili masowo na Wschód. Co gorsze, to czego nie

udało się zabrać z powodu trudności transportowych niszczono. Innym zagrożeniem były

zorganizowane i uzbrojone bandy szabrowników, które dysponowały transportem. Oni to nie

tylko rabowali wyposażenie kościołów, ale rozbierali, często w ciągu jednej nocy, całe

świątynie na materiał budowlany.

Rabunek w pierwszych latach powojennych na ziemiach

zachodniopomorskich przybrał skalę niespotykaną w innych częściach Polski. Kolejnym

powodem dewastacji świątyń było stwarzanie pozorów tymczasowości na Ziemiach

Odzyskanych. Powodowało to, że ziemie zachodnie były eksploatowane na rzecz

odbudowującej się Warszawy. Rozbierano m. in. kościoły, a nabyty w ten sposób materiał

budowlany przeznaczano na wywózkę. Dewastacja i niszczenie świątyń było wówczas prawie

bezkarne. Cegły z rozbieranych kościołów nie były tylko przeznaczane na odbudowę stolicy,

ale wybierano je także dla potrzeb gminnych i prywatnych, czego dokonano na przykład w

parafii kamieńskiej, do której należało do 1956 r. ponad siedemdziesiąt wsi i gdzie

rozebranych zostało dwanaście kościołów, czy w Kołczewie, gdzie jeszcze w 1971 r.

samowolnie rozebrano ruiny gotyckiego kościoła.

Lata powojenne miały też swoje plusy, gdyż stwarzały dobry klimat do odbudowy

zniszczonych budowli sakralnych. Wynikało to z tego, że kościół był zawsze znakiem

stabilizacji i normalizacji życia na ziemiach zachodnich. Ludność napływowa zawsze chętniej

osiedlała się tam, gdzie była odbudowana świątynia, która mogła zaspokoić ich potrzeby

religijne.

Najtrudniej było odbudować kościoły całkowicie zniszczone, o dużej wartości

artystycznej i znacznych wymiarach, jak chociażby kościół

św. Jakuba

w Szczecinie czy Najświętszej Maryi Panny w Chojnie. Łatwiej przychodziła odbudowa

świątyń, które uległy tylko w niewielkiej części zniszczeniom. Trudno było też oczekiwać, ze

względów na ciężką sytuację gospodarczą parafii, odbudowania kościoła doszczętnie

zniszczonego. Tym bardziej, że w miejsce zrujnowanych świątyń katolickich, wierni

J. Kochanowska, Losy zabytków sakralnych…, s. 218.

L. Madejska, Prace konserwatorskie…, s. 82.

R. Kostynowicz, W cieniu trzech katedr…, s. 111-112.

zajmowali dotychczasowe kościoły protestanckie, które nie uległy zniszczeniu, adaptując je

do kultu katolickiego. Sytuacja taka wydarzyła się w Szczecinie, gdzie w 1945 r. nie podjęto

odbudowy dotychczasowego kościoła katolickiego pw. Świętej Rodziny, a w jego miejsce 22

lipca 1945 r. zajęto dotychczasowy kościół protestancki pw. Świętego Krzyża położony na

terenie tej samej parafii katolickiej.

W pierwszych latach powojennych nie stosowano na

Pomorzu Zachodnim praktyki przydzielania kościołów do użytku religijnego przez władze

państwowe czy samorządowe. O przejmowaniu kościołów i odprawianiu

w nich kultu Bożego decydowali sami księża, a organy władzy publicznej przyjmowały ten

fakt do wiadomości.

Rejonem najbardziej aktywnym w przejmowaniu kościołów był powiat

choszczeński, gdzie pierwszy proboszcz Choszczna – ks. Jerzy Kowalski w drugiej połowie

1945 r. objął i poświęcił osiemnaście kościołów. W 1945 r. w samym Szczecinie zostały

otwarte jeszcze cztery świątynie: 29 czerwca Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1 listopada

św. Andrzeja, 12 sierpnia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w dzielnicy

Dąbie oraz pod koniec 1945 r. św. Wojciecha.

Podanie

pełnej liczby zniszczonych budynków kultu religijnego podczas ostatnich

działań wojennych jest rzeczą niemożliwą. Próby określenia względnej liczby zniszczonych

budynków kultu religijnego w województwie szczecińskim podjął się Lech Bończa-

Bystrzycki w publikacji Studia i materiały do dziejów Kościoła Katolickiego na Pomorzu

Zachodnim w granicach archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej.

Dla ukazania skali działań

wojennych na Pomorzu Zachodnim warto najpierw przytoczyć dane dotyczące procentowego

zniszczenia wybranych miast: Chojna – 80 %, Choszczno – 95 %, Goleniów – 70 %, Gryfice

– 45 %, Gryfino – 75 %, Kamień Pomorski – 75 %, Łobez –

50 %, Myślibórz – 40 %, Nowogard – 66 %, Pyrzyce – 85 %, Stargard Szczeciński – 70 %,

Szczecin – 60 % oraz Wolin – 80 %. Natomiast wielkość destrukcji budynków kultu

religijnego podczas drugiej wojny światowej w powiatach województwa szczecińskiego

wygląda następująco: powiat chojeński – 55 budynków kościelnych zniszczonych

w przedziale 20 – 100 %. Analogicznie powiat: choszczeński – 37, goleniowski – 32, gryficki

– 35, gryfiński – 30, kamieński – 43, myśliborski – 33, nowogardzki – 32, pyrzycki – 29,

L. Bończa-Bystrzycki, Problemy odbudowy świątyń i organizacja sieci parafialnej na Pomorzu Zachodnim po

1945 roku, „Studia Gdańskie” 9(1993), s. 188.

H. Kołodziejek, Organizowanie się Kościoła…, s. 46.

R. Kostynowicz, Jubileusz 50-lecia polskiej administracji kościelnej na Pomorzu Zachodnim, KS 15(1996), s.

79; J. Kochanowska, Losy zabytków sakralnych…, s. 220-221.

L. Bończa-Bystrzycki, Studia i materiały do dziejów Kościoła katolickiego…, s. 147-190.

stargardzki – 29, szczeciński wraz z miastem – 47 i woliński – 30.

Do tej liczb należy dodać

jeszcze kościoły zniszczone przez władze administracyjne w okresie istnienia administracji

apostolskiej. Liczbę zrujnowanych po 1945 r. kościołów Roman Kostynowicz szacuje na sto

sześćdziesiąt osiem, a rozebranych przez władze państwowe, w latach 1948-1989, na sto dwa.

Łącznie zniszczeniu uległo dwieście siedemdziesiąt świątyń.

Fatalna w skutkach dla Kościoła była ustawa z 20 marca 1950 r. O przejęciu przez

państwo dóbr martwej ręki, na mocy której wszystkie nieruchomości ziemskie związków

wyznaniowych przejęte zostały na własność państwa, a wszelkie samowolne zajmowanie

obiektów sakralnych było traktowane jako przestępstwo.

Jednakże, jak się później okazało,

marcowa ustawa była tylko preludium do dalszych poczynań Wydziału do Spraw Wyznań w

Szczecinie. W roku 1954 ów „wydział” przygotował poufny spis nie przejętych kościołów,

które miały być rozebrane lub przeznaczone na budynki gospodarcze. Władze wojewódzkie,

według przeprowadzonej przez Janinę Kochanowską analizę,

z zaplanowanej likwidacji dwustu trzydziestu jeden kościołów zniszczyły do grudnia 1955 r.

dziewięćdziesiąt osiem budowli sakralnych.

Na początku lat siedemdziesiątych XX w. w województwie szczecińskim było jeszcze

sto trzydzieści osiem nieczynnych obiektów sakralnych należących do państwa.

W tej liczbie znajdowało się dziewięćdziesiąt pięć kościołów zabytkowych. Tak duża liczba

świątyń powodowała, że kuria gorzowska wysuwała ciągle wnioski o przekazanie świątyń do

kultu religijnego. Wszak roszczenia Kościoła spotykały się zawsze z odmowną decyzją władz

wojewódzkich – donosił Henryk Kołodziejek do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie.

Taka sytuacja przyczyniała się do tego, że ludzie sami zajmowali budynki kościelne lub

gromadzili się w świątyniach o dobrym stanie technicznym na nabożeństwa. Zajścia takie

miały miejsce w miejscowoścach: Krajnik Dolny, Oborzany, Rożnowo, Wierzchlas czy Zatoń

Dolny. Aby takich sytuacji uniknąć dyrektor wydziału wyznań zaproponował, aby kościoły

niezabytkowe rozebrać, a zabytki sakralne zaadoptować na cele świeckie. W drugim wypadku

należało pamiętać o dużych kosztach związanych

L. Bończa-Bystrzycki, Zniszczenia budynków kultu religijnego podczas II wojny światowej na terenie diecezji

szczecińsko-kamieńskiej, „Prezbiterium” 2(1974) nr 6-8, s. 71-74; tenże, Studia i materiały do dziejów Kościoła
katolickiego…, s. 171 i 175.

R. Kostynowicz, W cieniu trzech katedr…, s. 112; tenże, Zestawienie liczbowe obiektów sakralnych [online],

Szczecin, Archidiecezja Szczecińsko - Kamieńska, [dostęp: 17 stycznia 2006 r.]. Dostępny
w Internecie: http://www.szczecin.kuria.pl/dekanaty/index.html

Ustawa o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw

rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego z dnia 20 marca 1950 r., w: Państwowe prawo wyznaniowe…,
s. 196-200; H. Kołodziejek, Sytuacja prawna nieruchomości kościelnych na Ziemiach Zachodnich
i Północnych w latach 1945-71, PZP 3(1988) z. 1-2, s. 85-86.

J. Kochanowska, Losy zabytków sakralnych…, s. 225.

z adaptacją budynku, które mogły być o wiele większe niż wybudowanie nowego obiektu.

Nie można zapomnieć, że w mentalności ludzi budynek zawsze będzie kościołem i mogą

występować tendencje do przywrócenia pierwotnej funkcji obiektu. Mimo tych obaw

Kołodziejek podkreślił, że powyższe poczynania co do obiektów sakralnych są konieczne.

Wbrew jednoznacznej polityce władz państwowych co do budownictwa sakralnego,

„na przeddzień” powstania diecezji szczecińsko-kamieńskiej miało miejsce przekazanie

Kościołowi przez rząd PRL, na mocy ustawy z 23 czerwca 1971 r., ruin sześćdziesięciu

dwóch kościołów i trzech kaplic.

Ostatecznie na terenie ówczesnego województwa

szczecińskiego do koniec 1971 r. do użytku oddano pięćset dwie świątynie

i pięćdziesiąt cztery kaplice.

Dążenia kurii gorzowskiej do odzyskanie jak największej ilości

ruin kościołów, które po odbudowie mogłyby służyć celom sakralnym były nieustające.

Główne wysiłki skupiły się na uzyskaniu zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba w

Szczecinie. Trwała też batalia o budowę nowych kościołów. Wśród miejsc,

o które zabiegały władze kościelne, a w których zamierzano budować nowy kościół

wymieniano Szczecin Niebuszewo, a także Świnoujście Warszów. Natomiast o rozbudowę

kościołów starano się w Szczecinie Żelechowie oraz Szczecinie Pogodnie.

Priorytetową kartę w dziejach budownictwa sakralnego w diecezji szczecińsko-

kamieńskiej stanowiła kwestia odbudowy katedry pw. św. Jakuba w Szczecinie. Władze

kościelne jeszcze przed powstaniem diecezji, 27 kwietnia 1971 r., otrzymały zgodę na

odbudowę przyszłej szczecińskiej katedry.

Nie był to, jak można sądzić, akt dobrej woli

władz administracyjnych Szczecina, ale zaplanowana długofalowa polityka mająca za zadanie

dezorganizację życia Kościoła na Pomorzu Zachodnim. Do Urzędu do Spraw Wyznań w

APS, PWRN, WdSW, Materiały dotyczące nieczynnych obiektów sakralnych na terenie woj. Szczecińskiego

1970 r., sygn. 3978, Pismo dyrektora UdSW w Warszawie do WdSW w Szczecinie z 6 lutego 1970 r., s. 1-2;
tamże, Informacje dotyczące nieczynnych obiektów sakralnych położonych na terenie województwa
szczecińskiego, s. 4-6

A. Offmański, Diecezja szczecińsko-kamieńska, „Prezbiterium” 2(1974) nr 6-8, s. 56; Ustawa z dnia 23

czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła rzymskokatolickiego oraz innych Kościołów
i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich Zachodnich
Północnych, w: Państwowe prawo wyznaniowe…, s. 203-204; J. Gałecki, Synteza duszpasterstwa w 40-leciu…,
s. 373.

APS, PWRN, WdSW, Sprawozdawczość statystyczna Wydziału do Spraw Wyznań za lata 1970-73, sygn.

3826, Sprawozdawczość statystyczna za rok 1971, s. 48-49. W porównaniu z rokiem poprzednim widoczny jest
tu wzrost ilości kaplic. W 1970 r. było ich 30. Wynika to z tego, że proboszczowie po przyznaniu na własność
obiektów /ustawa z 23 czerwca 1971 r./ kościelnych zamieniali dotychczasowe kaplice cmentarne na punkty, w
których odprawiane były nabożeństwa i prowadzone lekcje katechezy.

APS, PWRN, WdSW, Wnioski i decyzje w sprawie budowy i remontów obiektów sakralnych 1971-72, sygn.

3981, Decyzja WdSW w Szczecinie co do budownictwa sakralnego na rok 1971 z 22 marca 1971 r.,
s. 56-60; tamże, Pismo UdSW w Warszawie do WdSW w Szczecinie z 17 maja 1971 r., s. 64-65.

AAN, UdSW, ZdSKR, Odbudowa kościoła św. Jakuba w Szczecinie 1959, 1961-65, 1971-73, sygn.. 125/469,

Decyzja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziału do Spraw Wyznań w Szczecinie z 27 kwietnia 1971
roku, s. 12.

Warszawie wpłynęła notatka autorstwa Z.W. [ imię i nazwisko jest nieznane – R.M.] z 7

kwietnia 1971 r., w której to Wydział do Spraw Wyznań w Szczecinie proponował wyrazić

zgodę na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba z przeznaczeniem na cele sakralne. Autor

uzasadniając swoje opinie podał następujące argumenty: dalsze pozostawienie ruin kościoła

działać będzie niekorzystnie pod względem propagandowym; rozbiórka ruin kościoła jest

niecelowa z uwagi na wydźwięk na płaszczyźnie stosunków państwo-Kościół; wykorzystanie

budowli na cele niesakralne wiąże się z odbudową

i olbrzymimi wydatkami; utworzenie dodatkowej placówki kościelnej nie posiada znaczenia

pod względem duszpasterskim, z uwagi na znaczne zagęszczenie kościołów

w tym rejonie miasta; odbudowa świątyni będzie absorbować kurię gorzowską finansowo

i praktycznie utrudni występowanie z wnioskami o odbudowę innych kościołów, a także fakt

wydania zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba będzie dla władz stanowić dogodny

argument w rozstrzyganiu dalszych postulatów w zakresie budownictwa sakralnego. Autor

notatki wysuwając takie a nie inne argumenty opierał się na wypowiedzi biskupa Pluty z 4

lutego 1971 r., który jakoby na spotkaniu z proboszczami w Szczecinie stwierdził: „Najgorsze

w Szczecinie byłoby, gdyby dali nam do odbudowy kościół Jakuba. Zapakowaliby nas tym

kościołem na lata, a tłumaczyliby, że przecież dali nam zgodę na kościół. Jakub nam nie jest

potrzebny, duszpastersko on dla nas jest całkiem zbędny. Dlatego w Wydziale do Spraw

Wyznań nie należy w ogóle [ R.M. – sprawy] kościoła Jakuba podnosić.”

Rodzi się tu

pytanie, czy faktycznie świątynia pw. św. Jakuba była Kościołowi niepotrzebna? Można

sądzić, że biskup Pluta mając świadomość, że wśród duchownych przybyłych na spotkanie 4

lutego 1971 r. byli i tacy księża, którzy współpracowali z władzami państwowymi zastosował

unik mający zmylić Wydział do Spraw Wyznań w Szczecinie, co do sprawy odbudowy

kościoła pw. św. Jakuba. Należy tu przypomnieć, że w roku 1971 trwały już rozmowy

wewnątrzkościelne w kwestii utworzenia m. in. diecezji ze stolicą biskupią w Szczecinie. Co

prawda w pierwszej wersji podziału diecezji gorzowskiej z 1 czerwca 1970 r. na katedrę

został zaproponowany kościół pw. Królowej Korony Polskiej, jednakże ostatecznie katedrą

został kościół pw. św. Jakuba w Szczecinie. Można, więc postawić hipotezę, że wypowiedź

biskupa

Pluty

z lutego 1971 r. mogła być koniem trojańskim mającym szalę zwycięstwa, w sprawie

przyznania zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba, przechylić na jego stronę. Niestety

Tamże, Notatka Z. W. w sprawie odbudowy kościoła św. Jakuba w Szczecinie z 7 kwietnia 1971 r., s. 17-18.

na dzień dzisiejszy trzeba się zatrzymać tylko na przypuszczeniach, gdyż nie ma innych

dostępnych dokumentów, które rozświetliłyby powyższą kwestię.

Wraz z powstaniem diecezji podjęto czynności związane z przywróceniem katedry do

stanu użyteczności. Podczas ostatniej wojny światowej zniszczeniu uległ hełm wieży

i więźba dachowa, 75 % sklepień, a północna część korpusu nawowego i wnętrze świątyni

zostało wypalone. Odbudowę kościoła prowadzono według projektu Stanisława Latoura,

Adama Szymskiego i M. Hamburga. Pracami budowlanymi kierował ówczesny proboszcz

katedry ks. Julian Janas. Wśród wielu koncepcji rozwiązania zupełnie zniszczonego korpusu,

komisja złożona z przedstawicieli władz Kościoła, władz konserwatorskich Szczecina oraz

Ministerstwa Kultury i Sztuki, zdecydowała o odtworzeniu średniowiecznego kształtu

budowli z nowoczesnym rozwiązaniem elewacji północnej. Do odbudowy korpusu

nawowego przystąpiono na początku 1973 r. po wykonaniu badań architektonicznych. W

1974 r. we wnętrzu świątyni zrekonstruowane zostały ośmioboczne filary międzynawowe i

sklepienia we wszystkich nawach, postawiony był już trzeci rząd kolumn z wieńczącą go

ścianą i wymurowano sklepienie nawy głównej. Odbudowana została także kaplica przy

ścianie północnej. Elewacja północna otrzymała formę szklanego parawanu osłaniającego

szkielet konstrukcyjny kaplic. Cała ta część budowli wykonana została z cegły cementowej,

zabarwionej na kolor czerwony, z betonowymi stropami i schodami prowadzącymi na

empory. Nad korpusem świątyni wzniesiono metalową wieźbę dachową, którą przykryto

dachówką ceramiczną, a następnie na przełomie 1980 r. i 1981 r. zastąpiono ją blachą

miedzianą. Także we wnętrzu katedry naprawiono i uzupełniono braki w zachowanych

sklepieniach kaplic, wyremontowano kruchty międzywieżowe i pomieszczenia w górnych

kondygnacjach wieży. Na zewnątrz natomiast uzupełniono ubytki w licu elewacji, portalach

okien i gzymsach budynku.

Po odbudowie kościoła nastąpił proces wyposażania świątyni w sprzęt liturgiczny. W

latach osiemdziesiątych XX w. przybyło wiele cennych obiektów odzyskanych

z pierwotnego wyposażenia, i sprowadzonych z innych świątyń zachodniopomorskich. Nad

właściwym wyposażeniem katedry czuwał ks. Roman Kostynowicz, kustosz katedralny i jej

proboszcz w latach 1980-85, a także ks. Stanisław Skorodecki proboszcz katedry od 1991 r.

Pojawiły się też nowe fundacje, wśród których można wymienić: czteroboczny ołtarz, stalle

kanonickie i sedile biskupa wykonane według projektu artysty rzeźbiarza Kazimierza

AKASK, KK, JS, bez sygn., Odezwa Biskupa Szczecińsko-Kamieńskiego w sprawie budowy Katedry z 3 maja

1974 r.; tamże, WBiSS, Szczecin Śródmieście, bez sygn., Karty ewidencyjne kościoła katedralnego pw. św.
Jakuba Ap. w Szczecinie, bez pag. (wolne karty ewidencyjne); S. Latour, Odbudowa kościoła św. Jakuba w
Szczecinie, „Architektura” 7(1975), s. 233-235.

Bieńkowskiego z Warszawy, dziewięciogłosowe organy zbudowane w 1983 r. przez firmę

Kamiński-Jacobi, osiem witraży według konceptu Ireny Kisielewskiej ze Szczecina i tyleż

samo witraży według zamysłu Wiktora Ostrzołka.

W kilku kaplicach przy nawie południowej powstały fundacje stowarzyszeń i związków,

poświęcone pamięci ważniejszych wydarzeń w historii powojennej Polski. W 1990 r. na

emporze południowej katedry zostało otworzone muzeum diecezjalne.

Finansowe zabezpieczenie odbudowy świątyni było w kwestii samej diecezji. Po

części koszta odbudowy pokryło Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Polonia ze Stanów

Zjednoczonych Ameryki, lecz więcej niż połowę kosztów musiała wziąć na siebie diecezja.

W związku z tym 20 maja 1973 r. przeprowadzono kolektę we wszystkich kościołach diecezji

na odbudowę katedry. Kolejna zbiórka została przeprowadzona 18 listopada tegoż roku. W

okresie od 1 kwietnia 1974 do 31 marca 1975 r. władze wojewódzkie zezwoliły, aby na

terenie diecezji przy kościołach i na plebaniach przeprowadzić rozprowadzanie cegiełek na

odbudowę katedry. Do kurii parafie odsyłały także pieniądze z kolekt pierwszej niedzieli

miesiąca. I tak w 1974 roku łączna wartość wykonanych prac, wynosiła według kosztorysów,

około dziesięć milionów złotych. Z tej puli milion sto siedemdziesiąt osiem złotych

wyasygnowało Ministerstwo Kultury i Sztuki, jakąś część środków finansowych stanowiły

pieniądze od Polonii, a więcej niż połowę pieniędzy zebrano w diecezji.

Trzeba powiedzieć,

że budowa katedry szła na przód przede wszystkim dzięki ofiarom składanym przez wiernych

Kościoła zachodniopomorskiego.

Odbudowaną część chórową podczas ingresu biskupa Stroby, 8 października 1972 r.,

poświęcił kard. Wyszyński. Korpus nawowy został poświęcony przez Prymasa Tysiąclecia 8

września 1974 r., w czasie konferencji plenarnej Episkopatu Polski

w Szczecinie, która odbyła się z okazji osiemsetpięćdziesięciolecia chrztu Pomorza

K. Kalita-Skwirzyńska, Bazylika archikatedralna…, s. 20-22; L. Madejska, R. Kostynowicz, Przewodnik po

bazylice św. Jakuba Apostoła w Szczecinie, „Prezbiterium” 13(1985) nr 1-5, s. 56-64; R. Kostynowicz, Kościoły
Archidiecezji…, s. 385-387.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Orędzie biskupie w sprawie budowy katedry z dnia 28 kwietnia 1973 r.; tamże,

Zarządzenie kurii biskupiej w Szczecinie w sprawie cegiełek na budowę katedry; APS, PWRN, WdSW, Notatki
służbowe, informacje. Korespondencja z Kurią Biskupią 1971-73, sygn. 3859, Notatka służbowa ze spotkania z
ks. R. Kostynowiczem w dniu 16 listopada 1973 r., s. 69: Kościół mówił, że dotacje od władz państwowych na
odbudowę katedry wynosiły 1 178 tyś zł. Władze wojewódzkie twierdzą, że dotacja była wielkości 3 178 tyś zł i
proszą kurię o sprostowanie w tej sprawie; J. Stroba, Orędzie biskupie

w sprawie budowy katedry, „Prezbiterium” 1(1973) nr 5-6, s. 35-36; tenże, Słowo biskupie o budowie Katedry z
29 października 1973 r., „Prezbiterium” 2(1974) nr 1-2, s. 57-58.

Zachodniego. Ostatecznie konsekracji katedry dokonał 31 maja 1982 r. biskup Majdański.

Rok później, 23 maja 1983 r., papież Jan Paweł II obdarzył katedrę tytułem bazyliki.

W wyniku braku aprobaty władz państwowych nie wznoszono wówczas nowych

obiektów sakralnych, dlatego zwrócono większą uwagę na remonty kościołów filialnych

i uzupełnianie ich wyposażenia. Kuria biskupia w Gorzowie, aby pomóc w tym poczynaniu,

przyznawała parafiom środki pieniężne na remonty kościołów.

W dziesięcioleciu przed powstaniem diecezji szczecińsko-kamieńskiej prowadzono również

prace konserwatorskie w kilku obiektach sakralnych, a mianowicie w Brzesku, Kamieniu

Pomorskim, Wełtyniu i w kościele pw. św. Jana Ewangelisty w Szczecinie. Budowano też, na

ile to było możliwe, nowe domy parafialne. 27 kwietnia 1971 r. władze kościelne otrzymały

zgodę na budowę plebanii w Policach, Szczecinie Grabowie, Szczecinie Niebuszewie i

Szczecinie Zdrojach.

Główną przyczyną małego wzrostu budownictwa sakralnego na ziemi szczecińskiej

był brak zgody władz państwowych na podjęcie inwestycji. Znane są także nieliczne

przypadki duchownych tu pracujących, którzy to dbając tylko o wygodę swojego życia ipso

facto dokonywali sabotażu. W maju 1971 r. dyrektor Wydziału do Spraw Wyznań

w notatce służbowej zaznaczył, że zauważył zjawisko zmian postawy księży co do kwestii

budowlanych. Do tej pory, w trzech przypadkach, księża ubiegali się o zgodę na budowę

kościoła, a po przyznaniu jej nie chcieli podjąć żadnych działań inwestycyjnych lub wręcz

sami przychodzili do „wydziału” z prośbą o cofnięcie zgody. Poczynania duchownych

wynikały przede wszystkim z chęci jak najlepszego życiowego ustawienia się. W oczach

swoich przełożonych chcieli uchodzić za gorliwych i oddanych Kościołowi,

a w rzeczywistości brak zgody na budowę świątyń miał być dla nich usprawiedliwieniem

przed biskupem od niepodejmowania żadnych działań budowlanych albo, co gorsze, do

powiększania swojego zasobu finansowego. Odzwierciedlenie miało to w wypowiedziach

jednego z owych duchownych, który nie chciał budować nowego kościoła tylko zabiegał

ciągle o zgodę na postawienie prowizorycznego baraku, bo jak uważał: „[…] w nim pieniądze

można zbierać i to chyba bardziej niż w kosztownym kościele. Wzruszony istnieniem

prowizorycznego baraku, przekonany ewentualnie o rzekomym braku zgody władz

Ingres pierwszego Biskupa Szczecińsko-Kamieńskiego do katedry…, s. 31-33; H. Czuma, Uroczysta suma

jubileuszowa – Szczecin, 8 września 1974 r., „Prezbiterium” 2(1974) nr 9-11, s. 56-60; Konsekracja katedry św.
Jakuba apostoła w Szczecinie, „Prezbiterium” 10(1982) nr 6, s. 209-210; K. Majdański, „Dar Matki Kościoła”.
Kazanie w czasie uroczystości ogłoszenia katedry św. Jakuba w Szczecinie bazyliką mniejszą 23 maja 1983 r.,
„Prezbiterium” 11(1983) nr 5, s. 147-150; B. Wolny, Zanim nastały dni ingresów…, KNOB 4(1992) nr 6-8, s.
75; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 387.

J. Gałecki, Budownictwo sakralne…, s. 97.

państwowych na budowę kościoła wierny, głównie wczasowicz i turysta jeszcze bardziej

sypnie groszem.”

Takie, ogólnie przedstawione, dziedzictwo przejęła nowo powstała diecezja

szczecińsko-kamieńska.

Pierwsze sprawozdania statystyczne, z 7 sierpnia 1972 r., szacowały, że przy prawie

dziewięciuset tysiącach ludności Kościół szczeciński posiadał trzysta dziewięćdziesiąt

dziewięć świątyń. Inne źródła podają, że wierni mogli się wówczas gromadzić na

nabożeństwa liturgiczne w pięćset jedenastu kościołach i dwudziestu czterech kaplicach.

Natomiast statystyki państwowe podają,

że na koniec 1972 r.

w diecezji były pięćset dwa kościoły i pięćdziesiąt cztery kaplice. Z własnych obliczeń

wynika, że w chwili utworzenia diecezji na terenie nowej jednostki administracyjnej było

pięćset dwanaście kościołów.

Mimo rozbieżności liczbowych wyraźnie widać, że naglącą

potrzebą była odbudowa zniszczonych świątyń i budowa nowych. Pierwsze kroki zostały

podjęte przez biskupa Strobę na spotkaniu z przewodniczącym PWRN

w Szczecinie. Ordynariusz, widząc w nowej diecezji duże braki na tej płaszczyźnie, wyszedł z

prośbą o pozwolenie na budowę nowych kościołów w Szczecinie Klęskowie

i Świnoujściu Warszowie. Władze, mając świadomość, że pozytywne rozpatrzenie sprawy

jest nieuniknione, tak jak w przypadku tworzenia nowych parafii, obrały politykę zwlekania.

Co więcej, kwestia budownictwa sakralnego miała służyć prominentom państwowym jako

karta przetargowa w rozmowach z pierwszym biskupem szczecińskim. Pierwsza konfrontacja,

która po części odsłoniła metodę władz wojewódzkich dotyczyła budowy nowego kościoła w

Świnoujściu Warszowie. Wydział do Spraw Wyznań

w Szczecinie wyrażając chęć wydania zezwolenia na budowę kościoła w Świnoujściu,

a o którą prędzej starał się już biskup Pluta, chciał pokazać innym biskupom, jak

i miejscowym księżom, że lojalna postawa wobec władz państwowych jest korzystna dla

Kościoła. Takie „rozegranie” sprawy przez władze wojewódzkie wynikało z tego, że

o budowę kościoła od początku 1971 r. starali się już samodzielnie księża ze Świnoujścia

APS, PWRAN, WdSW, Kościół rzymskokatolicki. Parafia pw. Św. Krzyża Szczecin-Pogodno (odbudowa

kościoła) 1957-1975, sygn. 14730, Notatka służbowa dotycząca postaw księży w sprawach budowlanych z 13
maja 1971 roku, s. 104.

AAN, UdSW, ZdSKR, Dane statystyczne dotyczące Kościoła Rzymskokatolickiego i innych Kościołów

Chrześcijańskich 1972, 1975, 1983-1986, sygn. 142/72, Informacje z Sekretariatu Episkopatu Polski. Dane
statystyczne dotyczące nowych diecezji w Polsce. 7 sierpnia 1972 r., s. 119-120; APS, PWRN, WdSW,
Sprawozdawczość statystyczna Wydziału do Spraw Wyznań za lata 1970-73, sygn. 3826, Parafie, placówki
duszpasterskie i obiekty sakralne Kościoła Rzymskokatolickiego. Stan na dzień 31.XII.1972 r., s. 65;
Z. Szuba, Kościół katolicki na Pomorzu Zachodnim. Kalendarium ważniejszych wydarzeń, PAX [brak miejsca i
roku wydania], s. 19; G. Wejman, Zarys organizacji i instytucji kościelnych diecezji szczecińsko-kamieńskiej,
„Colloquia Theologica Ottoniana” (2002) nr 1, s. 32; Schematyzm 2002, s. 73-441.

pisząc petycje i wysyłając delegacje wiernych do władz państwowych. Dopiero w maju

następnego roku biskup Stroba osobiście zakazał takich praktyk, co bardzo spodobało się

władzom wojewódzkim i poprzez wydawanie zgody na budowę kościoła chciały podkreślić

postawę biskupa i ją propagować.

Władzom państwowym zależało na dobrych stosunkach z

pierwszym ordynariuszem szczecińskim, o czym może świadczyć wniosek A. M. [imię i

nazwisko osoby jest nieznane – R.M.] z 3 grudnia 1973 r. w sprawie przekazania na własność

Kościołowi niektórych nieruchomości wcześniej niezaaprobowanych przez władze

wojewódzkie. Mianowicie, 3 grudnia 1973 r.

w województwie szczecińskim nieczynnych było sześćdziesiąt siedem kościołów, z czego

kuria diecezjalna starała się o pięćdziesiąt trzy z nich. Na pozostałe, jak to określiły władze

administracji szczecińskiej, „nie było chętnych”. Niemniej prominenci szczecińscy odmówili

biskupowi Strobie przekazania owych pięćdziesięciu trzech świątyń. Wówczas władze

centralne zaproponowały, aby w najbliższych dniach ponownie rozpatrzyć sprawę

i raz jeszcze podjąć decyzję, sugerując jednocześnie przyznanie świątyń diecezji szczecińsko-

kamieńskiej tak, aby biskup Stroba nie czuł się dyskryminowany. Wnioskodawca swój

wywód zripostował stwierdzeniem: „Na postawie Stroby władzy zależy.”

Ordynariusz

czując, że los mu sprzyja, w rocznym planie na rok 1973 jako główne postulaty postawił

przyznanie zgody przez szczeciński wydział wyznań na budowę kościoła w Świnoujściu

Warszowie, Szczecinie Niebuszewie, a także na rozbudowę świątyni w Szczecinie

Żelechowie, Szczecinie Gumieńcach i rozbudowę kaplicy

w Dziwnowie i Rewalu.

W Kościele polskim, czymś powszechnym stało się po objęciu stanowiska I sekretarza

KC PZPR przez Edwarda Gierka składanie wniosków dotyczących pozwolenia na budowę

różnych obiektów sakralnych. Nasilały się fale petycji i delegacji do władz państwowych na

różnych szczeblach w sprawie budowy kościołów, gdyż księża jak

APS, PWRN, WdSW, Korespondencja, notatki służbowe związane z ustanowieniem Diecezji Szczecińsko-

Kamieńskiej 1972-73, sygn. 3860, Notatka służbowa dotycząca wniosków złożonych Przewodniczącemu
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej przez biskupa Jerzego Strobę podczas rozmowy odbytej w dniu 7
października 1972 r., s. 85-90; tamże, Kościół rzymskokatolicki. Parafia pw. NMP Gwiazdy Morza w
Świnoujściu 1946-1973, sygn. 14748, Pismo bp Wilhelma Pluty do Stanisława Rychlika Przewodniczącego
Prezydium WRN w Szczecinie z 4 marca 1972 r., s. 75; tamże, Pismo WdSW w Szczecinie do UdSW w Warszawie
w sprawie wyrażenia zgody na budowę kościoła w Świnoujściu Warszowie z 16 grudnia 1972 r., s. 92-93.

AAN, UdSW, ZdSKR, Nieruchomości przekazane Kościołowi Rzymskokatolickiemu. Uregulowanie stanu

prawnego art. 2 – 1973, 1989, sygn. 142/57, Wnioski w sprawie przekazania na własność kościelnych osób
prawnych niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, które nie zostały
zaaprobowane przez zespoły wojewódzkie, a mimo to proponuje się ich uwzględnienie w ramach art. 2 ustawy z
22 czerwca 1971 r., bez pag.

APS, PWRN, WdSW, Wnioski i decyzje w sprawach budowy i remontów obiektów sakralnych 1973, sygn.

3983, Pismo Kurii Biskupiej w Szczecinie do WdSW w Szczecinie z 29 grudnia 1972 r., s. 6-8.

i wierni liczyli na zasadnicze zmiany w polityce państwa wobec Kościoła i otwartość ekipy

Gierka w kwestii budownictwa sakralnego. Władze uważały, że akcje te były sterowane przez

biskupów. Wspomniany już biskup Pluta na spotkaniu z szczecińskimi księżmi, 4 lutego 1971

r., miał powiedzieć: „Żądajcie, bo teraz jest dogodna sytuacja. Gdy za dwa lub trzy miesiące

komuniści usiądą twardo w siodle, to nie dadzą nam niczego. My możemy budowę rozpocząć

za 2 lata lub 3 lata, ale teraz niech dadzą zezwolenie. Iść

i kategorycznie żądać.”

Czas pokazał, że władze nie zamierzały popełnić takiego błędu jak

w 1956 r. i co ważniejsze partia nie zamierzała zrezygnować z marksistowsko-leninowskich

pryncypiów, a „normalizacja” w tym kontekście stała się tylko złudną mrzonką. Prawdą jest

też to, że wydano zgody na budowę kilkunastu kościołów w Polsce, w tym we wspomnianym

już Świnoujściu, ale był to tylko kolejny element propagandy gierkowskiej, mający ukazać

społeczeństwu jakoby zmianę na lepsze polityki władz wobec Kościoła. Budowa nowych

kościołów i odbudowa świątyń na Pomorzu Zachodnim, jaki

w całej Polsce, na kilka lat stała się „towarem reglamentowanym”.

Ostatecznie pod koniec 1973 r. Kościół szczeciński dysponował pięćset dwudziestoma

dwoma świątyniami i trzydziestoma ośmioma kaplicami. Na wzrost liczby kościołów w

stosunku do 1972 r. miały wpływ przekazanie czterech nowych obiektów sakralnych diecezji

przez władze wojewódzkie oraz względy formalne. Mianowicie władze państwowe przy

tworzeniu statystyki oparły się na danych z pierwszego schematyzmu diecezji, w którym

kościołem nazywano budynki uważane w 1972 r. przez prezydium wojewódzkie za kaplice.

W związku z tym, że władze wojewódzkie nie udzielały zgody na budowę nowych

kościołów rozpoczął się, wraz z powstaniem diecezji, na ziemi szczecińskiej okres bardzo

intensywnej odbudowy świątyń. W przeddzień powstania diecezji Kościół otrzymał zgodę na

odbudowę katedry pw. św. Jakuba, na rozbudowę kościoła parafialnego w Szczecine

Pogodno. Udzielono także aprobaty na rozbudowę kaplic w Dziwnowie i Rewalu.

W 1973 r. diecezja otrzymała do odbudowy sześćdziesiąt osiem ruin kościołów głównie

wiejskich, z czego do połowy 1978 r. zostało odbudowanych dwadzieścia osiem ruin.

Łącznie za rządów biskupa Stroby w diecezji odbudowano lub rozbudowano i oddano do

kultu religijnego czterdzieści trzy świątynie. Były to kościoły w Baniewicach, Baszewicach,

A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół…, s. 286.

Tamże, s. 281-295.

APS, PWRN, WdSW, Sprawozdawczość statystyczna Wydziału do Spraw Wyznań za lata 1970-73, sygn.

3826, Parafie. Placówki duszpasterskie i obiekty sakralne Kościoła Rzymskokatolickiego. Stan na dzień
31.XII.1973 r., s. 107; tamże, Sprawozdawczość statystyczna za rok 1973, s. 104-106.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Słowo biskupie na dzień modlitwy w intencji budowy kościołów z dnia 8

października 1973 r.

E. Cegła, Arcybiskup Jerzy Stroba pierwszym ordynariuszem…, s. 297.

Bieniczkach, Dziwnowie, Chabowie, Czelinie, Czernikowie, Dobropolu Gryfińskim,

Gajewie, Gardnie, Godkowie, Grabowie, Grzęźnie, Kamieńcu, Kartlewie, Korytowie,

Lubiatowie, Lubiczu, Lubieniowie, Miętnie, Nowym Klukomiu, Olchowie, Ostrowcu,

Pruszczu, Redle, Rewalu, Rogówku, Sąpolnicy, Sibinie, Sitnie, Smogolicach, Sulinie,

Szczecinie pw. św. Jakuba Apostoła, Szczecinie Klęskowie pw. św. Stanisława Biskupa i

Męczennika, Szczecinie Pogodnie pw. Świętego Krzyża, Szczecinie Pomorzanach pw. św.

Maksymiliana Marii Kolbego, Szumiącach, Warnicach, Wiejkowie, Zatoniu Dolnym,

Żarczynie i Żelisławcu. Gdy ordynariuszem był biskup Majdańskich odbudowanych i

poświęconych zostało kolejnych czterdzieści jeden kościołów. Były to świątynie w Binowie,

Bobolinie, Chełpie, Dobropolu koło Pyrzyc, Dziedzicach, Dzikowie, Dzisnej, Gardźcu,

Garnowie, Grzymiradzu, Kartnie, Kiczarowie, Krąpielu, Krzemlinie, Maszewie, Nieborowie,

Nosowie, Ognicy, Goleniowie pw. św. Jerzego, Gryfina, Osinie, Pacholętach, Pstrowicach,

Pyrzycach, Rakowie, Rożnowie, Rzepnowie, Sądowie, Sicku, Słutowie, Smolnicy, Sosnowie,

Starym Chrapowie, Stargardzie Szczecińskim pw. Świętego Ducha, Starym Kostrzynku,

Stobnie, Stolcu, Suchanówku, Ulikowie, Wapnicy koło Suchania, Wołogoszczy i Żalęcinie.

Łącznie w dwudziestoleciu istnienia diecezji do kultu religijnego, po remoncie lub

rozbudowie, oddane zostały osiemdziesiąt cztery kościoły.

Tabela 15. Chronologiczny wykaz budowli sakralnych odbudowanych i rozbudowanych w diecezji szczecińsko-kamieńskiej

w latach 1972-1992.

Lp. Miejscowość Wezwanie

kościoła

Data poświęcenia

Ostrowiec

Wspomożenia Wiernych

1972

Gajewo

św. Jana Bosko

1973.10.12

Szczecin

Pomorzany

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1973.12.30

Szczecin

św. Jakuba Apostoła 1974.09.08

A. Chodakowski, Poświęcenie odbudowanego kościoła w Żelisławcu, „Prezbiterium” 5(1977) nr 7-8,

s. 347-348; T. Ciepłych, Odbudowa kościoła w Korytowie, „Prezbiterium” 5(1977) nr 11, s. 345; Poświęcenie
kościoła św. Józefa w Lubieniowie, „Prezbiterium” 5(1977) nr 11, s. 345-346; R. Kostynowicz, Poświęcenie
kościoła św. Józefa w Dziwnowie, „Prezbiterium” 5(1977) nr 11, s. 347-350; C. Żytelewski, Poświęcenie
kościoła w Dobropolu, Prezbiterium” 5(1977) nr 11, s. 350-351; E. Koryl, Odbudowany kościół w Lubiatowie
służy Bogu i Ludziom, Prezbiterium” 5(1977) nr 11, s. 351; Poświęcenie odbudowanego kościoła filialnego w
Grzęźnie parafia Dobra, „Prezbiterium” 6(1978) nr 2, s. 61; P. Kozieł, Poświęcenie kościoła w Smogolicach par.
Poczernin, „Prezbiterium” 6(1978) nr 2, s. 61-62; W. Dąbrowski,

Kościół

w Baniewicach znowu służy Bogu i ludowi, „Prezbiterium” 6(1978) nr 2, s. 62-63; Poświęcenie odbudowanego
kościoła w Gardnie, „Prezbiterium” 6(1978) nr 9, s. 281; T. Ciepłuch, Poświęcenie kościoła w Redle k.
Nowogardu, „Prezbiterium” 7(1979) nr 3, s. 85; „Wy jesteście Świątynią…” Sprawozdanie
z poświęcenie kościoła Św. Krzyża w Szczecinie Pogodnie, „Prezbiterium” 7(1979) nr 3, s. 85-88; E. Fąfara,
Poświęcenie kościoła pod wezwaniem Chrystusa Króla w Sabinie parafia Jarszewo, „Prezbiterium” 7(1979) nr
4, s. 123-124; Poświęcenie kościoła św. Stanisława B. M. w Szczecinie Klęskowie, „Prezbiterium” 7(1979) nr 4,
s. 124-125; C. Fryska, Poświęcenie kościoła w Rożnowie parafia Lubanowo, „Prezbiterium” 7(1979) nr 9-10, s.
290; T. Uszkiewicz, Odbudowany kościół w Osinie, „Prezbiterium” 11(1983) nr 10, s. 339;

Z. Noga, Poświęcenie kościoła w Gardźcu, „Prezbiterium” 12(1984) nr 10, s. 149-150; F. Morawski, Kościół
filialny w Dzikowie, „Prezbiterium” 12(1984) nr 6, s. 175-176; Schematyzm 2002, s. 73-441.

Szumiąca Maksymiliana

Marii

Kolbego

1974.09.22

Sitno

Najświętszego Zbawiciela

1974.09.29

Pruszcz

Narodzenia

Najświętszej Maryi Panny

1974.10.06

Bieniczki

Świętej Trójcy

1974.12.08

Nowy

Klukom

św. Apostołów Piotra i Pawła 1975.06.15

10. Miętno Najświętszego Serca Pana Jezusa

1975.10.05

11. Olchowo

św. Apostołów Piotra i Pawła 1975.10.05

12.

Sąpolnica

św. Maksymiliana Kolbego

1975.10.05

13. Baszewice

Matki

Bożej Różańcowej 1975.12.21

14. Chabowo

Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 1976.06.20

15. Rogówko

Podwyższenia Krzyża Świętego 1976.06.21

16. Wiejkowo

Niepokalanego

Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

1976.09.01

17. Lubicz

św. Judy Tadeusza

1976.12.01

18. Godków

Maksymiliana

Marii

1976.12.05

19. Sulino

św. Stanisława BM

1976.12.12

20. Warnice

Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 1976.12.19

21.

Żelisławiec Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 1977.05.11

22. Korytowo

Podwyższenia Krzyża Świętego 1977.06.07

23. Dobropole

Gryfińskie Podwyższenia Krzyża Świętego 1977.06.09

24. Lubieniów

św. Józefa

1977.08.07

25. Dziwnów

św. Józefa

1977.08.28

26. Lubiatowo

Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1977.08.30

27. Grzęzno

św. Franciszka z Asyżu 1977.12.06

28. Smogolice

Świętych Apostołów Piotra i Pawła 1977.12.07

29. Zatoń Dolny

Maksymiliana Marii

1977.12.08

30. Baniewice

Najświętszego Serca Pana Jezusa

1977.12.10

31. Czelin

Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej 1978

32. Rewal

Najświętszego Zbawiciela

1978

33. Grabowo

Podwyższenia Krzyża Świętego 1978.06.24

34.

Żarczyn

św. Stanisława Biskupa i Męczennika 1978.09.09

35. Czerników

św. Teresy od Dzieciątka Jezus

1978.09.10

36. Gardno

Najświętszego Serca Pana Jezusa

1978.10.09

37. Szczecin

Pogodno

Świętego Krzyża 1978.12.08

38. Sibin

Chrystusa

Króla

1978.12.10

39. Kamieniec

Bożego Ciała 1978.12.17

40. Redło Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1978.12.18

41. Kartlewo

Matki

Bożej Szkaplerznej

1978.12.22

42. Szczecin

Klęskowo

św. Stanisława Biskupa i Męczennika 1979.02.25

43. Ognica

św. Jadwigi Śląskiej 1979.06.16

44. Rożnowo Matki

Bożej Częstochowskiej 1979.07.26

45. Dobropole

Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1979.12.06

46.

Sądów

św. Andrzeja Boboli

1980.05.16

47. Chełpa Matki

Bożej Częstochowskiej 1980.08.31

48. Dzisna

św. Stanisława Biskupa i Męczennika 1981.10.03

49. Stargard

Świętego Ducha

1981.11.14

50. Binowo

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1982.11.07

51. Stolec

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1982.12.05

52. Dziedzice

Matki

Bożej Częstochowskiej 1982.12.19

53. Krąpiel

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1983.04.10

54. Wapnica

św. Jana Kantego

1983.04.30

55.

Słutowo Przemienienia

Pańskiego 1983.05.01

56. Pstrowice

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1983.08.14

57. Maszewo

św. Brata Alberta

1983.10.16

58. Osina

Niepokalanego

Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

1983.10.23

59. Gardziec

Matki

Bożej Różańcowej 1984.05.20

60. Dzikowo

św. Stanisława Biskupa i Męczennika 1984.06.03

61. Wołogoszcz Podwyższenia Krzyża 1984.10.07
62. Kartno

Podwyższenia Krzyża Świętego 1984.11.04

63. Smolnica

Narodzenia

Najświętszej Maryi Panny

1984.12.08

64. Grzymiradz

św. Ottona Biskupa

1985.06.30

65. Goleniów

św. Jerzego

1985.12.21

66. Stare

Chrapowo

Podwyższenia Krzyża Świętego 1986.06.02

67.

Żalęcino

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1986.06.14

68. Nosowo

św. Franciszka z Asyżu 1986.10.05

69. Suchanówko

Chrystusa

Króla

1986.10.05

70. Ulikowo

św. Izydora

1986.11.16

71. Pacholęta

Św. Jana Chrzciciela

1988.05.21

72. Nieborowo

Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1988.07.03

73. Rakowo

Świętej Trójcy

1988.08.01

74.

Gryfino

Niepokalanego Serca Maryi

1988.12.25

75. Sicko

Miłosierdzia Bożego 1989.06.11

76. Bobolin

Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1989.11.05

77. Rzepnowo

Nawiedzenia

Najświętszej Maryi Panny

1990.11.25

78. Kiczarowo

Świętej Rodziny

1991

79. Stobno

Matki

Bożej Fatimskiej

1991.05.13

80. Pyrzyce

Najświętszej Maryi Panny Bolesnej

1991.05.25

81. Garnowo

Matki

Bożej Królowej Polski

1991.06.13

82. Stary

Kostrzynek

Miłosierdzia Bożego 1991.06.22

83. Krzemlin

św. Wojciecha Biskupa i Męczennika 1991.11.17

84. Sosnowo

Niepokalanego

Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

1991.12.07

Źródło: Schematyzm 2002, s.. 73-441.

Według szacowań Romana Kostynowicza w roku 1992 w diecezji było jeszcze do

przejęcia i odbudowania około stu ruin budowli sakralnych.

Odbudowa kościołów zniszczonych podejmowana była w duchu rekonstrukcji

budowli. Działanie takie zwalniało od szukania nowych form i było najszybszą drogą do

realizacji zamierzonego celu. Wzorem i planem były pozostałe części świątyni, które nieraz z

braku identycznych materiałów rekonstruowano przy użyciu współczesnych, często

cementowych, środków budulcowych. Działania takie opierały się na polskiej szkole

konserwatorskiej, która zachowywała ślady przeszłości, a zarazem dbała, aby świątynie

należycie funkcjonowały.

Często w rozmowach z władzami w sprawie budownictwa sakralnego przedstawiciele

kurii musieli stosować fortel prawny nazywając budowę rozbudową. Faktycznie w wyniku

prac budowlanych powstawała nowa świątynia. Oczywiście było trzeba wówczas zachować

stare, małe dziewiętnastowieczne kościoły i wtopić je

w architekturę nowoczesnego kościoła. Tak powstałe „dziwolągi” były owocem wymuszonej

symbiozy starego budownictwa z nowym.

Przykładem jest tutaj kościół pw. Świętego

Krzyża w szczecińskiej dzielnicy Pogodno. 31 sierpnia 1930 r. został tam wzniesiony

ewangelicki kościół – Wartburgkirche, który mógł pomieścić dwieście siedemdziesiąt osób.

Po wojnie, 15 sierpnia 1945 r., kościół został poświęcony

i przeznaczony do sprawowania liturgii katolickiej. Pierwszym administratorem był tam ks.

Franciszek Lesiński. Tak mała świątynia służyła przez kilka lat kilkunastotysięcznej parafii,

lecz ze względu na swoje małe wymiary nie spełniała ona oczekiwań duszpasterskich dużej

parafii. Zaczęto więc od 1957 r. prowadzić starania o zgodę na budowę nowego, a później

rozbudowę, kościoła na Pogodnie. Udzielone 3 lutego 1971 r. zezwolenie zakładało

dobudowę nowego kościoła z zachowaniem przedwojennej świątyni. Dwa lata później, 6

kwietnia 1973 r., państwo oddało w użytkowanie wieczyste teren pod rozbudowę kościoła. Po

R. Kostynowicz, Jestem konserwatorem diecezjalnym, w: Ars sacra et restauratio, red. J. Kowalczyk,

Warszawa 1992, s. 116.

Tenże, W cieniu trzech katedr…, s. 132; tenże, Los obiektów sakralnych Pomorza Zachodniego w latach 1945-

1956, w: Protestanci i katolicy pomorscy…, s. 145.

Tenże, Opieka nad zabytkowymi budowlami sakralnymi, ZK 3(1997) nr 7, s. 39.

przekazaniu 10 lutego 1972 r. dodatkowego placu pod inwestycję, rozpoczęto budowę, która

trwała do 1978 r.

Projekt kościoła opracował Zbigniew Abrahamowicz. Kompozycja całej

budowli składała się z dolnych pomieszczeń, w których znajdowały się salki katechetyczne,

biura i magazyny oraz z części górnej - właściwej. Kościół otrzymał kształt amfiteatru z

widokiem na prezbiterium w najniższej jego części, od którego rozchodziły się promieniście

ku najwyższym kondygnacjom świątyni ławki. Świątynia zwieńczona został nowoczesną

wieżą, a dach została pokryty miedzianą blachą. Cechą charakterystyczną nowej budowli było

to,

że nie posiadała ona żadnych filarów

i podpór, gdyż zastosowano tu strop wiszący wsparty na obwodzie ściany. Stary kościół,

zgodnie z zaleceniami władz, został zachowany i wtopiony w nowoczesną architekturę

i spełniał funkcję dodatkowej kaplicy. Nowy kościół konsekrował biskup Stroba 8 grudnia

1978 r.

Fakt przyznania pierwszej zgody na „budowę” nowego kościoła wymusił na

władzach wojewódzkich opracowanie dziesięciostopniowego schematu postępowania

administracyjnego przy budowie kościołów, który, jak można przypuszczać, był stosowany w

przyszłości.

APS, PWRN, WdSW, Sprawozdawczość statystyczna Wydziału do Spraw Wyznań za lata 1970-73, sygn.

3826, Budownictwo obiektów sakralnych. Okres sprawozdawczy lata 1970 i 1971, s. 58-59; tamże, Kościół
rzymskokatolicki. Parafia pw. Św. Krzyża Szczecin-Pogodno 1946-1974, sygn. 14729, Pismo Kurii
Administracji Apostolskiej w Gorzowie do Ks. Franciszka Lesińskiego z 6 czerwca 1946 r., s. 19; tamże, Kościół
rzymskokatolicki. Parafia pw. Św. Krzyża Szczecin-Pogodno (odbudowa kościoła) 1957-1975, sygn. 14730,
Zgoda PWRN w Szczecinie na rozbudowę kościoła z 3 lutego 1971 r., s. 86; tamże, Notatka służbowa dotycząca
rozbudowy kościoła przy ulicy Wieniawskiego w Szczecinie-Pogodno z 10 maja 1972 roku, s. 148-149. Po
udzieleniu zgody przez PWRN na przekazanie dodatkowego placu tren budowy, którego wielkość szacowana
była na 3 732 km

powiększył się o dodatkowe 1 273 km

; tamże, Wniosek PWRN w Szczecinie

o przekazanie terenu pod rozbudowę kościoła z 6 kwietnia 1973 r., s. 139-140.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Słowo biskupie na dzień modlitwy o budowę kościołów z 3 października 1975 r.;

tamże, WBiSS, Szczecin Pogodno, bez sygn., Karty ewidencyjne kościoła parafialnego pw. Św. Krzyża, bez pag.
(wolne karty ewidencyjne); R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 331-332.

APS, PWRN, WdSW, Kościół rzymskokatolicki. Parafia pw. Św. Krzyża Szczecin-Pogodno (odbudowa

kościoła) 1957-1975, sygn. 14730, Schemat postępowania administracyjnego przy budowie kościoła z 24 maja
1971 r., s. 105-106. Kolejne kroki działań przy budowie kościoła to: „1. Pozytywna opinia Wydziału d/spraw
Wyznań PWRN; 2. Ustalenie programu z Inwestorem /pomieszcz.[enia], powierzchnia itp./;

3. Wystąpienie PWRN WBUiA o informację o terenie, dotyczące wytycznych urbanistyczno-architektonicznych
rozbudowy kościoła; a) uzgodnienie z planem szczegółowym dz.[ielnicy] Pogodno

z Wydz,[iałem] Wyznań PWRN; 4. W oparciu o inwentaryzację stanu istniejącego, wytyczne p[un]ktu 2 i 3,
opracowanie projektu wstępnego w branżach architektury i konstrukcji; 5. Uzgodnienie projektu wstępnego
z M.S.S.E., Komendą Straży Pożarnej, Inwestorem bezpośrednim i użytkownikiem; 6. Przesłanie projektu
wstępnego do PWRN WBUiA celem zatwierdzenia; a) przesłanie projektu wstępnego do Wydziału d/Spraw
Wyznań PWRN; 7. Opracowanie podkładu geodezyjnego terenu przeznaczonego na budowę, dokonanie badań
gruntu pod względem geologicznym i wytrzymałości; 8. Na podstawie p[un]któw 1-7 opracowanie projektu
techniczno-roboczego w pełnym zakresie dokumentacji, tj. projektu architektonicznego, konstrukcji,
elektrycznego, wodno-kanalizacyjnego i ogrzewanie; 9. Przesłanie projektu techniczno-roboczego do
zatwierdzenia do PWRN WBUiA; a) przesłanie w/w projektu do uzgodnienia do Wydziału do Spraw Wyznań
PWRN; 10. Na podstawie decyzji zatwierdzającej – wystąpienie do PWRN WBUiA [o] wydanie pozwolenia na
budowę.”

Inne ciekawe rozwiązanie zostało zastosowane w przypadku kościoła w Rewalu.

Władze wojewódzkie wydały zezwolenie na rozbudowę rewalskiej świątyni poprzez

powiększenie o 100 % znajdującej się tam kaplicy powstałej z przystosowania do kultu

religijnego szopy rybackiej. Budowę nowego kościoła, po uprzednim otrzymaniu – 27 marca

1973 r. - zgody na rozbudowę kaplicy, rozpoczął w 1976 r. ówczesny proboszcz parafii ks.

Tadeusz Sosnowski.

Świątynia swoim obrysem, a zwłaszcza owalnym murem i konstrukcją

dachową przypominała serce. Ze względów na ograniczoną powierzchnię zabudowy

wybudowano we wnętrzu świątyni chór o profilu amfiteatralnym, co pozwoliło na to, że

kościół mógł pomieścić około półtora tysiąca osób. Oprócz tego zastosowano bardzo szeroko

rozsuwane drzwi i w ten sposób wykorzystano amfiteatralne ukształtowanie terenu wokół

kościoła na powiększenie przestrzeni liturgicznej. I jak się później w praktyce okazało było to

dobre posunięcie w przypadku świątyni

w miejscowości nadmorskiej. Stara kaplica podczas inwestycji stała cały czas wewnątrz

budowanego kościoła. W wyniku powyższych poczynań budowlanych kubatura nowego

kościoła wzrosła z 55 m

do 300 m

. Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela został

poświęcony przez biskupa Strobę w 1978 r.

W przypadku Dziwnowa, po powstaniu 25 czerwca 1973 r. parafii, pierwszy

proboszcz Franciszek Wojtuń rozpoczął budowę kościoła na miejscu dotychczasowej remizy

ratownictwa morskiego, która od 26 kwietnia 1946 r. służyła jako kaplica do potrzeb

liturgicznych. Było to możliwe dzięki uzyskaniu 27 marca 1973 r. zezwolenia na budowę i

przyznaniu, 1 marca 1974 r., działki pod budowę plebanii w ramach rozbudowy kaplicy.

Świątynia rozbudowywana, a raczej budowana, była według projektu Ottona Odona.

Kształtem nawiązywała ona do łodzi. Ze starej remizy ratownictwa morskiego praktycznie nic

nie zostało. Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny został poświęcony

28 sierpnia 1977 r.

Za biskupa Majdańskiego był tylko jeden przypadek rozbudowania

APS, PWRN, WdSW, Kościół rzymskokatolicki. Parafia w Rewalu pow. Gryfice 1947-1975, sygn. 14635,

Decyzja PWN co do przejścia na własność parafii pw. St. Kostki w Karnicach działki w Rewalu z 11 listopada
1971 r., s. 70; tamże, Wnioski i decyzje w sprawach budowy i remontów obiektów sakralnych 1973, sygn. 3983,
Rozbudowa kaplicy w Rewalu – pismo z 27 marca 1973 r., s. 20.

Tamże, Wnioski i decyzje w sprawach budowy i remontów obiektów sakralnych 1973, sygn. 3983, Pismo

PPRN w Gryficach do WdSW w Szczecinie z 5 lutego 1973 r., s. 13; AKASK, WBiSS,

Rewal, bez sygn., Karty

ewidencyjne kościoła parafialnego pw. Najświętszego Zbawiciela, bez pag. (wolne karty ewidencyjne); R.
Kostynowicz, Opieka nad zabytkowymi…, s. 40; tenże, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 432.

APS, PWRN, WdSW, Kościół katolicki. Parafia w Dziwnowie pow. Kamień Pom. 1973-75, sygn. 14652,

Pismo administratora parafii ks. Franciszka Wojtunia do PPRN w Kamieniu Pom. z 30 czerwca 1973 r., s. 7;
tamże, Pismo WdSW w Szczecinie do PPRN w Kamieniu Pom. z 21 listopada 1973 r., s. 19; tamże, Decyzja
w sprawie przekazania parafii w Dziwnowie działki budowlanej z 1 marca 1974 r., s. 27-28; AKASK, WBiSS,
Dziwnów, bez sygn., Karty ewidencyjne kościoła parafialnego pw. św. Józefa w Dziwnowie, bez pag. (wolne

kościoła na tak dużą skalę. Miało to miejsce w Goleniowie, gdzie w latach 1980-1985

dokonano w znacznym stopniu rozbudowy wyremontowanego w 1946 r. kościoła pw. św.

Jerzego.

Istniały też przypadki, że odbudowany zaraz po wojnie kościół, który był potrzebny

dla kultu, było trzeba poprawiać. Dla przykładu, w latach 1972-74, przeprowadzone zostało

„porządkowanie” kościoła parafialnego w Łobzie. Odbudowany w okresie powojennym

kościół uzyskał zamiast sklepień prowizoryczny strop, zamiast właściwych sobie proporcji

jakieś przypadkowe. Ponadto otynkowano całkowicie ściany świątyni, co doprowadziło do

całkowitego zatracenia pierwotnego stylu budowli. W ten sposób gotycki kościół otrzymał

bliżej nieokreślony styl architektoniczny. Regotyzacja i modernizacja kościoła

przeprowadzona przez ks. Stefana Kałużnego spowodowała, że odkryto spod

dziewiętnastowiecznych tynków gotycki portal od strony południowej, który następnie został

zrekonstruowany. Zbito tynk z zewnętrznych ścian i odsłonięto szesnastowieczne elementy

cegielne. Wszystkie trzy nawy kościoła pokryto dachówką ceramiczną, a wieżę podniesiono o

jedną kondygnację, zwieńczając ją ośmiobocznym hełmem. Co więcej obniżono dach nad

prezbiterium i zrekonstruowano wszystkie otwory okienne dokonując regotyzacji ich i

wstawiono witraże. W ten sposób świątynia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa odzyskała

wygląd przybliżony do pierwotnego.

Rozwijająca się infrastruktura regionu szczecińskiego pociągała za sobą wzrost liczby

mieszkańców, którym należało też zapewnić opiekę duszpasterską. Nie wystarczała tylko

odbudowa zniszczonych kościołów i to głównie wiejskich, konieczne było „stawianie”

nowych budowli sakralnych na wielkomiejskich osiedlach i w dynamicznie rozwijających się

miejscowościach. Aprobata władz państwowych na budowę pierwszego kościoła „od

fundamentów”, a mającego powstać w Świnoujściu Warszowie została ostatecznie wydana w

marcu 1974 r. Prace budowlane trwały od 1977 r. do 1981 r.

karty ewidencyjne); R. Kostynowicz, Poświęcenie kościoła św. Józefa…, s. 347-350; tenże, Opieka nad
zabytkowymi…, s. 40; tenże, Kościoły Archidiecezji…, t. I, s. 342.

AKASK, WBiSS, Goleniów, bez sygn., Karty ewidencyjne kościoła parafialnego pw. św. Jerzego

w Goleniowie, bez pag. (wolne karty ewidencyjne); B. Schmidt, Poświecenie kamienia węgielnego w parafii św.
Jerzego w Goleniowie, „Prezbiterium” 9(1981) nr 10, s. 296-297; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. I,
s. 246.

R. Kostynowicz, W cieniu trzech katedr…, s. 131; tenże, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 27.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Słowo biskupie na dzień modlitwy o budowę kościołów z 3 października 1975 r.;

tamże, WBiSS, Świnoujście Warszów, bez sygn., Karty ewidencyjne kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha,
bez pag. (wolne karty ewidencyjne); S. Szwajkosz, Pierwsza nowa świątynia w diecezji

w Świnoujściu Warszowie, „Prezbiterium” 6(1978) nr 5, s. 143-147; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t.
II, s. 412.

Wraz z otrzymaniem zgody na budowę kościoła w Świnoujściu Warszowie została

odrzucona prośba biskupa na budowę nowego kościoła w Szczecinie na osiedlu Górne

Niebuszewo, Niecce Niebuszewskiej, osiedlu Przyjaźni i Wzgórzu Hetmańskim. Władze nie

udzieliły także zgody na budowę świątyni w zachodniej części Stargardu Szczecińskiego oraz

na nowym osiedlu w Policach. Biskup widział też potrzebę budowy kościoła w Barlinku,

Gryfinie, Pobierowie i południowo-zachodniej dzielnicy Świnoujścia.

W 1977 r.

ordynariusz nadal mówił o potrzebie nowego kościoła

w Szczecinie na osiedlu Ku Słońcu i Pomorzanach, a także na nowych osiedlach

w Stargardzie Szczecińskim, Policach i Świnoujściu.

Jednakowoż stanowisko władz

wojewódzkich, co do budownictwa sakralnego było cały czas te same – zwlekać jak najdłużej

z decyzją na budowę nowego kościoła. W ciągu sześciu pierwszy lat istnienia diecezji

szczecińsko-kamieńskiej, po długich zabiegach, zezwolono na budowę, oprócz kościoła w

Świnoujściu Warszowie, świątyni w Szczecinie na Górnym Niebuszewie. Postawiona została

też, 9 grudnia 1979 r., kaplica w Białęgach.

Torpedowanie starań biskupa szczecińskiego

nie było ewenementem w skali krajowej, gdyż główna rozporządzenie w kwestii

budownictwa sakralnego brzmiało: „Wydawanie zezwoleń ograniczyć do wypadków

wyjątkowych […] Lojalna wobec państwa postawą miejscowego biskupa ordynariusza

powinna być jednym z podstawowych warunków wydania zezwolenia.”

Za rządów biskupa Majdańskiego sytuacja w budownictwie sakralnym znacznie się

poprawiła. Został wówczas wybudowany kościół w Dębicy, Dziwnówku, Goleniowie

Helenowie, Komarowie, Mostnie, Myśliborkach, Osinie koło Barlinka, Pamięcinie,

Pobierowie, Siekierkach, Smoleniu, Szczecinie pw. Miłosierdzia Bożego, Szczecinie

Załomiu, Szczecinie Żydowcach, Święciechowie, Wardyniu, Wrzosowie, Wysokiej

Kamieńskiej, Zatomiu i Żabnicy. Powstały też kaplice, w Gryfinie, Kamiennym Moście,

Karwowie, Lewicach, Mirosławcu, Podlipcach, Siemidarżynie, Starzycach, Szczecin pw. św.

Jana Bosko, Szczecinie na osiedlu Słonecznym, Szczecine na osiedlu Zawadzkiego oraz w

Topolinku. Łącznie do kultu religijnego w latach 1979-1992 oddane zostały trzydzieści cztery

nowe budowle sakralne. Wiadomo też, że diecezja otrzymała w latach 1982-85 również zgodę

na budowę kościoła w Stargardzie na osiedlu XXX-lecia,

AKASK, KK, JS, bez sygn., Słowo biskupie na dzień modlitwy o budowę kościołów z 3 października 1975 r.;

R. Kostynowicz, Problemy konserwatorskie na terenie diecezji szczecińsko-kamieńskiej, „Prezbiterium” 2(1974)
nr 6-8, s. 66.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Słowo biskupie na tydzień modlitw o zezwolenia na budowę kościołów z 17

września 1977 r.

J. Stroba, Początki diecezji…, s. 74; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. I, s. 109.

A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół…, s. 312.

w Szczecinie na osiedlu Przyjaźni i w Szczecinie na osiedlu Zawadzkiego, a także, że 16

kwietnia 1989 r. wmurowany został kamień węgielny pod mający powstać w Szczecinie na

osiedlu Głębokim kościół.

Nowe budownictwo kościelne było wyrazem zjawisk, które daleko wybiegały poza

historyczne budownictwo sakralne. Było to konsekwencją wprowadzenia nowych materiałów

budowlanych, stali, betonu i szkła. Świątynie te budowane były na planie centralnym, w

układzie wnętrza z silnym zaakcentowaniem ołtarza. Charakteryzowały się także

funkcjonalnością obejmującą wszystkie dziedziny duszpasterskie i życia religijnego

wiernych.

Do tej grupy zaliczał się m. in. kościół w Szczecinie pw. Miłosierdzia Bożego,

Świnoujściu Warszowie oraz rozbudowany kościół w Szczecinie Pogodnie. Resztę nowych

świątyń charakteryzował brak monumentalności i maksymalna prostota bryły

architektonicznej. Były to kościoły budowane dla małych wspólnot, dlatego też dawały one

więcej kameralnej atmosfery niż wymienione powyżej trzy budowle sakralne.

W latach osiemdziesiątych XX wieku w Kościele szczecińskim nieobce były ciekawe

rozwiązania architektoniczne związane z adaptacją budynków użytku publicznego lub

prywatnego na cele sakralne. W ten sposób dostosowano do kultu religijnego domy prywatne

w Pławnie i Pszczelnikach tworząc z nich kościoły. Wyjątkowym rozwiązaniem było

przejęcie i zadaptowanie na świątynię owczarni w Starych Łysogórkach, budynku

gospodarczego kuźni w Gądnie, remizy strażackiej w Barkowie czy sali kinowej

w Szczecinie Śmierdnicy.

Na uwagę zasługuje kościół pw. Matki Bożej Jasnogórskiej

w Szczecinie na Wzgórzu Hetmańskim. Świątynia powstała z adaptacji nieużywanej wieży

ciśnień. Pracami mającymi dostosować poniemiecki budynek przemysłowy z 1832 r. zajął się

inżynier Witold Jarzynka z Politechniki Szczecińskiej. Rozpoczęte w 1985 r. prace polegały

na usunięciu filara dźwigającego konstrukcję dachową i przeniesieniu całego ciężaru dachu na

ściany obwodowe. W ten sposób uzyskano przestrzeń jednonawową ukierunkowaną na

prezbiterium. Na rzucie koła usytuowano cztery dobudówki, które pełniły funkcję kaplic,

zakrystii i przedsionka. Wewnątrz kościół uzyskał empory okalające całą bryłę z wyjątkiem

F. Szydłowski, Poświęcenie kaplicy na osiedlu Książąt Pomorskich w Szczecinie, „Prezbiterium” 12(1984) nr

3-4, s. 107-108; J. Gałecki, Budownictwo sakralne…, s. 9; Poświęcenie kościoła w Wardyniu, „Prezbiterium”
14(1986) nr 10-12, s. 256; P. Fenrych, Wmurowanie kamienia węgielnego w kościół bł. Brata Alberta w
Szczecinie, „Prezbiterium” 17(1989) nr 3-4, s. 100; A. M. Szymski, Kościoły Szczecina, KNOB 1(1989) nr 11-
12, s. 6-7; K. Kołwzan, Poświęcenie kościoła w Pamięcinie, „Prezbiterium” 19(1991) nr 9-10, s. 264;
Schematyzm 2002, s. 73-441.

A. Liedtke, Historia sztuki…, s. 298-301 i 312-315; J. Popiel, Współczesna koncepcja budowli kościelnej, AK

53(1961) z. 2, s. 121-126; tenże, Posoborowa problematyka architektury kościelnej, „Collectanea Theologica”
40(1970) z. 2, s. 49-59.

R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. I, s. 103, 183, 217, 246, 281; tamże, t. II, s. 309.

prezbiterium, które służyło jako miejsce dla wiernych. Odpowiedzialnym za adaptację wieży

ciśnień na świątynię był ówczesny proboszcz parafii ks. Stanisław Skibiński. Kościół

poświęcony został 24 grudnia 1985 r. przez biskupa Majdańskiego.

Był to ekskluzywny

sposób wykorzystania budownictwa przemysłowego na cele sakralne w diecezji szczecińsko-

kamieńskiej.

Tabela 16. Chronologiczny wykaz budowli sakralnych powstałych „od fundamentów” i w wyniku adaptacji innych gmachów w

diecezji szczecińsko-kamieńskiej w latach 1972-1992.

Lp. Miejscowość Wezwanie

kościoła Data

poświęcenia

Świnoujście Warszów

św. Wojciecha Biskupa i Męczennika 1977.12.11

Białęgi Wspomożenia Wiernych

1979.12.09

Barkowo

Chrystusa

Króla

1981

Święciechów Matki

Bożej Częstochowskiej 1981.11.14

Dziwnówek

Maksymiliana Marii Kolbe

1982.10.16

Szczecin os. Zawadzkiego

Matki Bożej Matki Kościoła 1982.12.24

Szczecin

Śmierdnica Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 1982.12.26

Dębice

Świętej Rodziny

1983.06.12

Karwowo

Chrystusa

Króla

1984.11.18

10. Szczecin Wzgórze Hetmanskie

Matki Bożej Jasnogórskiej

1985.12.24

11. Wardyń

św. Maksymiliana Marii Kolbego

1986.10.05

12. Pobierowo

Najświętszego Odkupiciela

1986.11.28

13. Szczecin

św. Jana Bosko

1986.12.21

14. Smoleń Miłosierdzia Bożego 1987.05.31
15. Wrzosowo

św. Franciszka z Asyżu 1987.10.21

16. Szczecin

Załom

Przemienienia Pańskiego 1987.12.25

17. Mostno

Wspomożenia Wiernych

1988.05.04

18. Wysoka

Kamieńska Miłosierdzia Bożego 1988.06.26

19. Pławno

św. Izydora

1988.07.03

20. Szczecin os Słoneczne

Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny

1988.08.14

21. Starzyce

Kazimierza

Królewicza

1988.12.04

22. Mirosławiec Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski

1989.03.19

23. Szczecin

Miłosierdzia Bożego 1989.04.02

24. Stare

Łysogórki

Chrystusa Dobrego Pasterza

1989.04.15

25. Pszczelnik

Miłosierdzia Bożego 1989.05.27

26. Szczecin

Żydowce Niepokalanego

Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

1989.10.29

27. Topolinek

św. Stanisława Biskupa i Męczennika 1990.04.15

28. Siekierki

Matki

Bożej Królowej Pokoju

1990.05.06

29. Siemidarżno Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

1990.06.30

30. Żabnica

św. Jana Marii Vianney’a

1990.07.15

31. Komarowo

Przemienienia

Pańskiego 1990.10.14

32. Gądno Matki

Bożej Nieustającej Pomocy

1990.10.21

33. Podlipce

Matki

Bożej Częstochowskiej 1991.03.13

34. Zatom

Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 1991.05.19

35. Kamienny

Most

Miłosierdzia Bożego 1991.05.26

36. Osina

Matki

Bożej Bolesnej

1991.06.30

37. Pamięcin Bożego Ciała 1991.08.17
38. Goleniów

Helenów

Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy

1991.09.29

39. Myśliborki

św. Brata Alberta Chmielewskiego

1991.11.04

40. Lewice

św. Izydora

1991.12.08

Źródło: Schematyzm 2002, s. 73-441.

Za największe wszakże przedsięwzięcie z zakresu powojennego budownictwa

sakralnego należy uznać budowę seminarium duchownego w Szczecinie, o którym

szczegółowiej będzie mowa później. Z inicjatywy biskupa Stroby, a następnie biskupa

W. Jarzynka, Adaptacja XIX-wiecznej wieży ciśnień na Wzgórzu Hetmańskim w Szczecinie na zespół sakralny,

„Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej, Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego” 27(1988), s. 1-
36; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 350-351.

Majdańskiego podjęto już w latach 1975-1980 zabiegi o uzyskanie dogodnego terenu

lokalizacyjnego. Inwestycja została zrealizowana w latach 1983-1990 i była po II wojnie

światowej pierwszym założeniem urbanistyczno-architektonicznym o skali dorównującej

zagospodarowaniu terenów Wałów Chrobrego.

Innymi inwestycjami o znaczeniu diecezjalnym prowadzonymi w latach

osiemdziesiątych była budowa diecezjalnego dom rekolekcyjnego i Karmelu Miłości

Miłosiernej w Szczecinie.

Na Pomorzu Zachodnim istniały również zabytkowe obiekty sakralne, które były

trwałą ruiną. Przykładem jest tu świątynia mariacka w Chojnie czy kościół pw. św. Jana

w Chojnie, który w czasie wojny został zniszczony, a po działaniach wojennych

zabezpieczony jako trwała ruina i pomnik żołnierzy radzieckich. Także kościół pw. św.

Mikołaja w Wolinie, z którego po zawierusze wojennej zachowała się tylko wieża, został

przeznaczony na pamiątkę działań wojennych, a po dostawieniu schodów wykorzystywano

pozostałe ruiny jako punkt widokowy.

Według Romana Kostynowicza w 1988 r. na terenie

diecezji było jeszcze ponad sześćdziesiąt ruin kościołów, które czekały na odbudowę po

uprzednim przekazaniu ich na własność Kościołowi.

Nieobce

było też w diecezji szczecińsko-kamieńskiej przeznaczenie przez władze

państwowe budowli sakralnych do użytku publicznego niezwiązanego z kultem religijnym.

Incydent taki widoczny był w Kamieniu Pomorskim, gdzie kościół mariacki służył jako sala

estradowa i dom kultury, a w kościele pw. św. Mikołaja znajdowało się muzeum regionalne.

Także dwór biskupi w tejże miejscowości zaadaptowany został po wojnie na siedzibę

biblioteki miejskiej. Dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. powyższe budynki

zostały oddane pierwotnemu właścicielowi.

Na ziemi szczecińskiej nie zachowało się w całości żadne zabytkowe wyposażenie ze

średniowiecznych katolickich świątyń. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy była

reformacja i druga wojna światowa. Jako przykład charakterystycznego na Pomorzu

A. M. Szymski, Architektura i architekci Szczecina (1945-1995), Szczecin 2001, s. 108.

Wmurowanie kamienia węgielnego oraz pierwsze śluby wieczyste w Karmelu Miłości Miłosiernej

w Szczecinie, „Prezbiterium” 16(1988) nr 10-12, s. 73-74; B. H., Poświęcenie kościoła Miłosierdzia Bożego w
Szczecinie, „Prezbiterium” 17(1989) nr 3-4, s. 99; K. Majdański, Refleksje związane z 20-leciem erygowania
Wyższego Seminarium…, s. 102.

L. Kusztelska, Kościół Mariacki w Chojnie, Szczecin 1959; A. Gruszecki i J. Widawski, Ruina jako obiekt

turystyczny. Koncepcja zabezpieczenia i udostępniania na przykładzie kościoła NMP w Chojnie, „Ochrona
Zabytków” 18(1965) nr 2, s. 5-22; K. Kalita, Historia i budowa kościoła Św. Mikołaja w Wolinie, MZP
19(1973), s. 448-450; R. Kostynowicz, Kościoły Archidiecezji…, t. I, s. 112; tamże, t. II, s. 450-451.

R. Kostynowicz, Ruiny kościołów. Cóż pozostanie po nas, KNOB 1(1989) nr 1-2, s. 10-11; J. A. Kłys,

Zapomniane miasto, KNOB 2(1990) nr 7-8, s. 4-5.

L. Madejska, Prace konserwatorskie…, s. 88.

Zachodnim stopniowego wyczyszczania wnętrz ze zbędnych w „nowej religii” ołtarzy może

posłużyć kościół pw. św. Jakuba w Szczecinie. Na początku XVI w. znajdowały się tam

pięćdziesiąt dwa ołtarze, a w roku 1596 tylko dwa.

Podobny proces zachodził po ostatniej

wojnie. Jak podaje Janina Kochanowska „[…] w województwie szczecińskim istnieją obszary

szczególnych spustoszeń, do których należą m. in. dawne okręgi Ławiczka (Resko), Pyrzyce

czy Kamień. […] wyłania się pewna prawidłowość. Otóż tam, gdzie stacjonowały w

ogromnych majątkach ziemskich wojska radzieckie nie dopuszczając

w ogóle administracji polskiej […], straty w wyposażeniu i liczba rozebranych kościołów jest

największa.”

To co nie zrabowali Rosjanie zostało często zniszczone w ramach „oswajania”

i wyczyszczania kościołów. Do wnętrza świątyń wprowadzono daleko idące zmiany

polegające m. in. na usuwaniu ołtarzy ambonowych, ławki ustawione koncentrycznie zostały

zdemontowane i poustawiane w kierunku ołtarza, likwidowano empory i loże kolatorskie.

Również na płytach nagrobnych skuwano i zamalowywano napisy w języku niemieckim, a

także łacińskim. Na zmianę wyposażeń świątyń wpływ miała propaganda PRL-ska jak i

władze Kościoła propagujące hasła powrotu ziem zachodnich do prawowitych właścicieli.

Małe kroki w przywracaniu kościołom elementów z ich pierwotnego wyposażenia na

terenie diecezji zostały postawione już w 1945 r., kiedy to dzięki badaniom naukowym można

było zidentyfikować pochodzenie pojedynczych egzemplarzy. Krok milowy, jak na ziemię

zachodniopomorską, nastąpił w 1980 r. podczas spotkania ks. Romana Kostynowicza z

Ministrem Kultury i Sztuki. Postanowiono wówczas, że Muzeum Narodowe w Szczecinie

odda do katedry szczecińskiej te precjoza kościelne, które zalegają piwnice muzeum. W

wyniku rozmowy kościół diecezjalny otrzymał czterdzieści cztery różne detale wyposażenia

świątyń w tym dwadzieścia siedem pochodzących z kościoła pw. św. Jakuba w Szczecinie.

Proces odkrywania oryginalnych elementów sprzętu kościelnego trwał przez cały okres

istnienia diecezji, jednakże ciężko jest podać jakieś konkretne fakty, gdyż czynności

rekonstrukcyjne nie były dokumentowane. Cechą charakterystyczną kościołów

zachodniopomorskich były puste nagie ściany, ogołocone z fresków. Powód był ten sam, co

Ch. Lülmann, Bilder aus der Geschichte der St. Jakobikirche in Stettin, Stettin 1911, s. 21; H. Heyden, Neue

Aufsätze zur Kirchengeschichte Pommerns, Köln-Graz 1965, s. 49.

J. Kochanowska, Zniszczenia i przekształcanie wyposażeń kościołów…, s. 344, 354: „Szczególnie wymowne

wydaje się zestawienie strat dokonane dla dawnego obwodu Pyrzyce. Na 60 zabytkowych kościołów
notowanych tam przed wojną 25 uległo rozbiórce w latach pięćdziesiątych. Inwentarz

H. Lemckego notował w zabytkowych kościołach tego obwodu 364 zabytki, z których uległo zniszczeniu 297,
czyli 82%, m.in. spośród 37 renesansowych i barokowych ołtarzy zniszczeniu uległo 20 (54%), z ambon –
zginęło 11 (61%), straty złotnictwa ocenia się na 100%.

J. Kochanowska, Zniszczenia i przekształcanie wyposażeń kościołów…, s. 341, 354-358; tenże, Losy zabytków

sakralnych..., s. 204-205, 228-229.

wcześniej – reformacja. Ponadto w latach powojennych, aby kościóły oddać jak najszybciej

do użytku publicznego, były one pospiesznie tynkowane i nikt nie zwracał uwagi na „jakieś”

malowidła na ścianach, jak to miało miejsce chociażby

w Chwarszczanach. Innym czynnikiem wpływającym na to, że malowanie kościołów na

ziemi szczecińskiej było oszczędne, co stwarzało swoisty surowy charakter przy użyciu

wielkich płaszczyzn pobiał, był brak przygotowanych kadr malarskich do malarstwa

ściennego w budynkach sakralnych. Poza tym przy innych sprawach związanych

z odbudową świątyni malowanie jej wydawało się często luksusem. Wreszcie idea

regotyzacji, tak się wyforowała, iż mało miejsca zostało na plastyczną współczesność. Nie

znaczy to, że wszystkie kościoły zachodniopomorskie nie posiadały fresków. W latach

osiemdziesiątych zakonserwowane i odkryte zostały freski w kościele w Grzędzicach koło

Stargardu Szczecińskiego, w Mętnie koło Cedyni i w kamieńskiej katedrze. Osobnym

tematem są witraże. W kościołach diecezji szczecińsko-kamieńskich oryginalnych oszkleń

prawie nie ma z powodu zniszczeń wojennych. Jedynie w szczecińskiej katedrze zostały

zgromadzone i zawieszone uszkodzone egzemplarze. Dlatego zaczęto kościoły zdobić

nowoczesnymi witrażami. Najbardziej nowatorskie rozwiązanie znajdowało się w kościele

św. Jana Chrzciciela w Stargardzie Szczecińskim, gdzie witraże przedstawiające czystą

abstrakcję przeplatały się ze scenami figuralnymi związanymi z motywami chrztu. Podobna

koncepcja została zastosowana w kościele parafialnym w Pełczycach. Cechą

charakterystyczną było umieszczanie małych herbowych i wotywnych szkiełek z XVII w. w

nowszym oszkleniu. Jeśli chodzi o nowe witraże to były one wykonywane przede wszystkim

w dwóch szczecińskich pracowniach witrażowniczych: pierwszym kierowała Irena Gren-

Kisielewska, drugim zarządzał Bruno Ratajski.

Przykładem realizacji całościowego

programu konserwatorskiego w kościele są prace regotyzacyjne przeprowadzone w

Marianowie w roku 1981-1984, a także w Chociwlu.

Oprócz

poczynań związanych bezpośrednio z odbudową i budową kościołów

w nowo powstałej diecezji istniała potrzeba rozwiązania problemu lokalowego księży. Za

biskupa Stroby istniała szeroka akcja budowy nowych probostw, co łączyło się prawie zawsze

z powstawaniem nowych parafii. W 1973 r. uzyskano zgodę na budowę dwudziestu

probostw.

Łącznie w ciągu pierwszych sześciu lat istnienia diecezji wybudowanych zostało

dwadzieścia sześć nowych plebanii, a dziewiętnaście było

R. Kostynowicz, W cieniu trzech katedr…, s. 125, 138; tenże, Katedra kamieńska w 800-leciu, „Prezbiterium”

4(1976) nr 10-11, s. 317.

Tenże, Opieka nad zabytkowymi…, s. 44-52; tenże, Kościoły Archidiecezji…, t. II, s. 286.

AKASK, KK, JS, bez sygn., Komunikat o budowie kościołów z 7 października 1974 r.

w dalszej budowie. Według szacunków Jana Gałeckiego w okresie od 1972 r. do 1985 r.

zbudowane zostały czterdzieści dwa domy parafialne i jedenaście punktów

katechetycznych.

Odbudowywano też stare budynki kościelne, które adaptowano na

plebanie. Przykładem jest tu budynek przy bazylice katedralnej w Szczecinie. Najstarszy

zachowany budynek mieszkalny z przełomu XIV/XV w. po zniszczeniach w 1945 r. został

zabezpieczony przez wojewódzkiego konserwatora. W okresie od 1978 r. do 1980 r.

odbudowany został staraniem parafii systemem gospodarczym i przeznaczony na dom

parafialny.

Tak jak w przypadku kościołów trudno władzy było stawiać nieuzasadnione

zarzuty wobec duchownych, tak przy budowie plebani padały w skali całego kraju

w mediach inkryminacje, że księża budują sobie wystawne plebanie, żerując na

najuboższych.

Za sprawy budownictwa kościelnego w diecezji odpowiadał bezpośrednio

ordynariusz. Prawo kanoniczne zobowiązywało go, aby w tejże materii przestrzegał form

uświęconych tradycją i przepisami sztuki kościelnej. W diecezji szczecińsko-kamieńskiej

sprawy budownictwa sakralnego zostały poddane kompetencjom diecezjalnego konserwatora

zabytków i komisji sztuki sakralnej. Instytucje te dbały, aby wznoszone

i rozbudowywane kościoły nadawały się do funkcji liturgicznych i czynnego uczestnictwa

wiernych. Zapewnieniu tych wytycznych służyły wskazania i normy praktyczne

z instrukcji Kongregacji Obrzędów Inter oecumenici nr 90 z 26 września 1964 r.,

Eucharisticum mysterium nr 24 z 25 maja 1967 r. oraz pisma przewodniczącego rady do

wprowadzenia Konstytucji o liturgii przez Konferencję Biskupów z 30 czerwca 1965 r.

i z 25 stycznia1966 r.

Wykres 5. Liczba oddanych do kultu budowli sakralnych w diecezji szczecińsko-kamieńskiej

w latach 1972-1992.

J. Stroba, Początki diecezji…, s. 74; E. Cegła, Arcybiskup Jerzy Stroba pierwszym ordynariuszem…,

s. 297; J. Gałecki, Budownictwo sakralne w latach 1945-1985…, s. 12.

L. Madejska, Prace konserwatorskie…, s. 102.

J. Żaryn, Kościół w PRL…, s. 160.

M. Wójcik, Budownictwo kościelne, EK, t. II, kol. 1174-1175; C. Zieliński, Sztuka sakralna. Co należy

wiedzieć o budowie, urządzaniu, wyposażaniu, ozdobie i konserwacji domu Bożego, Poznań – Warszaw - Lublin
1960, s. 807-932.

197

198

199

Lata

iczb

Budowle sakralne odbudowane i rozbudowane
Budowle sakralne powstałe "od fundamentów" i w wyniku adaptacji innych gmachów
Ogólna liczba budowli sakralnych oddanych do kultu religijnego

Źródło: Schematyzm 2002, s. 73-441.

W analizie stanu budownictwa sakralnego w diecezji szczecińsko-kamieńskiej

uwzględnione zostały wszystkie kościoły i kaplice oddane do użytku religijnego latach 1972-

1992. W dwudziestoleciu Kościoła szczecińskiego w materii budownictwa można zauważyć

następujące procesy. Jeśli chodzi o kościoły odbudowane widać od 1972 do 1978 r. progres w

liczbie oddanych świątyń. Wielkość ta sięga od jednej budowli sakralnej oddanej do użytku w

1972 r. do jedenastu w 1978 r. Razem w ciągu pierwszych lat istnienia diecezji

wyremontowano czterdzieści jeden kościołów. Głównym czynnikiem intensyfikacji było

przekazywanie przez państwo, na mocy ustawy O przejściu na osoby prawne Kościoła

rzymskokatolickiego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych

nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych

z 23 czerwca 1971 r., ruin kościołów. Kolejny nieznaczny wzrost widoczny jest w okresie od

1980 r. do 1983 r., po którym następuje spadek oddawanych do użytku remontowanych

świątyń. I dopiero w 1991 r. był kolejny wzrost liczby wyremontowanych kościołów.

Dominanta z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku spowodowana była przemianami

ustrojowymi w Polsce w 1989 r. Jeśli chodzi o nowe świątynie, do roku 1977 nie były

przekazane do użytku żadne nowo wybudowane budowle sakralne. Wynikało to m. in.

z tego, że komuniści obawiali się nie tylko wzmocnienia siły Kościoła, ale przede wszystkim

niekontrolowanej aktywności środowisk lokalnych przy okazji budowy świątyni. Dopiero od

tegoż roku widać stopniowy wzrost liczby nowych kościołów, który wahał się w granicach od

jednej do ośmiu wyświęconych świątyń w ciągu roku. Mała zniżka widoczna jest w roku

1983 i dwóch następnych. Spotęgowanie budownictwa nowych kościołów w

osiemdziesiątych latach można wytłumaczyć zezwoleniem Prezesa Rady Ministrów z 24

listopada 1981 r. W sprawie planowania i realizacji inwestycji sakralnych i kościelnych.

Zgodnie z dokumentem udzielanie zezwolenia na budowle sakralne o powierzchni do 600 m

zostało przekazane kompetencji wojewódzkich władz administracyjnych. W praktyce

umożliwione zostało łatwiejsze uzyskiwanie zezwoleń na budowę nowych kościołów. Proces

ten przebiegał także w innych częściach Polski, jak na przykład w diecezji katowickiej.

Można też sądzić, że kolejne etapy starań o budowę i rozbudowę kościołów wyznaczały

cyklicznie występujące kryzysy polityczne w Polsce: grudzień 1970 r., sierpień 1980 r. i lato

1989 r. W ten sposób władze administracyjne, wyczuwając oznaki nadchodzącego kryzysu

gospodarczego i społecznego państwa chciały zmniejszyć fale niezadowolenia społecznego.

Trzeba pamiętać przy tym, że uzyskanie zgody było dopiero początkiem drogi. Postawienie

nowej świątyni czy wyremontowanie ruin kościoła zależało w bardzo dużej mierze od

dostawców materiałów budowlanych. Władze bardzo często argumentowały, że nie mogą dać

materiałów budowlanych, bo pierwszeństwo ma budownictwo mieszkaniowe, czy szpitale

albo przedszkola i szkoły, których ciągle brakowało.

Budownictwo sakralne w okresie PRL,

było zawsze płaszczyzną, na której to władze starały się, poprzez wydawanie zgody na

budowę czy remont kościołów nakłonić biskupów do lojalności.

Reasumując, na Pomorzu Zachodnim w interesującym nas okresie oddane do użytku

zostały sto dwadzieścia cztery obiekty sakralne. Co z pięćset dwunastoma kościołami które,

przeszły w 1972 r. do diecezji dawało na rok 1992 sześćset trzydzieści sześć budowli

przeznaczonych do kultu religijnego.

Tak duża liczba oddanych do użytku kościołów była możliwa dzięki zaangażowaniu

księży i ofiarności katolickiego społeczeństwa Pomorza Zachodniego, które praktycznie było

jedynym inwestorem i mecenasem w dziedzinie budownictwa sakralnego i konserwacji

zabytków.

W dysertacji nie została poruszona sprawa cmentarzy, gdyż na ziemi szczecińskiej

należały one do administracji państwowej.

J. Myszor, Historia diecezji katowickiej…, s. 466-467.

A. M. Szymski, Architektura i architekci…, s. 209; A. Dudek, Lawirowanie. Ekipa Gierka wobec Kościoła

katolickiego (1971-1978), „Więź” 42(1999) nr 7, s. 125-130; J. Żaryn, Kościół w PRL…, s. 160.

K. Majdański, Listy pasterskie 1979-1989, Szczecin 1989, s. 34-35, 58-62; J. M. Mazur, Rola Kościoła

katolickiego w regionie zachodniopomorskim (1989-2000), w: Lata transformacji ustrojowej na Pomorzu
Zachodnim 1989-2000, red. K. Kozłowski, Szczecin 2000, s. 88.

Document Outline

Budownictwo sakralne
Rzetelne ukazanie budownictwa sakralnego diecezji szczecińsko-kamieńskiej domaga się samo z siebie przedstawienia stylu architektonicznego budowli sakralnych powstałych w czasach diecezji kamieńskiej na terenach Pomorza. Ze względów pogranicznych ziemia pomorska, a szczególnie Nowa Marchia, nie była terenem ożywionej działalności budowlanej. Brak było tutaj budowli, o których z całą pewnością można powiedzieć, że pochodzą z okresu przedbrandenburskiego. Jednak pozostałości materialne pozwalają sądzić, że istniały tutaj budowle murowane już w pierwszej połowie XIII w.
Najwcześniejszym typem, budowli sakralnych były granitowe kościoły w stylu romańskim. Pomniki granitowej architektury diecezji szczecińsko-kamieńskiej swoje powstanie zawdzięczały przede wszystkim zbiorowemu wysiłkowi trzynastowiecznych gmin wiejskich i miejskich Pomorza Zachodniego. Granitowe kościoły były zespolone z otoczeniem i często stanowiły jego integralną część. Pod względem topograficznym były rozmieszczone dobrowolnie, chociaż można zauważyć, że budowane były w większości na wzniesieniach. Tworzywem były granitowe bloki. W trzynastowiecznej architekturze granitowej, per excellence funkcjonalnej można wyodrębnić dwa zasadnicze rodzaje. Pierwszy z nich to budowle o jednolitej przestrzeni wewnętrznej – budowle salowe, które
Fot. 7. Plan kościoła parafialnego w Czachowie.
występowały przede wszystkim na wsi. W tym typie kościoła w rzucie poziomym wyróżnić można było prostokątną nawę z wyodrębnionym prostokątnym chórem zakończony półkolem absydy. Przykładem takiego budownictwa były kościoły w Czachowie, Dolsku, Gardnie czy Piasecznie. W ramach świątyń wiejskich można wymienić jeszcze kościoły salowe z osobnym prostokątnym chórem bez absydy – kościół w Mętnie Wielkim, Objezierzu czy Rurce. Wśród granitowych wiejskich budowli sakralnych odrębną grupę stanowiły kościoły salowe prostokątne bez chóru. Najprostsza forma sali prostokątnej bez wieży przyjęła się na trzynastowiecznym Pomorzu Zachodnim najlepiej, gdyż odpowiadała ona niskiemu poziomowi ekonomicznemu ówczesnej ludności. Kościoły miały wejście od strony zachodniej, jeden lub dwa portale w ścianie południowej, względnie po jednym portalu w bocznej ścianie południowej i północnej. W ścianie wschodniej występowały dwa lub trzy otwory okienne. Zakrystia o kształcie prostokątnym znajdowała się często na rogu północno-wschodnim kościoła tak, że jej ściana wschodnia była przedłużeniem ściany szczytowej świątyni. Zakrystia mogła też być przesunięta ku zachodowi, tak że jej ściana wschodnia tworzyła kąt prosty za ścianą północną kościoła. Bardzo liczne były przypadki umieszczania kwadratowej zakrystii przy ścianie północnej i prezbiterium. Brak wieży należy wyjaśnić tym, że kościoły powstawały w miejscowościach należących do klasztorów zakonu cysterskiego. Wśród tego typu budowli sakralnych, a służących do kultu religijnego w diecezji szczecińsko-kamieńskiej, można wymienić m. in. kościoły w Brwicach, Brzesku, Buku Szczecińskim, Dargomyślu, Derczewie, Garnowie, Godkowie, Gogolicach, Goszkowie, Jesionowie, Karsku, Kartnie, Karwowie Szczecińskim, Kołbaskowie, Laskowie, Mirowie, Nowogródku Pomorskim, Orzechowie, Przelewicach, Rosinach, Rosnowie, Rościnie, Smolnicy, Sobieradzu, Sosnowie, Strzeszowie, Swobnicy, Warszynie, Witnicy, Wołczkowie, Załęziu, Zielinie i Żelisławcu.
Drugą liczną grupą kościołów granitowych były świątynie salowe bez chóru z wieżą zachodnią tej samej szerokości co nawa. Do odmiany tej należały m.in. kościoły w: Białęgach, Baniewicach, Będargowie Szczecińskim, Czelinie, Krzymowie, Lubichowie Górnym, Lubiczu, Mierzynie, Smolnicy, Tetyniu, Widuchowie, Żarczynie i Żelichowie. Budowle sakralne tej grupy miały przede wszystkim wejście główne od zachodu. Spotykało się też drugie wejście od strony południowej, czy na przeciwległych ścianach południowej i północnej. Drugi podstawowy rodzaj trzynastowiecznego granitowego budownictwa sakralnego to kościoły miejskie. Były to budowle wielonawowe lub na jakimś złożonym innym rzucie poziomym, który miał kształt krzyża łacińskiego lub greckiego. W Kościele szczecińskim ten typ budowli odnotować można w Baniach, Gryfinie, Moryniu i Trzcińsku.
Fot. 8. Rzut kościoła parafialnego w Moryniu.
Przejście na Pomorzu Zachodnim z romanizmu do gotyku było procesem złożonym i nie da się ustalić daty granicznej, ani też granicznego dzieła. Wydaje się, że historia budowy katedry kamieńskiej i kościoła w Kołbaczu najlepiej ukazywała proces przechodzenia romanizmu ku gotyzacji. Ewolucja ta spowodowała, że ważne miejsce w architekturze sakralnej diecezji szczecińsko-kamieńskiej zajęły czternastowieczne gotyckie świątynie halowe. Powstanie tego rodzaju budowli wiązało się z procesem rozpowszechniania się nowego stylu na Pomorzu Zachodnim i co ważne z pojawieniem się nowego mecenasa – mieszczaństwa. Pojawienie się gotyckich świątyń halowych na owych terenach zbiegło się ze wzrostem znaczenia miast i ich rozwojem gospodarczym, czego przejawem było ożywienie ruchu budowlanego. Czternastowieczne halowe kościoły zachodniopomorskie oprócz ceglanego budulca jednoczyła także niemal identyczna bryła. Świątynie były złożone z trzech podstawowych elementów: prostokątnego, zamkniętego poligonalnie smukłego prezbiterium, trzynawowego korpusu nawowego zbliżonego kształtem do kwadratu o tej samej wysokości co chór, lecz z wyższym dachem oraz części zachodniej z jedną lub dwoma wieżami dostawionymi do korpusu nawowego. Wewnątrz korpus był podzielony na nawy za pomocą smukłych ośmiobocznych filarów. W czternastowiecznych farach widoczne były wpływy budownictwa zakonnego, co ujawniało się w dużych prezbiteriach. Obok tejże formy występowały elementy nawiązujące do wielkich świątyń bazylikowych, co miało wydźwięk w wznoszeniu dużego korpusu nawowego. W wyniku połączenia elementów zakonnych z katedralnymi powstały budowle o oryginalności rozwiązań charakterystyczne dla Pomorza Zachodniego.
Fot. 9. Plan kościoła parafialnego pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Choszcznie.
Do tego typu budowli w diecezji szczecińsko-kamieńskiej zaliczyć należy m. in. kościoły halowe pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Barlinku, Chociwlu, Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Choszcznie, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach, św. Jana Chrzciciela w Myśliborzu, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Nowogardzie, w Reczu, Resku, św. Józefa w Stargardzie Szczecińskim, Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w Stargardzie Szczecińskim, św. Jakuba w Szczecinie, św. Jana w Szczecinie oraz Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny w Trzebiatowie. Natomiast przykładem gotyckiego budownictwa zakonnego obecnego również w Kościele szczecińskim był pocysterski kościół w Bierzwniku, poaugustianska świątynia pw. Świętej Trójcy w Chojnie, kaplica templariuszy w Chwarszczanach, czy dominikański kościół w Myśliborzu. Rozkwit budownictwa sakralnego, a tym samym wdrażanie nowych form budowlanych i kolejnych stylów architektonicznych, zahamował wprowadzony w XVI w. protestantyzm. Wyjątkiem są tu szkieletowe świątynie protestanckie powstałe pod koniec tegoż stulecia, które swoim słupowo-ramowym stylem wzbogaciły krajobraz kamienno-ceglanej architektury sakralnej. Były to kościoły o prostszej konstrukcji niż poprzednie i wznoszone mniejszym nakładem finansowym. Do budowli wykonanych w tej technice w diecezji szczecińsko-kamieńskiej należały kościoły w: Brzeźniaku, Cieszynie, Karsznie, Miękowie, Łożnicy, Niekłończycy, Nimicy, Starych Dobrzycach, Starym Worowie, Starogardzie, Stepnicy, Tetyniu, Warnołęce oraz Włodzisławowie. W północno zachodniej części Polski nie spotka się kościołów wybudowanych w stylu renesansowym, barokowym, czy klasycystycznym.
Czwartym rodzajem świątyń, które swoją kubaturą urozmaiciły zachodniopomorskie budownictwo sakralne były kościoły ewangelickie powstałe w XIX i XX w., które to po 1945 r. przeszły w użytkowanie katolików. Do grona tych budowli zaliczamy m. in. szczecińskie kościoły pw. św. Andrzeja Boboli, św. Józefa, św. Kazimierza, Królowej Korony Polskiej, Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Najświętszego Zbawiciela, św. Stanisława Kostki, św. Wojciecha. Były to w większości świątynie, które swoim stylem stanowiły reminiscencje neogotyku.
Reformacja i działania wojenne, w tym szczególnie druga wojna światowa – naloty aliantów i ciężkie walki o miasta, wpłynęły fatalnie na stan budynków sakralnych na ziemi szczecińskiej. Ostatnia pożoga wojenna była tak intensywna, że nie oszczędziła zabudowań cywilnych i kościelnych. W samym Szczecinie zniszczonych zostało osiem świątyń, a wśród nich kościół pw. św. Jakuba. Mimo tegoż nie wszystkie kościoły uległy zniszczeniu podczas ostatniej wojny. Wiele świątyń częściowo uszkodzonych, a później zaniedbanych i nie przejętych dla kultu religijnego stało się ruinami w okresie powojennym. Sytuacja taka wynikała z wielu powodów. Między innymi brak księży do pracy powodował, że władze kościelne nie mogły otoczyć opieką wszystkich budowli sakralnych. Doszło, więc do paradoksalnej sytuacji, gdyż w miastach, gdzie pojawili się księża kościoły były zrujnowane albo brakowało w nich wyposażenia. Natomiast we wsiach, gdzie duchowni nie mogli objąć opieką pozostałych świątyń, grasowali żołnierze radzieccy, którzy wyposażenie kościołów wraz z innym majątkiem ruchomym wywozili masowo na Wschód. Co gorsze, to czego nie udało się zabrać z powodu trudności transportowych niszczono. Innym zagrożeniem były zorganizowane i uzbrojone bandy szabrowników, które dysponowały transportem. Oni to nie tylko rabowali wyposażenie kościołów, ale rozbierali, często w ciągu jednej nocy, całe świątynie na materiał budowlany. Rabunek w pierwszych latach powojennych na ziemiach zachodniopomorskich przybrał skalę niespotykaną w innych częściach Polski. Kolejnym powodem dewastacji świątyń było stwarzanie pozorów tymczasowości na Ziemiach Odzyskanych. Powodowało to, że ziemie zachodnie były eksploatowane na rzecz odbudowującej się Warszawy. Rozbierano m. in. kościoły, a nabyty w ten sposób materiał budowlany przeznaczano na wywózkę. Dewastacja i niszczenie świątyń było wówczas prawie bezkarne. Cegły z rozbieranych kościołów nie były tylko przeznaczane na odbudowę stolicy, ale wybierano je także dla potrzeb gminnych i prywatnych, czego dokonano na przykład w parafii kamieńskiej, do której należało do 1956 r. ponad siedemdziesiąt wsi i gdzie rozebranych zostało dwanaście kościołów, czy w Kołczewie, gdzie jeszcze w 1971 r. samowolnie rozebrano ruiny gotyckiego kościoła.
Lata powojenne miały też swoje plusy, gdyż stwarzały dobry klimat do odbudowy zniszczonych budowli sakralnych. Wynikało to z tego, że kościół był zawsze znakiem stabilizacji i normalizacji życia na ziemiach zachodnich. Ludność napływowa zawsze chętniej osiedlała się tam, gdzie była odbudowana świątynia, która mogła zaspokoić ich potrzeby religijne. Najtrudniej było odbudować kościoły całkowicie zniszczone, o dużej wartości artystycznej i znacznych wymiarach, jak chociażby kościół św. Jakuba w Szczecinie czy Najświętszej Maryi Panny w Chojnie. Łatwiej przychodziła odbudowa świątyń, które uległy tylko w niewielkiej części zniszczeniom. Trudno było też oczekiwać, ze względów na ciężką sytuację gospodarczą parafii, odbudowania kościoła doszczętnie zniszczonego. Tym bardziej, że w miejsce zrujnowanych świątyń katolickich, wierni zajmowali dotychczasowe kościoły protestanckie, które nie uległy zniszczeniu, adaptując je do kultu katolickiego. Sytuacja taka wydarzyła się w Szczecinie, gdzie w 1945 r. nie podjęto odbudowy dotychczasowego kościoła katolickiego pw. Świętej Rodziny, a w jego miejsce 22 lipca 1945 r. zajęto dotychczasowy kościół protestancki pw. Świętego Krzyża położony na terenie tej samej parafii katolickiej. W pierwszych latach powojennych nie stosowano na Pomorzu Zachodnim praktyki przydzielania kościołów do użytku religijnego przez władze państwowe czy samorządowe. O przejmowaniu kościołów i odprawianiu w nich kultu Bożego decydowali sami księża, a organy władzy publicznej przyjmowały ten fakt do wiadomości. Rejonem najbardziej aktywnym w przejmowaniu kościołów był powiat choszczeński, gdzie pierwszy proboszcz Choszczna – ks. Jerzy Kowalski w drugiej połowie 1945 r. objął i poświęcił osiemnaście kościołów. W 1945 r. w samym Szczecinie zostały otwarte jeszcze cztery świątynie: 29 czerwca Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1 listopada św. Andrzeja, 12 sierpnia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w dzielnicy Dąbie oraz pod koniec 1945 r. św. Wojciecha.
Podanie pełnej liczby zniszczonych budynków kultu religijnego podczas ostatnich działań wojennych jest rzeczą niemożliwą. Próby określenia względnej liczby zniszczonych budynków kultu religijnego w województwie szczecińskim podjął się Lech Bończa-Bystrzycki w publikacji Studia i materiały do dziejów Kościoła Katolickiego na Pomorzu Zachodnim w granicach archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej. Dla ukazania skali działań wojennych na Pomorzu Zachodnim warto najpierw przytoczyć dane dotyczące procentowego zniszczenia wybranych miast: Chojna – 80 %, Choszczno – 95 %, Goleniów – 70 %, Gryfice – 45 %, Gryfino – 75 %, Kamień Pomorski – 75 %, Łobez – 50 %, Myślibórz – 40 %, Nowogard – 66 %, Pyrzyce – 85 %, Stargard Szczeciński – 70 %, Szczecin – 60 % oraz Wolin – 80 %. Natomiast wielkość destrukcji budynków kultu religijnego podczas drugiej wojny światowej w powiatach województwa szczecińskiego wygląda następująco: powiat chojeński – 55 budynków kościelnych zniszczonych w przedziale 20 – 100 %. Analogicznie powiat: choszczeński – 37, goleniowski – 32, gryficki – 35, gryfiński – 30, kamieński – 43, myśliborski – 33, nowogardzki – 32, pyrzycki – 29, stargardzki – 29, szczeciński wraz z miastem – 47 i woliński – 30. Do tej liczb należy dodać jeszcze kościoły zniszczone przez władze administracyjne w okresie istnienia administracji apostolskiej. Liczbę zrujnowanych po 1945 r. kościołów Roman Kostynowicz szacuje na sto sześćdziesiąt osiem, a rozebranych przez władze państwowe, w latach 1948-1989, na sto dwa. Łącznie zniszczeniu uległo dwieście siedemdziesiąt świątyń.
Fatalna w skutkach dla Kościoła była ustawa z 20 marca 1950 r. O przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, na mocy której wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych przejęte zostały na własność państwa, a wszelkie samowolne zajmowanie obiektów sakralnych było traktowane jako przestępstwo. Jednakże, jak się później okazało, marcowa ustawa była tylko preludium do dalszych poczynań Wydziału do Spraw Wyznań w Szczecinie. W roku 1954 ów „wydział” przygotował poufny spis nie przejętych kościołów, które miały być rozebrane lub przeznaczone na budynki gospodarcze. Władze wojewódzkie, według przeprowadzonej przez Janinę Kochanowską analizę, z zaplanowanej likwidacji dwustu trzydziestu jeden kościołów zniszczyły do grudnia 1955 r. dziewięćdziesiąt osiem budowli sakralnych.
Na początku lat siedemdziesiątych XX w. w województwie szczecińskim było jeszcze sto trzydzieści osiem nieczynnych obiektów sakralnych należących do państwa. W tej liczbie znajdowało się dziewięćdziesiąt pięć kościołów zabytkowych. Tak duża liczba świątyń powodowała, że kuria gorzowska wysuwała ciągle wnioski o przekazanie świątyń do kultu religijnego. Wszak roszczenia Kościoła spotykały się zawsze z odmowną decyzją władz wojewódzkich – donosił Henryk Kołodziejek do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie. Taka sytuacja przyczyniała się do tego, że ludzie sami zajmowali budynki kościelne lub gromadzili się w świątyniach o dobrym stanie technicznym na nabożeństwa. Zajścia takie miały miejsce w miejscowoścach: Krajnik Dolny, Oborzany, Rożnowo, Wierzchlas czy Zatoń Dolny. Aby takich sytuacji uniknąć dyrektor wydziału wyznań zaproponował, aby kościoły niezabytkowe rozebrać, a zabytki sakralne zaadoptować na cele świeckie. W drugim wypadku należało pamiętać o dużych kosztach związanych z adaptacją budynku, które mogły być o wiele większe niż wybudowanie nowego obiektu. Nie można zapomnieć, że w mentalności ludzi budynek zawsze będzie kościołem i mogą występować tendencje do przywrócenia pierwotnej funkcji obiektu. Mimo tych obaw Kołodziejek podkreślił, że powyższe poczynania co do obiektów sakralnych są konieczne.
Wbrew jednoznacznej polityce władz państwowych co do budownictwa sakralnego, „na przeddzień” powstania diecezji szczecińsko-kamieńskiej miało miejsce przekazanie Kościołowi przez rząd PRL, na mocy ustawy z 23 czerwca 1971 r., ruin sześćdziesięciu dwóch kościołów i trzech kaplic. Ostatecznie na terenie ówczesnego województwa szczecińskiego do koniec 1971 r. do użytku oddano pięćset dwie świątynie i pięćdziesiąt cztery kaplice. Dążenia kurii gorzowskiej do odzyskanie jak największej ilości ruin kościołów, które po odbudowie mogłyby służyć celom sakralnym były nieustające. Główne wysiłki skupiły się na uzyskaniu zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba w Szczecinie. Trwała też batalia o budowę nowych kościołów. Wśród miejsc, o które zabiegały władze kościelne, a w których zamierzano budować nowy kościół wymieniano Szczecin Niebuszewo, a także Świnoujście Warszów. Natomiast o rozbudowę kościołów starano się w Szczecinie Żelechowie oraz Szczecinie Pogodnie.
Priorytetową kartę w dziejach budownictwa sakralnego w diecezji szczecińsko-kamieńskiej stanowiła kwestia odbudowy katedry pw. św. Jakuba w Szczecinie. Władze kościelne jeszcze przed powstaniem diecezji, 27 kwietnia 1971 r., otrzymały zgodę na odbudowę przyszłej szczecińskiej katedry. Nie był to, jak można sądzić, akt dobrej woli władz administracyjnych Szczecina, ale zaplanowana długofalowa polityka mająca za zadanie dezorganizację życia Kościoła na Pomorzu Zachodnim. Do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie wpłynęła notatka autorstwa Z.W. [ imię i nazwisko jest nieznane – R.M.] z 7 kwietnia 1971 r., w której to Wydział do Spraw Wyznań w Szczecinie proponował wyrazić zgodę na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba z przeznaczeniem na cele sakralne. Autor uzasadniając swoje opinie podał następujące argumenty: dalsze pozostawienie ruin kościoła działać będzie niekorzystnie pod względem propagandowym; rozbiórka ruin kościoła jest niecelowa z uwagi na wydźwięk na płaszczyźnie stosunków państwo-Kościół; wykorzystanie budowli na cele niesakralne wiąże się z odbudową i olbrzymimi wydatkami; utworzenie dodatkowej placówki kościelnej nie posiada znaczenia pod względem duszpasterskim, z uwagi na znaczne zagęszczenie kościołów w tym rejonie miasta; odbudowa świątyni będzie absorbować kurię gorzowską finansowo i praktycznie utrudni występowanie z wnioskami o odbudowę innych kościołów, a także fakt wydania zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba będzie dla władz stanowić dogodny argument w rozstrzyganiu dalszych postulatów w zakresie budownictwa sakralnego. Autor notatki wysuwając takie a nie inne argumenty opierał się na wypowiedzi biskupa Pluty z 4 lutego 1971 r., który jakoby na spotkaniu z proboszczami w Szczecinie stwierdził: „Najgorsze w Szczecinie byłoby, gdyby dali nam do odbudowy kościół Jakuba. Zapakowaliby nas tym kościołem na lata, a tłumaczyliby, że przecież dali nam zgodę na kościół. Jakub nam nie jest potrzebny, duszpastersko on dla nas jest całkiem zbędny. Dlatego w Wydziale do Spraw Wyznań nie należy w ogóle [ R.M. – sprawy] kościoła Jakuba podnosić.” Rodzi się tu pytanie, czy faktycznie świątynia pw. św. Jakuba była Kościołowi niepotrzebna? Można sądzić, że biskup Pluta mając świadomość, że wśród duchownych przybyłych na spotkanie 4 lutego 1971 r. byli i tacy księża, którzy współpracowali z władzami państwowymi zastosował unik mający zmylić Wydział do Spraw Wyznań w Szczecinie, co do sprawy odbudowy kościoła pw. św. Jakuba. Należy tu przypomnieć, że w roku 1971 trwały już rozmowy wewnątrzkościelne w kwestii utworzenia m. in. diecezji ze stolicą biskupią w Szczecinie. Co prawda w pierwszej wersji podziału diecezji gorzowskiej z 1 czerwca 1970 r. na katedrę został zaproponowany kościół pw. Królowej Korony Polskiej, jednakże ostatecznie katedrą został kościół pw. św. Jakuba w Szczecinie. Można, więc postawić hipotezę, że wypowiedź biskupa Pluty z lutego 1971 r. mogła być koniem trojańskim mającym szalę zwycięstwa, w sprawie przyznania zgody na odbudowę kościoła pw. św. Jakuba, przechylić na jego stronę. Niestety na dzień dzisiejszy trzeba się zatrzymać tylko na przypuszczeniach, gdyż nie ma innych dostępnych dokumentów, które rozświetliłyby powyższą kwestię.
Wraz z powstaniem diecezji podjęto czynności związane z przywróceniem katedry do stanu użyteczności. Podczas ostatniej wojny światowej zniszczeniu uległ hełm wieży i więźba dachowa, 75 % sklepień, a północna część korpusu nawowego i wnętrze świątyni zostało wypalone. Odbudowę kościoła prowadzono według projektu Stanisława Latoura, Adama Szymskiego i M. Hamburga. Pracami budowlanymi kierował ówczesny proboszcz katedry ks. Julian Janas. Wśród wielu koncepcji rozwiązania zupełnie zniszczonego korpusu, komisja złożona z przedstawicieli władz Kościoła, władz konserwatorskich Szczecina oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki, zdecydowała o odtworzeniu średniowiecznego kształtu budowli z nowoczesnym rozwiązaniem elewacji północnej. Do odbudowy korpusu nawowego przystąpiono na początku 1973 r. po wykonaniu badań architektonicznych. W 1974 r. we wnętrzu świątyni zrekonstruowane zostały ośmioboczne filary międzynawowe i sklepienia we wszystkich nawach, postawiony był już trzeci rząd kolumn z wieńczącą go ścianą i wymurowano sklepienie nawy głównej. Odbudowana została także kaplica przy ścianie północnej. Elewacja północna otrzymała formę szklanego parawanu osłaniającego szkielet konstrukcyjny kaplic. Cała ta część budowli wykonana została z cegły cementowej, zabarwionej na kolor czerwony, z betonowymi stropami i schodami prowadzącymi na empory. Nad korpusem świątyni wzniesiono metalową wieźbę dachową, którą przykryto dachówką ceramiczną, a następnie na przełomie 1980 r. i 1981 r. zastąpiono ją blachą miedzianą. Także we wnętrzu katedry naprawiono i uzupełniono braki w zachowanych sklepieniach kaplic, wyremontowano kruchty międzywieżowe i pomieszczenia w górnych kondygnacjach wieży. Na zewnątrz natomiast uzupełniono ubytki w licu elewacji, portalach okien i gzymsach budynku.
Po odbudowie kościoła nastąpił proces wyposażania świątyni w sprzęt liturgiczny. W latach osiemdziesiątych XX w. przybyło wiele cennych obiektów odzyskanych z pierwotnego wyposażenia, i sprowadzonych z innych świątyń zachodniopomorskich. Nad właściwym wyposażeniem katedry czuwał ks. Roman Kostynowicz, kustosz katedralny i jej proboszcz w latach 1980-85, a także ks. Stanisław Skorodecki proboszcz katedry od 1991 r. Pojawiły się też nowe fundacje, wśród których można wymienić: czteroboczny ołtarz, stalle kanonickie i sedile biskupa wykonane według projektu artysty rzeźbiarza Kazimierza Bieńkowskiego z Warszawy, dziewięciogłosowe organy zbudowane w 1983 r. przez firmę Kamiński-Jacobi, osiem witraży według konceptu Ireny Kisielewskiej ze Szczecina i tyleż samo witraży według zamysłu Wiktora Ostrzołka. W kilku kaplicach przy nawie południowej powstały fundacje stowarzyszeń i związków, poświęcone pamięci ważniejszych wydarzeń w historii powojennej Polski. W 1990 r. na emporze południowej katedry zostało otworzone muzeum diecezjalne.
Finansowe zabezpieczenie odbudowy świątyni było w kwestii samej diecezji. Po części koszta odbudowy pokryło Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Polonia ze Stanów Zjednoczonych Ameryki, lecz więcej niż połowę kosztów musiała wziąć na siebie diecezja. W związku z tym 20 maja 1973 r. przeprowadzono kolektę we wszystkich kościołach diecezji na odbudowę katedry. Kolejna zbiórka została przeprowadzona 18 listopada tegoż roku. W okresie od 1 kwietnia 1974 do 31 marca 1975 r. władze wojewódzkie zezwoliły, aby na terenie diecezji przy kościołach i na plebaniach przeprowadzić rozprowadzanie cegiełek na odbudowę katedry. Do kurii parafie odsyłały także pieniądze z kolekt pierwszej niedzieli miesiąca. I tak w 1974 roku łączna wartość wykonanych prac, wynosiła według kosztorysów, około dziesięć milionów złotych. Z tej puli milion sto siedemdziesiąt osiem złotych wyasygnowało Ministerstwo Kultury i Sztuki, jakąś część środków finansowych stanowiły pieniądze od Polonii, a więcej niż połowę pieniędzy zebrano w diecezji. Trzeba powiedzieć, że budowa katedry szła na przód przede wszystkim dzięki ofiarom składanym przez wiernych Kościoła zachodniopomorskiego.
Odbudowaną część chórową podczas ingresu biskupa Stroby, 8 października 1972 r., poświęcił kard. Wyszyński. Korpus nawowy został poświęcony przez Prymasa Tysiąclecia 8 września 1974 r., w czasie konferencji plenarnej Episkopatu Polski w Szczecinie, która odbyła się z okazji osiemsetpięćdziesięciolecia chrztu Pomorza Zachodniego. Ostatecznie konsekracji katedry dokonał 31 maja 1982 r. biskup Majdański. Rok później, 23 maja 1983 r., papież Jan Paweł II obdarzył katedrę tytułem bazyliki.
W wyniku braku aprobaty władz państwowych nie wznoszono wówczas nowych obiektów sakralnych, dlatego zwrócono większą uwagę na remonty kościołów filialnych i uzupełnianie ich wyposażenia. Kuria biskupia w Gorzowie, aby pomóc w tym poczynaniu, przyznawała parafiom środki pieniężne na remonty kościołów. W dziesięcioleciu przed powstaniem diecezji szczecińsko-kamieńskiej prowadzono również prace konserwatorskie w kilku obiektach sakralnych, a mianowicie w Brzesku, Kamieniu Pomorskim, Wełtyniu i w kościele pw. św. Jana Ewangelisty w Szczecinie. Budowano też, na ile to było możliwe, nowe domy parafialne. 27 kwietnia 1971 r. władze kościelne otrzymały zgodę na budowę plebanii w Policach, Szczecinie Grabowie, Szczecinie Niebuszewie i Szczecinie Zdrojach.
Główną przyczyną małego wzrostu budownictwa sakralnego na ziemi szczecińskiej był brak zgody władz państwowych na podjęcie inwestycji. Znane są także nieliczne przypadki duchownych tu pracujących, którzy to dbając tylko o wygodę swojego życia ipso facto dokonywali sabotażu. W maju 1971 r. dyrektor Wydziału do Spraw Wyznań w notatce służbowej zaznaczył, że zauważył zjawisko zmian postawy księży co do kwestii budowlanych. Do tej pory, w trzech przypadkach, księża ubiegali się o zgodę na budowę kościoła, a po przyznaniu jej nie chcieli podjąć żadnych działań inwestycyjnych lub wręcz sami przychodzili do „wydziału” z prośbą o cofnięcie zgody. Poczynania duchownych wynikały przede wszystkim z chęci jak najlepszego życiowego ustawienia się. W oczach swoich przełożonych chcieli uchodzić za gorliwych i oddanych Kościołowi, a w rzeczywistości brak zgody na budowę świątyń miał być dla nich usprawiedliwieniem przed biskupem od niepodejmowania żadnych działań budowlanych albo, co gorsze, do powiększania swojego zasobu finansowego. Odzwierciedlenie miało to w wypowiedziach jednego z owych duchownych, który nie chciał budować nowego kościoła tylko zabiegał ciągle o zgodę na postawienie prowizorycznego baraku, bo jak uważał: „[…] w nim pieniądze można zbierać i to chyba bardziej niż w kosztownym kościele. Wzruszony istnieniem prowizorycznego baraku, przekonany ewentualnie o rzekomym braku zgody władz państwowych na budowę kościoła wierny, głównie wczasowicz i turysta jeszcze bardziej sypnie groszem.”
Takie, ogólnie przedstawione, dziedzictwo przejęła nowo powstała diecezja szczecińsko-kamieńska.
Pierwsze sprawozdania statystyczne, z 7 sierpnia 1972 r., szacowały, że przy prawie dziewięciuset tysiącach ludności Kościół szczeciński posiadał trzysta dziewięćdziesiąt dziewięć świątyń. Inne źródła podają, że wierni mogli się wówczas gromadzić na nabożeństwa liturgiczne w pięćset jedenastu kościołach i dwudziestu czterech kaplicach. Natomiast statystyki państwowe podają, że na koniec 1972 r. w diecezji były pięćset dwa kościoły i pięćdziesiąt cztery kaplice. Z własnych obliczeń wynika, że w chwili utworzenia diecezji na terenie nowej jednostki administracyjnej było pięćset dwanaście kościołów. Mimo rozbieżności liczbowych wyraźnie widać, że naglącą potrzebą była odbudowa zniszczonych świątyń i budowa nowych. Pierwsze kroki zostały podjęte przez biskupa Strobę na spotkaniu z przewodniczącym PWRN w Szczecinie. Ordynariusz, widząc w nowej diecezji duże braki na tej płaszczyźnie, wyszedł z prośbą o pozwolenie na budowę nowych kościołów w Szczecinie Klęskowie i Świnoujściu Warszowie. Władze, mając świadomość, że pozytywne rozpatrzenie sprawy jest nieuniknione, tak jak w przypadku tworzenia nowych parafii, obrały politykę zwlekania. Co więcej, kwestia budownictwa sakralnego miała służyć prominentom państwowym jako karta przetargowa w rozmowach z pierwszym biskupem szczecińskim. Pierwsza konfrontacja, która po części odsłoniła metodę władz wojewódzkich dotyczyła budowy nowego kościoła w Świnoujściu Warszowie. Wydział do Spraw Wyznań w Szczecinie wyrażając chęć wydania zezwolenia na budowę kościoła w Świnoujściu, a o którą prędzej starał się już biskup Pluta, chciał pokazać innym biskupom, jak i miejscowym księżom, że lojalna postawa wobec władz państwowych jest korzystna dla Kościoła. Takie „rozegranie” sprawy przez władze wojewódzkie wynikało z tego, że o budowę kościoła od początku 1971 r. starali się już samodzielnie księża ze Świnoujścia pisząc petycje i wysyłając delegacje wiernych do władz państwowych. Dopiero w maju następnego roku biskup Stroba osobiście zakazał takich praktyk, co bardzo spodobało się władzom wojewódzkim i poprzez wydawanie zgody na budowę kościoła chciały podkreślić postawę biskupa i ją propagować. Władzom państwowym zależało na dobrych stosunkach z pierwszym ordynariuszem szczecińskim, o czym może świadczyć wniosek A. M. [imię i nazwisko osoby jest nieznane – R.M.] z 3 grudnia 1973 r. w sprawie przekazania na własność Kościołowi niektórych nieruchomości wcześniej niezaaprobowanych przez władze wojewódzkie. Mianowicie, 3 grudnia 1973 r. w województwie szczecińskim nieczynnych było sześćdziesiąt siedem kościołów, z czego kuria diecezjalna starała się o pięćdziesiąt trzy z nich. Na pozostałe, jak to określiły władze administracji szczecińskiej, „nie było chętnych”. Niemniej prominenci szczecińscy odmówili biskupowi Strobie przekazania owych pięćdziesięciu trzech świątyń. Wówczas władze centralne zaproponowały, aby w najbliższych dniach ponownie rozpatrzyć sprawę i raz jeszcze podjąć decyzję, sugerując jednocześnie przyznanie świątyń diecezji szczecińsko-kamieńskiej tak, aby biskup Stroba nie czuł się dyskryminowany. Wnioskodawca swój wywód zripostował stwierdzeniem: „Na postawie Stroby władzy zależy.” Ordynariusz czując, że los mu sprzyja, w rocznym planie na rok 1973 jako główne postulaty postawił przyznanie zgody przez szczeciński wydział wyznań na budowę kościoła w Świnoujściu Warszowie, Szczecinie Niebuszewie, a także na rozbudowę świątyni w Szczecinie Żelechowie, Szczecinie Gumieńcach i rozbudowę kaplicy w Dziwnowie i Rewalu.
W Kościele polskim, czymś powszechnym stało się po objęciu stanowiska I sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka składanie wniosków dotyczących pozwolenia na budowę różnych obiektów sakralnych. Nasilały się fale petycji i delegacji do władz państwowych na różnych szczeblach w sprawie budowy kościołów, gdyż księża jak i wierni liczyli na zasadnicze zmiany w polityce państwa wobec Kościoła i otwartość ekipy Gierka w kwestii budownictwa sakralnego. Władze uważały, że akcje te były sterowane przez biskupów. Wspomniany już biskup Pluta na spotkaniu z szczecińskimi księżmi, 4 lutego 1971 r., miał powiedzieć: „Żądajcie, bo teraz jest dogodna sytuacja. Gdy za dwa lub trzy miesiące komuniści usiądą twardo w siodle, to nie dadzą nam niczego. My możemy budowę rozpocząć za 2 lata lub 3 lata, ale teraz niech dadzą zezwolenie. Iść i kategorycznie żądać.” Czas pokazał, że władze nie zamierzały popełnić takiego błędu jak w 1956 r. i co ważniejsze partia nie zamierzała zrezygnować z marksistowsko-leninowskich pryncypiów, a „normalizacja” w tym kontekście stała się tylko złudną mrzonką. Prawdą jest też to, że wydano zgody na budowę kilkunastu kościołów w Polsce, w tym we wspomnianym już Świnoujściu, ale był to tylko kolejny element propagandy gierkowskiej, mający ukazać społeczeństwu jakoby zmianę na lepsze polityki władz wobec Kościoła. Budowa nowych kościołów i odbudowa świątyń na Pomorzu Zachodnim, jaki w całej Polsce, na kilka lat stała się „towarem reglamentowanym”.
Ostatecznie pod koniec 1973 r. Kościół szczeciński dysponował pięćset dwudziestoma dwoma świątyniami i trzydziestoma ośmioma kaplicami. Na wzrost liczby kościołów w stosunku do 1972 r. miały wpływ przekazanie czterech nowych obiektów sakralnych diecezji przez władze wojewódzkie oraz względy formalne. Mianowicie władze państwowe przy tworzeniu statystyki oparły się na danych z pierwszego schematyzmu diecezji, w którym kościołem nazywano budynki uważane w 1972 r. przez prezydium wojewódzkie za kaplice.
W związku z tym, że władze wojewódzkie nie udzielały zgody na budowę nowych kościołów rozpoczął się, wraz z powstaniem diecezji, na ziemi szczecińskiej okres bardzo intensywnej odbudowy świątyń. W przeddzień powstania diecezji Kościół otrzymał zgodę na odbudowę katedry pw. św. Jakuba, na rozbudowę kościoła parafialnego w Szczecine Pogodno. Udzielono także aprobaty na rozbudowę kaplic w Dziwnowie i Rewalu. W 1973 r. diecezja otrzymała do odbudowy sześćdziesiąt osiem ruin kościołów głównie wiejskich, z czego do połowy 1978 r. zostało odbudowanych dwadzieścia osiem ruin. Łącznie za rządów biskupa Stroby w diecezji odbudowano lub rozbudowano i oddano do kultu religijnego czterdzieści trzy świątynie. Były to kościoły w Baniewicach, Baszewicach, Bieniczkach, Dziwnowie, Chabowie, Czelinie, Czernikowie, Dobropolu Gryfińskim, Gajewie, Gardnie, Godkowie, Grabowie, Grzęźnie, Kamieńcu, Kartlewie, Korytowie, Lubiatowie, Lubiczu, Lubieniowie, Miętnie, Nowym Klukomiu, Olchowie, Ostrowcu, Pruszczu, Redle, Rewalu, Rogówku, Sąpolnicy, Sibinie, Sitnie, Smogolicach, Sulinie, Szczecinie pw. św. Jakuba Apostoła, Szczecinie Klęskowie pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, Szczecinie Pogodnie pw. Świętego Krzyża, Szczecinie Pomorzanach pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego, Szumiącach, Warnicach, Wiejkowie, Zatoniu Dolnym, Żarczynie i Żelisławcu. Gdy ordynariuszem był biskup Majdańskich odbudowanych i poświęconych zostało kolejnych czterdzieści jeden kościołów. Były to świątynie w Binowie, Bobolinie, Chełpie, Dobropolu koło Pyrzyc, Dziedzicach, Dzikowie, Dzisnej, Gardźcu, Garnowie, Grzymiradzu, Kartnie, Kiczarowie, Krąpielu, Krzemlinie, Maszewie, Nieborowie, Nosowie, Ognicy, Goleniowie pw. św. Jerzego, Gryfina, Osinie, Pacholętach, Pstrowicach, Pyrzycach, Rakowie, Rożnowie, Rzepnowie, Sądowie, Sicku, Słutowie, Smolnicy, Sosnowie, Starym Chrapowie, Stargardzie Szczecińskim pw. Świętego Ducha, Starym Kostrzynku, Stobnie, Stolcu, Suchanówku, Ulikowie, Wapnicy koło Suchania, Wołogoszczy i Żalęcinie. Łącznie w dwudziestoleciu istnienia diecezji do kultu religijnego, po remoncie lub rozbudowie, oddane zostały osiemdziesiąt cztery kościoły.
Tabela 15. Chronologiczny wykaz budowli sakralnych odbudowanych i rozbudowanych w diecezji szczecińsko-kamieńskiej w latach 1972-1992.
Lp.
Miejscowość
Wezwanie kościoła
Data poświęcenia
Ostrowiec
Wspomożenia Wiernych
1972
Gajewo
św. Jana Bosko
1973.10.12
Szczecin Pomorzany
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1973.12.30
Szczecin
św. Jakuba Apostoła
1974.09.08
Szumiąca
Maksymiliana Marii Kolbego
1974.09.22
Sitno
Najświętszego Zbawiciela
1974.09.29
Pruszcz
Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
1974.10.06
Bieniczki
Świętej Trójcy
1974.12.08
Nowy Klukom
św. Apostołów Piotra i Pawła
1975.06.15
Miętno
Najświętszego Serca Pana Jezusa
1975.10.05
Olchowo
św. Apostołów Piotra i Pawła
1975.10.05
Sąpolnica
św. Maksymiliana Kolbego
1975.10.05
Baszewice
Matki Bożej Różańcowej
1975.12.21
Chabowo
Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
1976.06.20
Rogówko
Podwyższenia Krzyża Świętego
1976.06.21
Wiejkowo
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
1976.09.01
Lubicz
św. Judy Tadeusza
1976.12.01
Godków
Maksymiliana Marii
1976.12.05
Sulino
św. Stanisława BM
1976.12.12
Warnice
Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
1976.12.19
Żelisławiec
Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
1977.05.11
Korytowo
Podwyższenia Krzyża Świętego
1977.06.07
Dobropole Gryfińskie
Podwyższenia Krzyża Świętego
1977.06.09
Lubieniów
św. Józefa
1977.08.07
Dziwnów
św. Józefa
1977.08.28
Lubiatowo
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1977.08.30
Grzęzno
św. Franciszka z Asyżu
1977.12.06
Smogolice
Świętych Apostołów Piotra i Pawła
1977.12.07
Zatoń Dolny
Maksymiliana Marii
1977.12.08
Baniewice
Najświętszego Serca Pana Jezusa
1977.12.10
Czelin
Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej
1978
Rewal
Najświętszego Zbawiciela
1978
Grabowo
Podwyższenia Krzyża Świętego
1978.06.24
Żarczyn
św. Stanisława Biskupa i Męczennika
1978.09.09
Czerników
św. Teresy od Dzieciątka Jezus
1978.09.10
Gardno
Najświętszego Serca Pana Jezusa
1978.10.09
Szczecin Pogodno
Świętego Krzyża
1978.12.08
Sibin
Chrystusa Króla
1978.12.10
Kamieniec
Bożego Ciała
1978.12.17
Redło
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1978.12.18
Kartlewo
Matki Bożej Szkaplerznej
1978.12.22
Szczecin Klęskowo
św. Stanisława Biskupa i Męczennika
1979.02.25
Ognica
św. Jadwigi Śląskiej
1979.06.16
Rożnowo
Matki Bożej Częstochowskiej
1979.07.26
Dobropole
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1979.12.06
Sądów
św. Andrzeja Boboli
1980.05.16
Chełpa
Matki Bożej Częstochowskiej
1980.08.31
Dzisna
św. Stanisława Biskupa i Męczennika
1981.10.03
Stargard
Świętego Ducha
1981.11.14
Binowo
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1982.11.07
Stolec
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1982.12.05
Dziedzice
Matki Bożej Częstochowskiej
1982.12.19
Krąpiel
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1983.04.10
Wapnica
św. Jana Kantego
1983.04.30
Słutowo
Przemienienia Pańskiego
1983.05.01
Pstrowice
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1983.08.14
Maszewo
św. Brata Alberta
1983.10.16
Osina
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
1983.10.23
Gardziec
Matki Bożej Różańcowej
1984.05.20
Dzikowo
św. Stanisława Biskupa i Męczennika
1984.06.03
Wołogoszcz
Podwyższenia Krzyża
1984.10.07
Kartno
Podwyższenia Krzyża Świętego
1984.11.04
Smolnica
Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
1984.12.08
Grzymiradz
św. Ottona Biskupa
1985.06.30
Goleniów
św. Jerzego
1985.12.21
Stare Chrapowo
Podwyższenia Krzyża Świętego
1986.06.02
Żalęcino
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1986.06.14
Nosowo
św. Franciszka z Asyżu
1986.10.05
Suchanówko
Chrystusa Króla
1986.10.05
Ulikowo
św. Izydora
1986.11.16
Pacholęta
Św. Jana Chrzciciela
1988.05.21
Nieborowo
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1988.07.03
Rakowo
Świętej Trójcy
1988.08.01
Gryfino
Niepokalanego Serca Maryi
1988.12.25
Sicko
Miłosierdzia Bożego
1989.06.11
Bobolin
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1989.11.05
Rzepnowo
Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny
1990.11.25
Kiczarowo
Świętej Rodziny
1991
Stobno
Matki Bożej Fatimskiej
1991.05.13
Pyrzyce
Najświętszej Maryi Panny Bolesnej
1991.05.25
Garnowo
Matki Bożej Królowej Polski
1991.06.13
Stary Kostrzynek
Miłosierdzia Bożego
1991.06.22
Krzemlin
św. Wojciecha Biskupa i Męczennika
1991.11.17
Sosnowo
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
1991.12.07
Źródło: Schematyzm 2002, s.. 73-441.
Według szacowań Romana Kostynowicza w roku 1992 w diecezji było jeszcze do przejęcia i odbudowania około stu ruin budowli sakralnych.
Odbudowa kościołów zniszczonych podejmowana była w duchu rekonstrukcji budowli. Działanie takie zwalniało od szukania nowych form i było najszybszą drogą do realizacji zamierzonego celu. Wzorem i planem były pozostałe części świątyni, które nieraz z braku identycznych materiałów rekonstruowano przy użyciu współczesnych, często cementowych, środków budulcowych. Działania takie opierały się na polskiej szkole konserwatorskiej, która zachowywała ślady przeszłości, a zarazem dbała, aby świątynie należycie funkcjonowały.
Często w rozmowach z władzami w sprawie budownictwa sakralnego przedstawiciele kurii musieli stosować fortel prawny nazywając budowę rozbudową. Faktycznie w wyniku prac budowlanych powstawała nowa świątynia. Oczywiście było trzeba wówczas zachować stare, małe dziewiętnastowieczne kościoły i wtopić je w architekturę nowoczesnego kościoła. Tak powstałe „dziwolągi” były owocem wymuszonej symbiozy starego budownictwa z nowym. Przykładem jest tutaj kościół pw. Świętego Krzyża w szczecińskiej dzielnicy Pogodno. 31 sierpnia 1930 r. został tam wzniesiony ewangelicki kościół – Wartburgkirche, który mógł pomieścić dwieście siedemdziesiąt osób. Po wojnie, 15 sierpnia 1945 r., kościół został poświęcony i przeznaczony do sprawowania liturgii katolickiej. Pierwszym administratorem był tam ks. Franciszek Lesiński. Tak mała świątynia służyła przez kilka lat kilkunastotysięcznej parafii, lecz ze względu na swoje małe wymiary nie spełniała ona oczekiwań duszpasterskich dużej parafii. Zaczęto więc od 1957 r. prowadzić starania o zgodę na budowę nowego, a później rozbudowę, kościoła na Pogodnie. Udzielone 3 lutego 1971 r. zezwolenie zakładało dobudowę nowego kościoła z zachowaniem przedwojennej świątyni. Dwa lata później, 6 kwietnia 1973 r., państwo oddało w użytkowanie wieczyste teren pod rozbudowę kościoła. Po przekazaniu 10 lutego 1972 r. dodatkowego placu pod inwestycję, rozpoczęto budowę, która trwała do 1978 r. Projekt kościoła opracował Zbigniew Abrahamowicz. Kompozycja całej budowli składała się z dolnych pomieszczeń, w których znajdowały się salki katechetyczne, biura i magazyny oraz z części górnej - właściwej. Kościół otrzymał kształt amfiteatru z widokiem na prezbiterium w najniższej jego części, od którego rozchodziły się promieniście ku najwyższym kondygnacjom świątyni ławki. Świątynia zwieńczona został nowoczesną wieżą, a dach została pokryty miedzianą blachą. Cechą charakterystyczną nowej budowli było to, że nie posiadała ona żadnych filarów i podpór, gdyż zastosowano tu strop wiszący wsparty na obwodzie ściany. Stary kościół, zgodnie z zaleceniami władz, został zachowany i wtopiony w nowoczesną architekturę i spełniał funkcję dodatkowej kaplicy. Nowy kościół konsekrował biskup Stroba 8 grudnia 1978 r. Fakt przyznania pierwszej zgody na „budowę” nowego kościoła wymusił na władzach wojewódzkich opracowanie dziesięciostopniowego schematu postępowania administracyjnego przy budowie kościołów, który, jak można przypuszczać, był stosowany w przyszłości.
Inne ciekawe rozwiązanie zostało zastosowane w przypadku kościoła w Rewalu. Władze wojewódzkie wydały zezwolenie na rozbudowę rewalskiej świątyni poprzez powiększenie o 100 % znajdującej się tam kaplicy powstałej z przystosowania do kultu religijnego szopy rybackiej. Budowę nowego kościoła, po uprzednim otrzymaniu – 27 marca 1973 r. - zgody na rozbudowę kaplicy, rozpoczął w 1976 r. ówczesny proboszcz parafii ks. Tadeusz Sosnowski. Świątynia swoim obrysem, a zwłaszcza owalnym murem i konstrukcją dachową przypominała serce. Ze względów na ograniczoną powierzchnię zabudowy wybudowano we wnętrzu świątyni chór o profilu amfiteatralnym, co pozwoliło na to, że kościół mógł pomieścić około półtora tysiąca osób. Oprócz tego zastosowano bardzo szeroko rozsuwane drzwi i w ten sposób wykorzystano amfiteatralne ukształtowanie terenu wokół kościoła na powiększenie przestrzeni liturgicznej. I jak się później w praktyce okazało było to dobre posunięcie w przypadku świątyni w miejscowości nadmorskiej. Stara kaplica podczas inwestycji stała cały czas wewnątrz budowanego kościoła. W wyniku powyższych poczynań budowlanych kubatura nowego kościoła wzrosła z 55 m2 do 300 m2. Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela został poświęcony przez biskupa Strobę w 1978 r.
W przypadku Dziwnowa, po powstaniu 25 czerwca 1973 r. parafii, pierwszy proboszcz Franciszek Wojtuń rozpoczął budowę kościoła na miejscu dotychczasowej remizy ratownictwa morskiego, która od 26 kwietnia 1946 r. służyła jako kaplica do potrzeb liturgicznych. Było to możliwe dzięki uzyskaniu 27 marca 1973 r. zezwolenia na budowę i przyznaniu, 1 marca 1974 r., działki pod budowę plebanii w ramach rozbudowy kaplicy. Świątynia rozbudowywana, a raczej budowana, była według projektu Ottona Odona. Kształtem nawiązywała ona do łodzi. Ze starej remizy ratownictwa morskiego praktycznie nic nie zostało. Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny został poświęcony 28 sierpnia 1977 r. Za biskupa Majdańskiego był tylko jeden przypadek rozbudowania kościoła na tak dużą skalę. Miało to miejsce w Goleniowie, gdzie w latach 1980-1985 dokonano w znacznym stopniu rozbudowy wyremontowanego w 1946 r. kościoła pw. św. Jerzego.
Istniały też przypadki, że odbudowany zaraz po wojnie kościół, który był potrzebny dla kultu, było trzeba poprawiać. Dla przykładu, w latach 1972-74, przeprowadzone zostało „porządkowanie” kościoła parafialnego w Łobzie. Odbudowany w okresie powojennym kościół uzyskał zamiast sklepień prowizoryczny strop, zamiast właściwych sobie proporcji jakieś przypadkowe. Ponadto otynkowano całkowicie ściany świątyni, co doprowadziło do całkowitego zatracenia pierwotnego stylu budowli. W ten sposób gotycki kościół otrzymał bliżej nieokreślony styl architektoniczny. Regotyzacja i modernizacja kościoła przeprowadzona przez ks. Stefana Kałużnego spowodowała, że odkryto spod dziewiętnastowiecznych tynków gotycki portal od strony południowej, który następnie został zrekonstruowany. Zbito tynk z zewnętrznych ścian i odsłonięto szesnastowieczne elementy cegielne. Wszystkie trzy nawy kościoła pokryto dachówką ceramiczną, a wieżę podniesiono o jedną kondygnację, zwieńczając ją ośmiobocznym hełmem. Co więcej obniżono dach nad prezbiterium i zrekonstruowano wszystkie otwory okienne dokonując regotyzacji ich i wstawiono witraże. W ten sposób świątynia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa odzyskała wygląd przybliżony do pierwotnego.
Rozwijająca się infrastruktura regionu szczecińskiego pociągała za sobą wzrost liczby mieszkańców, którym należało też zapewnić opiekę duszpasterską. Nie wystarczała tylko odbudowa zniszczonych kościołów i to głównie wiejskich, konieczne było „stawianie” nowych budowli sakralnych na wielkomiejskich osiedlach i w dynamicznie rozwijających się miejscowościach. Aprobata władz państwowych na budowę pierwszego kościoła „od fundamentów”, a mającego powstać w Świnoujściu Warszowie została ostatecznie wydana w marcu 1974 r. Prace budowlane trwały od 1977 r. do 1981 r.
Wraz z otrzymaniem zgody na budowę kościoła w Świnoujściu Warszowie została odrzucona prośba biskupa na budowę nowego kościoła w Szczecinie na osiedlu Górne Niebuszewo, Niecce Niebuszewskiej, osiedlu Przyjaźni i Wzgórzu Hetmańskim. Władze nie udzieliły także zgody na budowę świątyni w zachodniej części Stargardu Szczecińskiego oraz na nowym osiedlu w Policach. Biskup widział też potrzebę budowy kościoła w Barlinku, Gryfinie, Pobierowie i południowo-zachodniej dzielnicy Świnoujścia. W 1977 r. ordynariusz nadal mówił o potrzebie nowego kościoła w Szczecinie na osiedlu Ku Słońcu i Pomorzanach, a także na nowych osiedlach w Stargardzie Szczecińskim, Policach i Świnoujściu. Jednakowoż stanowisko władz wojewódzkich, co do budownictwa sakralnego było cały czas te same – zwlekać jak najdłużej z decyzją na budowę nowego kościoła. W ciągu sześciu pierwszy lat istnienia diecezji szczecińsko-kamieńskiej, po długich zabiegach, zezwolono na budowę, oprócz kościoła w Świnoujściu Warszowie, świątyni w Szczecinie na Górnym Niebuszewie. Postawiona została też, 9 grudnia 1979 r., kaplica w Białęgach. Torpedowanie starań biskupa szczecińskiego nie było ewenementem w skali krajowej, gdyż główna rozporządzenie w kwestii budownictwa sakralnego brzmiało: „Wydawanie zezwoleń ograniczyć do wypadków wyjątkowych […] Lojalna wobec państwa postawą miejscowego biskupa ordynariusza powinna być jednym z podstawowych warunków wydania zezwolenia.”
Za rządów biskupa Majdańskiego sytuacja w budownictwie sakralnym znacznie się poprawiła. Został wówczas wybudowany kościół w Dębicy, Dziwnówku, Goleniowie Helenowie, Komarowie, Mostnie, Myśliborkach, Osinie koło Barlinka, Pamięcinie, Pobierowie, Siekierkach, Smoleniu, Szczecinie pw. Miłosierdzia Bożego, Szczecinie Załomiu, Szczecinie Żydowcach, Święciechowie, Wardyniu, Wrzosowie, Wysokiej Kamieńskiej, Zatomiu i Żabnicy. Powstały też kaplice, w Gryfinie, Kamiennym Moście, Karwowie, Lewicach, Mirosławcu, Podlipcach, Siemidarżynie, Starzycach, Szczecin pw. św. Jana Bosko, Szczecinie na osiedlu Słonecznym, Szczecine na osiedlu Zawadzkiego oraz w Topolinku. Łącznie do kultu religijnego w latach 1979-1992 oddane zostały trzydzieści cztery nowe budowle sakralne. Wiadomo też, że diecezja otrzymała w latach 1982-85 również zgodę na budowę kościoła w Stargardzie na osiedlu XXX-lecia, w Szczecinie na osiedlu Przyjaźni i w Szczecinie na osiedlu Zawadzkiego, a także, że 16 kwietnia 1989 r. wmurowany został kamień węgielny pod mający powstać w Szczecinie na osiedlu Głębokim kościół.
Nowe budownictwo kościelne było wyrazem zjawisk, które daleko wybiegały poza historyczne budownictwo sakralne. Było to konsekwencją wprowadzenia nowych materiałów budowlanych, stali, betonu i szkła. Świątynie te budowane były na planie centralnym, w układzie wnętrza z silnym zaakcentowaniem ołtarza. Charakteryzowały się także funkcjonalnością obejmującą wszystkie dziedziny duszpasterskie i życia religijnego wiernych. Do tej grupy zaliczał się m. in. kościół w Szczecinie pw. Miłosierdzia Bożego, Świnoujściu Warszowie oraz rozbudowany kościół w Szczecinie Pogodnie. Resztę nowych świątyń charakteryzował brak monumentalności i maksymalna prostota bryły architektonicznej. Były to kościoły budowane dla małych wspólnot, dlatego też dawały one więcej kameralnej atmosfery niż wymienione powyżej trzy budowle sakralne.
W latach osiemdziesiątych XX wieku w Kościele szczecińskim nieobce były ciekawe rozwiązania architektoniczne związane z adaptacją budynków użytku publicznego lub prywatnego na cele sakralne. W ten sposób dostosowano do kultu religijnego domy prywatne w Pławnie i Pszczelnikach tworząc z nich kościoły. Wyjątkowym rozwiązaniem było przejęcie i zadaptowanie na świątynię owczarni w Starych Łysogórkach, budynku gospodarczego kuźni w Gądnie, remizy strażackiej w Barkowie czy sali kinowej w Szczecinie Śmierdnicy. Na uwagę zasługuje kościół pw. Matki Bożej Jasnogórskiej w Szczecinie na Wzgórzu Hetmańskim. Świątynia powstała z adaptacji nieużywanej wieży ciśnień. Pracami mającymi dostosować poniemiecki budynek przemysłowy z 1832 r. zajął się inżynier Witold Jarzynka z Politechniki Szczecińskiej. Rozpoczęte w 1985 r. prace polegały na usunięciu filara dźwigającego konstrukcję dachową i przeniesieniu całego ciężaru dachu na ściany obwodowe. W ten sposób uzyskano przestrzeń jednonawową ukierunkowaną na prezbiterium. Na rzucie koła usytuowano cztery dobudówki, które pełniły funkcję kaplic, zakrystii i przedsionka. Wewnątrz kościół uzyskał empory okalające całą bryłę z wyjątkiem prezbiterium, które służyło jako miejsce dla wiernych. Odpowiedzialnym za adaptację wieży ciśnień na świątynię był ówczesny proboszcz parafii ks. Stanisław Skibiński. Kościół poświęcony został 24 grudnia 1985 r. przez biskupa Majdańskiego. Był to ekskluzywny sposób wykorzystania budownictwa przemysłowego na cele sakralne w diecezji szczecińsko-kamieńskiej.
Tabela 16. Chronologiczny wykaz budowli sakralnych powstałych „od fundamentów” i w wyniku adaptacji innych gmachów w diecezji szczecińsko-kamieńskiej w latach 1972-1992.
Lp.
Miejscowość
Wezwanie kościoła
Data poświęcenia
Świnoujście Warszów
św. Wojciecha Biskupa i Męczennika
1977.12.11
Białęgi
Wspomożenia Wiernych
1979.12.09
Barkowo
Chrystusa Króla
1981
Święciechów
Matki Bożej Częstochowskiej
1981.11.14
Dziwnówek
Maksymiliana Marii Kolbe
1982.10.16
Szczecin os. Zawadzkiego
Matki Bożej Matki Kościoła
1982.12.24
Szczecin Śmierdnica
Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
1982.12.26
Dębice
Świętej Rodziny
1983.06.12
Karwowo
Chrystusa Króla
1984.11.18
Szczecin Wzgórze Hetmanskie
Matki Bożej Jasnogórskiej
1985.12.24
Wardyń
św. Maksymiliana Marii Kolbego
1986.10.05
Pobierowo
Najświętszego Odkupiciela
1986.11.28
Szczecin
św. Jana Bosko
1986.12.21
Smoleń
Miłosierdzia Bożego
1987.05.31
Wrzosowo
św. Franciszka z Asyżu
1987.10.21
Szczecin Załom
Przemienienia Pańskiego
1987.12.25
Mostno
Wspomożenia Wiernych
1988.05.04
Wysoka Kamieńska
Miłosierdzia Bożego
1988.06.26
Pławno
św. Izydora
1988.07.03
Szczecin os Słoneczne
Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny
1988.08.14
Starzyce
Kazimierza Królewicza
1988.12.04
Mirosławiec
Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski
1989.03.19
Szczecin
Miłosierdzia Bożego
1989.04.02
Stare Łysogórki
Chrystusa Dobrego Pasterza
1989.04.15
Pszczelnik
Miłosierdzia Bożego
1989.05.27
Szczecin Żydowce
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
1989.10.29
Topolinek
św. Stanisława Biskupa i Męczennika
1990.04.15
Siekierki
Matki Bożej Królowej Pokoju
1990.05.06
Siemidarżno
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
1990.06.30
Żabnica
św. Jana Marii Vianney’a
1990.07.15
Komarowo
Przemienienia Pańskiego
1990.10.14
Gądno
Matki Bożej Nieustającej Pomocy
1990.10.21
Podlipce
Matki Bożej Częstochowskiej
1991.03.13
Zatom
Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
1991.05.19
Kamienny Most
Miłosierdzia Bożego
1991.05.26
Osina
Matki Bożej Bolesnej
1991.06.30
Pamięcin
Bożego Ciała
1991.08.17
Goleniów Helenów
Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy
1991.09.29
Myśliborki
św. Brata Alberta Chmielewskiego
1991.11.04
Lewice
św. Izydora
1991.12.08
Źródło: Schematyzm 2002, s. 73-441.
Za największe wszakże przedsięwzięcie z zakresu powojennego budownictwa sakralnego należy uznać budowę seminarium duchownego w Szczecinie, o którym szczegółowiej będzie mowa później. Z inicjatywy biskupa Stroby, a następnie biskupa Majdańskiego podjęto już w latach 1975-1980 zabiegi o uzyskanie dogodnego terenu lokalizacyjnego. Inwestycja została zrealizowana w latach 1983-1990 i była po II wojnie światowej pierwszym założeniem urbanistyczno-architektonicznym o skali dorównującej zagospodarowaniu terenów Wałów Chrobrego.
Innymi inwestycjami o znaczeniu diecezjalnym prowadzonymi w latach osiemdziesiątych była budowa diecezjalnego dom rekolekcyjnego i Karmelu Miłości Miłosiernej w Szczecinie.
Na Pomorzu Zachodnim istniały również zabytkowe obiekty sakralne, które były trwałą ruiną. Przykładem jest tu świątynia mariacka w Chojnie czy kościół pw. św. Jana w Chojnie, który w czasie wojny został zniszczony, a po działaniach wojennych zabezpieczony jako trwała ruina i pomnik żołnierzy radzieckich. Także kościół pw. św. Mikołaja w Wolinie, z którego po zawierusze wojennej zachowała się tylko wieża, został przeznaczony na pamiątkę działań wojennych, a po dostawieniu schodów wykorzystywano pozostałe ruiny jako punkt widokowy. Według Romana Kostynowicza w 1988 r. na terenie diecezji było jeszcze ponad sześćdziesiąt ruin kościołów, które czekały na odbudowę po uprzednim przekazaniu ich na własność Kościołowi.
Nieobce było też w diecezji szczecińsko-kamieńskiej przeznaczenie przez władze państwowe budowli sakralnych do użytku publicznego niezwiązanego z kultem religijnym. Incydent taki widoczny był w Kamieniu Pomorskim, gdzie kościół mariacki służył jako sala estradowa i dom kultury, a w kościele pw. św. Mikołaja znajdowało się muzeum regionalne. Także dwór biskupi w tejże miejscowości zaadaptowany został po wojnie na siedzibę biblioteki miejskiej. Dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. powyższe budynki zostały oddane pierwotnemu właścicielowi.
Na ziemi szczecińskiej nie zachowało się w całości żadne zabytkowe wyposażenie ze średniowiecznych katolickich świątyń. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy była reformacja i druga wojna światowa. Jako przykład charakterystycznego na Pomorzu Zachodnim stopniowego wyczyszczania wnętrz ze zbędnych w „nowej religii” ołtarzy może posłużyć kościół pw. św. Jakuba w Szczecinie. Na początku XVI w. znajdowały się tam pięćdziesiąt dwa ołtarze, a w roku 1596 tylko dwa. Podobny proces zachodził po ostatniej wojnie. Jak podaje Janina Kochanowska „[…] w województwie szczecińskim istnieją obszary szczególnych spustoszeń, do których należą m. in. dawne okręgi Ławiczka (Resko), Pyrzyce czy Kamień. […] wyłania się pewna prawidłowość. Otóż tam, gdzie stacjonowały w ogromnych majątkach ziemskich wojska radzieckie nie dopuszczając w ogóle administracji polskiej […], straty w wyposażeniu i liczba rozebranych kościołów jest największa.” To co nie zrabowali Rosjanie zostało często zniszczone w ramach „oswajania” i wyczyszczania kościołów. Do wnętrza świątyń wprowadzono daleko idące zmiany polegające m. in. na usuwaniu ołtarzy ambonowych, ławki ustawione koncentrycznie zostały zdemontowane i poustawiane w kierunku ołtarza, likwidowano empory i loże kolatorskie. Również na płytach nagrobnych skuwano i zamalowywano napisy w języku niemieckim, a także łacińskim. Na zmianę wyposażeń świątyń wpływ miała propaganda PRL-ska jak i władze Kościoła propagujące hasła powrotu ziem zachodnich do prawowitych właścicieli.
Małe kroki w przywracaniu kościołom elementów z ich pierwotnego wyposażenia na terenie diecezji zostały postawione już w 1945 r., kiedy to dzięki badaniom naukowym można było zidentyfikować pochodzenie pojedynczych egzemplarzy. Krok milowy, jak na ziemię zachodniopomorską, nastąpił w 1980 r. podczas spotkania ks. Romana Kostynowicza z Ministrem Kultury i Sztuki. Postanowiono wówczas, że Muzeum Narodowe w Szczecinie odda do katedry szczecińskiej te precjoza kościelne, które zalegają piwnice muzeum. W wyniku rozmowy kościół diecezjalny otrzymał czterdzieści cztery różne detale wyposażenia świątyń w tym dwadzieścia siedem pochodzących z kościoła pw. św. Jakuba w Szczecinie. Proces odkrywania oryginalnych elementów sprzętu kościelnego trwał przez cały okres istnienia diecezji, jednakże ciężko jest podać jakieś konkretne fakty, gdyż czynności rekonstrukcyjne nie były dokumentowane. Cechą charakterystyczną kościołów zachodniopomorskich były puste nagie ściany, ogołocone z fresków. Powód był ten sam, co wcześniej – reformacja. Ponadto w latach powojennych, aby kościóły oddać jak najszybciej do użytku publicznego, były one pospiesznie tynkowane i nikt nie zwracał uwagi na „jakieś” malowidła na ścianach, jak to miało miejsce chociażby w Chwarszczanach. Innym czynnikiem wpływającym na to, że malowanie kościołów na ziemi szczecińskiej było oszczędne, co stwarzało swoisty surowy charakter przy użyciu wielkich płaszczyzn pobiał, był brak przygotowanych kadr malarskich do malarstwa ściennego w budynkach sakralnych. Poza tym przy innych sprawach związanych z odbudową świątyni malowanie jej wydawało się często luksusem. Wreszcie idea regotyzacji, tak się wyforowała, iż mało miejsca zostało na plastyczną współczesność. Nie znaczy to, że wszystkie kościoły zachodniopomorskie nie posiadały fresków. W latach osiemdziesiątych zakonserwowane i odkryte zostały freski w kościele w Grzędzicach koło Stargardu Szczecińskiego, w Mętnie koło Cedyni i w kamieńskiej katedrze. Osobnym tematem są witraże. W kościołach diecezji szczecińsko-kamieńskich oryginalnych oszkleń prawie nie ma z powodu zniszczeń wojennych. Jedynie w szczecińskiej katedrze zostały zgromadzone i zawieszone uszkodzone egzemplarze. Dlatego zaczęto kościoły zdobić nowoczesnymi witrażami. Najbardziej nowatorskie rozwiązanie znajdowało się w kościele św. Jana Chrzciciela w Stargardzie Szczecińskim, gdzie witraże przedstawiające czystą abstrakcję przeplatały się ze scenami figuralnymi związanymi z motywami chrztu. Podobna koncepcja została zastosowana w kościele parafialnym w Pełczycach. Cechą charakterystyczną było umieszczanie małych herbowych i wotywnych szkiełek z XVII w. w nowszym oszkleniu. Jeśli chodzi o nowe witraże to były one wykonywane przede wszystkim w dwóch szczecińskich pracowniach witrażowniczych: pierwszym kierowała Irena Gren-Kisielewska, drugim zarządzał Bruno Ratajski. Przykładem realizacji całościowego programu konserwatorskiego w kościele są prace regotyzacyjne przeprowadzone w Marianowie w roku 1981-1984, a także w Chociwlu.
Oprócz poczynań związanych bezpośrednio z odbudową i budową kościołów w nowo powstałej diecezji istniała potrzeba rozwiązania problemu lokalowego księży. Za biskupa Stroby istniała szeroka akcja budowy nowych probostw, co łączyło się prawie zawsze z powstawaniem nowych parafii. W 1973 r. uzyskano zgodę na budowę dwudziestu probostw. Łącznie w ciągu pierwszych sześciu lat istnienia diecezji wybudowanych zostało dwadzieścia sześć nowych plebanii, a dziewiętnaście było w dalszej budowie. Według szacunków Jana Gałeckiego w okresie od 1972 r. do 1985 r. zbudowane zostały czterdzieści dwa domy parafialne i jedenaście punktów katechetycznych. Odbudowywano też stare budynki kościelne, które adaptowano na plebanie. Przykładem jest tu budynek przy bazylice katedralnej w Szczecinie. Najstarszy zachowany budynek mieszkalny z przełomu XIV/XV w. po zniszczeniach w 1945 r. został zabezpieczony przez wojewódzkiego konserwatora. W okresie od 1978 r. do 1980 r. odbudowany został staraniem parafii systemem gospodarczym i przeznaczony na dom parafialny. Tak jak w przypadku kościołów trudno władzy było stawiać nieuzasadnione zarzuty wobec duchownych, tak przy budowie plebani padały w skali całego kraju w mediach inkryminacje, że księża budują sobie wystawne plebanie, żerując na najuboższych.
Za sprawy budownictwa kościelnego w diecezji odpowiadał bezpośrednio ordynariusz. Prawo kanoniczne zobowiązywało go, aby w tejże materii przestrzegał form uświęconych tradycją i przepisami sztuki kościelnej. W diecezji szczecińsko-kamieńskiej sprawy budownictwa sakralnego zostały poddane kompetencjom diecezjalnego konserwatora zabytków i komisji sztuki sakralnej. Instytucje te dbały, aby wznoszone i rozbudowywane kościoły nadawały się do funkcji liturgicznych i czynnego uczestnictwa wiernych. Zapewnieniu tych wytycznych służyły wskazania i normy praktyczne z instrukcji Kongregacji Obrzędów Inter oecumenici nr 90 z 26 września 1964 r., Eucharisticum mysterium nr 24 z 25 maja 1967 r. oraz pisma przewodniczącego rady do wprowadzenia Konstytucji o liturgii przez Konferencję Biskupów z 30 czerwca 1965 r. i z 25 stycznia1966 r.
Wykres 5. Liczba oddanych do kultu budowli sakralnych w diecezji szczecińsko-kamieńskiej w latach 1972-1992.
Źródło: Schematyzm 2002, s. 73-441.
W analizie stanu budownictwa sakralnego w diecezji szczecińsko-kamieńskiej uwzględnione zostały wszystkie kościoły i kaplice oddane do użytku religijnego latach 1972-1992. W dwudziestoleciu Kościoła szczecińskiego w materii budownictwa można zauważyć następujące procesy. Jeśli chodzi o kościoły odbudowane widać od 1972 do 1978 r. progres w liczbie oddanych świątyń. Wielkość ta sięga od jednej budowli sakralnej oddanej do użytku w 1972 r. do jedenastu w 1978 r. Razem w ciągu pierwszych lat istnienia diecezji wyremontowano czterdzieści jeden kościołów. Głównym czynnikiem intensyfikacji było przekazywanie przez państwo, na mocy ustawy O przejściu na osoby prawne Kościoła rzymskokatolickiego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych z 23 czerwca 1971 r., ruin kościołów. Kolejny nieznaczny wzrost widoczny jest w okresie od 1980 r. do 1983 r., po którym następuje spadek oddawanych do użytku remontowanych świątyń. I dopiero w 1991 r. był kolejny wzrost liczby wyremontowanych kościołów. Dominanta z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku spowodowana była przemianami ustrojowymi w Polsce w 1989 r. Jeśli chodzi o nowe świątynie, do roku 1977 nie były przekazane do użytku żadne nowo wybudowane budowle sakralne. Wynikało to m. in. z tego, że komuniści obawiali się nie tylko wzmocnienia siły Kościoła, ale przede wszystkim niekontrolowanej aktywności środowisk lokalnych przy okazji budowy świątyni. Dopiero od tegoż roku widać stopniowy wzrost liczby nowych kościołów, który wahał się w granicach od jednej do ośmiu wyświęconych świątyń w ciągu roku. Mała zniżka widoczna jest w roku 1983 i dwóch następnych. Spotęgowanie budownictwa nowych kościołów w osiemdziesiątych latach można wytłumaczyć zezwoleniem Prezesa Rady Ministrów z 24 listopada 1981 r. W sprawie planowania i realizacji inwestycji sakralnych i kościelnych. Zgodnie z dokumentem udzielanie zezwolenia na budowle sakralne o powierzchni do 600 m2 zostało przekazane kompetencji wojewódzkich władz administracyjnych. W praktyce umożliwione zostało łatwiejsze uzyskiwanie zezwoleń na budowę nowych kościołów. Proces ten przebiegał także w innych częściach Polski, jak na przykład w diecezji katowickiej. Można też sądzić, że kolejne etapy starań o budowę i rozbudowę kościołów wyznaczały cyklicznie występujące kryzysy polityczne w Polsce: grudzień 1970 r., sierpień 1980 r. i lato 1989 r. W ten sposób władze administracyjne, wyczuwając oznaki nadchodzącego kryzysu gospodarczego i społecznego państwa chciały zmniejszyć fale niezadowolenia społecznego. Trzeba pamiętać przy tym, że uzyskanie zgody było dopiero początkiem drogi. Postawienie nowej świątyni czy wyremontowanie ruin kościoła zależało w bardzo dużej mierze od dostawców materiałów budowlanych. Władze bardzo często argumentowały, że nie mogą dać materiałów budowlanych, bo pierwszeństwo ma budownictwo mieszkaniowe, czy szpitale albo przedszkola i szkoły, których ciągle brakowało. Budownictwo sakralne w okresie PRL, było zawsze płaszczyzną, na której to władze starały się, poprzez wydawanie zgody na budowę czy remont kościołów nakłonić biskupów do lojalności.
Reasumując, na Pomorzu Zachodnim w interesującym nas okresie oddane do użytku zostały sto dwadzieścia cztery obiekty sakralne. Co z pięćset dwunastoma kościołami które, przeszły w 1972 r. do diecezji dawało na rok 1992 sześćset trzydzieści sześć budowli przeznaczonych do kultu religijnego.
Tak duża liczba oddanych do użytku kościołów była możliwa dzięki zaangażowaniu księży i ofiarności katolickiego społeczeństwa Pomorza Zachodniego, które praktycznie było jedynym inwestorem i mecenasem w dziedzinie budownictwa sakralnego i konserwacji zabytków.
W dysertacji nie została poruszona sprawa cmentarzy, gdyż na ziemi szczecińskiej należały one do administracji państwowej.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Drewniane budownictwo sakralne Opole
A Grzybkowski Jarosław Jarzewicz, Gotycka architektura Nowej Marchii Budownictwo sakralne w okresie
Budownictwo sakralne okres cesarstwa
Ryszard Gryz Na masowe budownictwo sakralne nie pójdziemy Ekipa Gierka wobec budowy katolickich świą
Budown stropy
BUDOWNICTWO OGÓLNE WYKŁAD10S4
1 Budownictwo ogólne sem IV
budownictwo stany skupenia wyk 3
Budownictwo energooszczedne id Nieznany
Budownictwo Wymagania bezpieczeństwa pracy
monter budownictwa wodnego 712[03] z1 11 n
BHP budownictwo
Budownictwo i kosztorysowanie WYKŁADY
Inżynier Budownictwa 2005 01
budownictwo ogolne wyklady
hoła,budownictwo, płaszczyzny w rysunku technicznym
obciazenia wiatr snieg materiały pomocnicze z budownictwa ogólnego

więcej podobnych podstron