Gotycka architektura sakralna w Polsce – określ czas trwania stylu, podaj typowe przykłady szkoły

małopolskiej, dokonaj analizy konstrukcji i formy, określ indywidualne cechy.

Architektura gotycka w Polsce – poł XIII – poł. XVw.

Krzewicielami nowego stylu w Polsce byli zakonnicy – cystersi, dominikanie, franciszkanie. W początkowej fazie

gotyku kościoły dominikańskie i franciszkańskie charakteryzowały się, zgodnie z regułą zakonu, prostotą formy.

Jednak i przez cały czas trwania stylu budowle gotyckie w Polsce odbiegały od zachodnich, czego przyczyną był

odmienny klimat, uniemożliwiający zastosowanie pewnych konstrukcji oraz inny materiał budowlany. Forma

kościołów kształtujących się na naszych terenach była więc nieporównywalnie skromniejsza od rozwiązań gotyku

w innych krajach.

Cechy gotyckiej architektury sakralnej w Polsce:

- materiał: cegła - zastosowanie tego materiału nie pozwalało na budowę kościołów o strzelistych sylwetkach i

rozczłonkowanych elewacjach  zwarta, ciężka, mniejsza, masywna bryła kościołów

- wprowadzenie cegły ograniczyło rolę kamienia, który stosowano głównie na elementy

konstrukcyjne i detale (filary, żebra, służki, głowice, obramienia otworów okiennych i

drzwiowych)

- ilość naw w kościołach ograniczona do max 3, prezbiterium rzadko wyposażone w ambit i wieniec kaplic

- sklepienia krzyżowo – żebrowe, gwiaździste, sieciowe, kryształowe, oraz zdobycz polskiej konstrukcji –

sklepienie trójdzielne (piastowskie)

- dekoracja rzeźbiarska ograniczona do zworników, kapiteli, wsporników, sterczyn, portali

- malownicze efekty plastyczne: - świadome rozdzielanie elementów konstrukcyjnych od wypełniających -

łączenie białych kamiennych (wapiennych)żeber i filarów z ceglanymi

płaszczyznami sklepień i ścian (lub odwrotnie – ceglane żebra na białym tynku)

- zestawianie jaśniejszych cegieł (wiśniówki) ze spieczonymi na ciemny kolor

(zendrówki)

- kolorowe i bogate fryzy, portale, szczyty wykonywane z profilowanej cegły

- stosowanie cegły glazurowanej (obleczonej powłoką ze szkliwa, nadającej

cegle gładkość, połysk, kolor i trwałość)

- różnorodność rozwiązań konstrukcyjnych (lokalne/regionalne odmiany):

- kościoły halowe – wznoszono je przede wszystkim na północy Polski (Pomorze, tzw. gotyk pomorski),

gdzie głównym materiałem budowlanym była cegła. Budowle są zazwyczaj

trójnawowe, o surowej, ciężkiej bryle.

np. Kościół NP Marii w Gdańsku

Kościół NP Marii w Toruniu

Kościół NP Marii na Piasku we Wrocławiu

- kościoły bazylikowe o przyporach wiszących – system gnieźnieński - połączenie konstrukcji kościołów

zachodnich z systemem krakowskim. Skarpy przyścienne wzmacniające górną część

ścian nawy głównej oparte są na łukach przyporowych przerzuconych nad

sklepieniami naw bocznych

np. Katedra pw. św. Piotra i Pawła w Poznaniu

Katedra pw. Wniebowzięcia NPM w Gnieźnie

Katedra pw. św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu

Kościół NMP w opactwie cystersów w Pelplinie

- kościoły bazylikowe konstrukcji filarowo skarpowej - system krakowski - przypora wzmacniająca

wysoką ścianę nawy głównej (na zewnątrz) przebija dach naw bocznych, następnie

przylega do filara międzynawowego. Ogranicza to przestrzeń naw bocznych, ale

eliminuje konieczność stosowania łuków przyporowych, które w naszym klimacie

byłyby narażone na obciążenie śniegiem i destrukcyjne działanie niskiej temperatury.

Bazyliki z taką konstrukcją najczęściej: nie są wysokie, nie posiadają transeptu,

prezbiterium jest węższe od korpusu. Kościoły w systemie krakowskim wznoszono

przede wszystkim na terenie małopolski, jednak oprócz Śląska, gdzie polski gotyk

przenikał się z doświadczeniami czeskich budowniczych (tzw. gotyk śląski), Pomorza i

kościołów wykorzystujących system gnieźnieński także i reszta kraju pozostawała pod

wpływami szkoły krakowskiej.

np. krakowskie kościoły (patrz niżej 1-5)

Gotycką architekturę sakralną w Polsce cechuje przede wszystkim różnorodność form, jakie styl ten przybierał w

danych regionach (lokalne odmiany gotyku). Największą rolę w kształtowaniu się polskiego gotyku odegrała

Małopolska, oprócz niej najpełniej reprezentują go miasta takie jak Wrocław, Toruń i Gdańsk. Na rozwój gotyku

małopolskiego ważny wpływ miało budownictwo zakonne, które wytworzyło schemat dwuczłonowego kościoła,

złożonego z długiego, sklepionego prezbiterium oraz czworobocznego (wielonawowego) korpusu pozbawionego

transeptu (nawy poprzecznej). Inne cechy gotyckiej architektury sakralnej w Małopolsce:

- tworzywo ceglano – kamienne lub kamienne

- tradycjonalizm w rozwiązaniach przestrzennych (dominacja schematu dwuczłonowego kościołów)

- szczyty występujące najczęściej w formie schodkowej (rozczłonowane smukłymi płycinami, często zaopatrzone

w sterczyny)

- dekoracje portali

- system filarowo skarpowy

- dekoracje ścian zewnętrznych laskowaniem maswerkowym

- kościoły z reguły dwunawowe, bazylikowe (w Małopolsce wzór bazyliki katedralnej przełamał lokalną tradycję

halową)

Obraz epoki najlepiej rozpoznawalny jest w Krakowie, jako że stanowił on miejsc działalności dominikanów,

franciszkanów, później również augustianów i karmelitów, zaś jako ówczesna stolica Polski utrzymywał kontakty

z całą Europą.

1. Kościół Mariacki pw. Wniebowzięcia NMP w Krakowie, XIV w

Kościół bazylikowy trzynawowy, zbudowany na fundamentach

kościoła romańskiego. Posiada dwuwieżową fasadę (wyższa

wieża, tzw. hejnalica, przykryta jest gotyckim hełmem, niższą,

dzwonnicę kościelną, wieńczy hełm późnorenesansowy),

ostrołukowe okna oraz charakterystyczne łączenia ceglanych

murów z kamiennymi detalami (obfitość kamieniarki

architektonicznej i figuralnej). Kościół posiada prezbiterium

zakończone apsydą i nakryte sklepieniem gwiaździstym. Korpus

nawowy, przykryty sklepieniem krzyżowo – żebrowym, tworzy

nawa główna z parą naw bocznym do których przylegają kaplice.

Wewnątrz kościoła znajduje się zespół gotyckich witraży, ołtarz

Wita Stwosza, oraz inne dzieła sztuki m.in renesansowe cyborium

Jana Marii Padovano. Polichromie w prezbiterium wykonał Jan

Matejko wraz z uczniami m.in. J. Mehofferem, S. Wyspiańskim.

2. Kościół św. Trójcy (Dominikanów) w Krakowie, XIII w

Kościół bazylikowy trójnawowy, w którym po raz pierwszy

w Krakowie zastosowano cegłę jak materiał. Fasada

wyposażona jest w wimpergi nad portalami, szczyt

występuje w postaci schodkowo – blendowej. Kościół

posiada wydłużone prezbiterium zakończone prostą ścianą

oraz przykryte sklepieniem sieciowo – kolebkowym z

lunetami (w korpusie – sklepienie krzyżowo – gwiaździste).

Zabudowania klasztorne przylegają do kościoła od strony

północnej i skupione są wokół trzech wirydarzy.

3. Kościół Bożego Ciała w Krakowie, XIV/XVw

Trójnawowa bazylika ufundowana przez Kazimierza Wielkiego,

w późniejszych latach wyposażona w elementy renesansowe

i barokowe. W bryle kościoła wyróżnia się wieża oraz

schodkowo – blendowy szczyt ze sterczynami, a także

malownicza sygnaturka (mały dzwon kościelny umieszczony

w wieżyczce). Dekoracja ograniczona jest do zestawienia

ceglanych płaszczyzn z kamiennymi narożami.

4. Kościół św. Katarzyny (Augustianów) w Krakowie, XIVw.

Kościół dzięki smukłej i strzelistej sylwetce, różnorodności

form i detalu architektonicznego jest uznany za jeden z

najlepszych przykładów architektury gotyckiej w Polsce. Jest

to budowla trzynawowa, bezwieżowa, pozbawiona transeptu.

Posiada prezbiterium nakryte sklepieniem gwiaździstym, w

jednej z kaplic występuje sklepienie palmowe. Na zewnątrz

dominantę stanowią białe, ciosowe pinakle na przyporach.

Od południa do kościoła przylega kruchta z dwoma portalami

o bogatej dekoracji kamiennej. Kościół zalicza się do tzw.

architektury kazimierzowskiej (tj. Kościół Bożego Ciała),

którą cechował wertykalizm, smukłość, silna artykulacja

konstrukcji wydatnymi przyporami.

5. Katedra na Wawelu pw. św. Wacława Męczennika, XIVw.

Katedra, zbudowana na miejscu wcześniej istniejącego

kościoła, wzniesiona z cegły i białego kamienia wapiennego,

wyposażona została w długie prezbiterium, transept, ambit

oraz trzynawowy korpus. Nawa główna i prezbiterium (poza

jego wschodnią częścią, nakrytą sklepieniem piastowskim)

przykrywa sklepienie krzyżowo – żebrowe. Skromny wystrój

podkreśla czystość linii architektonicznych oraz linearne

podziały ścian gzymsem i wiązkami służek bez kapiteli, które

rozwidlają się w żebra. Katedrę otaczają trzy wieże (Wieża

Zygmuntowska, Wieża Zegarowa, Wieża Wikaryjska),

wewnątrz znajdują się liczne przykłady rzeźby sakralnej

(m.in. nagrobki królewskie)

6. Kościół św. Franciszka z Asyżu w Krakowie, XIII w

Kościół składa się z prezbiterium, transeptu, dwunawowego,

asymetrycznego korpusu (drugą nawą dobudowano w XVIw)

oraz trzech kaplic. Jest budowlą ceglaną, wyposażoną w

sklepienie krzyżowo – żebrowe, która wraz z przylegającym

klasztorem franciszkańskim kompleks sakralny. Szczyt fasady

posiada schodkową formę. W oknach prezbiterium kościoła

znajduje się 5 witraży Stanisława Wyspiańskiego, w z

głównej „Bóg Ojciec – Stań się” jego autorstwa.

7. Kościół św. Krzyża w Krakowie, XIVw.

Kościół jest jedną z najczystszych stylowo gotyckich

budowli w Krakowie. Charakteryzuje go prosta budowa,

składa się bowiem z kwadratowej ceglanej nawy oraz

prostokątnego kamiennego prezbiterium, przykrytego

osobnym dachem. Nad zachodnią fasadą góruje

kwadratowa wieża, do której przylegają dwie kaplice.

Jednonawowy korpus kościoła wyposażony został

w sklepienie palmowe wsparte na jednym centralnym

filarze, prezbiterium – w sklepienie sieciowe.

 Jedną z najcenniejszych budowli gotyckich Małopolski

jest również Kolegiata w Wiślicy z XIVw - dwunawowy

kościół halowy, którego przestronne nawy przykryte są

pięknymi sklepieniami gwiaździstymi i trójdzielnymi,

wspartymi na trzech smukłych filarach. Świątynia została

wzniesiona z kamienia ciosowego.