B. Trelińska Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce
Rozdział IV, str. 133-156
SYSTEM CYFR, INTERPUNKCYJNY I BRACHYGRAFICZNY WSPOMAGAJĄCY SEMIOLOGICZNE FUNKCJE PISMA
- minuskuła karolińska upowszechniła system brachygraficzny stosowany w głównych ośrodkach skryptoryjnych i kancelaryjnych
- w piśmie kodeksowym abrewiacji używano niewiele i były to powtarzające się skróty
- rozwój brachygrafii nastąpił na przełomie XI i XII w. w wyniku poszerzenia się kręgów wytwórców i odbiorców; wpływ miała także książka specjalistyczna, która pojawiła się w powstających uniwersytetach; system skrótów wzbogacili również pisarze dokumentów
- w piśmie gotyckim nastąpiła rozbudowa systemu brachygraficznego do nieznanej dotąd skali; szczególnie zwyczaj ten przejęli wytwórcy rękopisów, co doprowadziło do powstania słowników, podręczników abrewiacji oraz odręcznych spisów uzupełnianych i przepisywanych
- w epigrafice romańskiej w Polsce używano znaków symbolicznych znanych w epigrafice rzymskiej: kropka, punkt; stosowano również suspencję, kontrakcję, znaki prawnicze, a także w większości inskrypcji abrewiację
- semiologiczne funkcje pisma są wspomagane lub uzupełniane przez system cyfr i znaki interpunkcyjne; wśród znaków interpunkcyjnych rozróżniamy znaki rozpoczynające i kończące tekst inskrypcji, przerywniki oraz, stosowane bardzo rzadko, znaki przeniesienia
CYFRY RZYMSKIE I ARABSKIE
- do ważnych funkcji inskrypcji należy przekazanie informacji o dacie wydarzenia, któremu zabytek epigraficzny został poświęcony; wiele inskrypcji z XIV-XVI w. takiej informacji nie zawiera – szczególnie widoczne jest to w malarstwie tablicowym i ściennym oraz witrażach (ulegnie to zmianie, gdy inskrypcja zostanie umieszczona pod obrazem lub kiedy zaprowadzi się cyfry arabskie)
- w drugiej połowie XV w. wprowadzone zostały do datacji cyfry rzymskie o module majuskulnym w inskrypcjach wykonanych teksturą epigraficzną
- w początkach XV w. majuskulne jest tylko „M”, a pozostałe cyfry są minuskulne; wprowadza się także datę mieszaną, liczebnikowo-cyfrową
- cyfry rzymskie zawsze są oddzielone od siebie przerywnikami; zastosowany system obejmuje: tysiące, dziesiątki i jednostki (pozwala to wykluczyć pomyłkę w odczytaniu daty)
- cyfry arabskie są pochodzenia indyjskiego; rozpowszechnienie ich w Europie odbywało się z oporem, zdarzało się, że jeszcze w końcu XV w. zakazywano ich użytku
- cyfry arabskie początkowo używane były do oznaczeń matematycznych, następnie do foliowania i paginowania książek; od XIV w., a zwłaszcza w XV w. weszły do użytku w nauce; we Włoszech cyfry arabskie stosowali także kupcy
- w Polsce ślady znajomości cyfr arabskich pochodzą z drugiej połowy XIV w., szerszego zastosowania z pierwszego dziesięciolecia wieku XV
- w epigrafice użyto ich w 1391 r. w inskrypcji z Rzymu, w 1464 r. w Bergamo i w 1477 r. w Zgorzelcu; w epigrafice niemieckiej pojawiły się w pierwszej połowie XV w.; równolegle w datacjach używano cyfr rzymskich i zapisu liczebnikowego
- w epigrafice w Polsce cyfry arabskie w zebranym materiale najwcześniej spotykamy na Śląsku; na terenie ówczesnego państwa polskiego wyryte są w inskrypcji na słupie granicznym w Biskupicach Radłowskich
- 1 przyjmuje wszelkie formy litery „i” minuskulnej, gotyckiej; najczęściej jest to tekstura epigraficzna, chociaż może naśladować majuskułę bastardową (widoczne to jest na wielu chrzcielnicach w Polsce); różnicę graficzną cyfry „1” użytej na oznaczenie tysiąca i pozostałych wielkości zauważa się dopiero w latach 80. XV w.
- 2 – najczęściej upodabnia się do litery „Z”, ale występującej w pismach o module majuskulnym; może również być wzorowana na literze „z” z tekstury epigraficznej; dzisiejszą formę cyfry „2”, wprowadzoną już w pismach renesansowych, spotykamy na tablicy Jana Grota
- 3 – nie odbiega od wzoru obecnie stosowanego, tak jak w innych krajach
- 4 – jest to górna połówka cyfry „8”; w większości jest to cyfra typu gotyckiego, ale o dukcie łagodnym, nie dostrzega się zbijania krzywizn
- 5 – może być podobna do „7” i „1”, co powoduje w konsekwencji trudności w rozróżnieniu cyfr występujących w dziesiątkach i jednościach; cyfra ta, obok „2” i „7” w XV i XVI w. przechodzi liczne przemiany [w zapisie], by zbliżyć się do jej obecnej postaci
- 6 – nie odbiega zbyt zdecydowanie od formy obecnej; może być z oczkiem otwartym lub zamkniętym
- 7 – najczęściej jest to daszek otwarty od dołu, na ogół boki są równe, chociaż może być dłuższy bok prawy (wtedy upodabnia się do siekiery z trzonkiem)
- 8 – cyfra ta nie różni się niczym od postaci obecnej
- 9 – oczko może być zamknięte lub lekko uchylone, laska łagodnie podwinięta w lewo lub prawie prosta
- 0 – cyfra o jajowatym kształcie przypomina literę „O”; cyfra może mieć bardzo mocno zbite krzywizny, powodujące tworzenie się linii wklęsłych
- cyfry arabskie przez cały badany okres zachowały formę gotycką, która ulega przemianom dopiero w XV w.
- zdarzało się, choć bardzo rzadko, mieszanie cyfr obu systemów, np. M.4.03 (widoczne także czasem w rękopisach)
- do epigrafiki wprowadzono cyfry rzymskie wraz z symbolicznym skróceniem typu Mo . CCCO, gdzie „o” zastępowało symbol zaczerpnięty z alfabetu
- cyfry rzymskie przekazują inny zasób informacji niż sam alfabet
- cyfry rzymskie, podobnie jak arabskie, są także znakami umownymi, przeznaczonymi do notowania zwrotów języka, czyli innego systemu znaków; wyodrębnienie znaków umownych z tekstu inskrypcji pozwoliło na wzbogacenie przeżycia estetycznego odbiorcy; to kod, który przekazuje odbiorcy informację nadaną przez fundatora o wydarzeniu bardziej czy mniej odległym w czasie
SYSTEM INTERPUNKCYJNY
- system interpunkcyjny w epigrafice gotyckiej w Polsce jest zbiorem znaków graficznych o dosyć ograniczonym zasobie, służącym oznaczeniu początku tekstu, rozdzielania wyrazów lub wskazującym koniec inskrypcji
- w epigrafice gotyckiej inskrypcja najczęściej składa się z jednego zdania
- znaki początkowe inskrypcji to mniej lub bardziej ozdobne romby i przede wszystkim krzyż równoramienny; ramiona może mieć zakończone ostro lub rozdarte, rzadko zamknięte kuleczkami; ten sposób wykonania krzyża występuje w XIV w., kiedy w użyciu jest majuskuła gotycka (zwyczaj powraca w XV w. na dzwonach i naczyniach liturgicznych)
- znak rozpoczynający tekst spełnia istotną funkcję w inskrypcjach na dzwonach i naczyniach liturgicznych, wykonanych majuskułą gotycką, gdyż trudno w nich odszukać początek tekstu
- krzyż rozpoczynający inskrypcję ma także znaczenie sakralne i symboliczne – stanowi graficzny obraz inwokacji, narzucając odbiorcy spełnienie podstawowych wymogów religijnych, jest swoistą sakralizacją zmarłego, któremu inskrypcja została poświęcona (podobnie z krzyżami na dzwonach i naczyniach liturgicznych)
- dzwony dodatkowo ogłaszają wiadomości o ważnych wydarzeniach, przekazują prośbę o pokój, która jest zamieszczona w inskrypcji; dzwon wyznacza czas święty i świecki, czas pracy i modlitwy; wyznacza czas przemijania, aż do śmierci
- dlatego krzyż i inskrypcja są wyznacznikami, ale też odbiciem obyczajowości społecznej
- znaki rozpoczynające tekst inskrypcji zanikają w końcu XIV w., choć niecałkowicie; ich funkcje przejmują inicjały wykonane pismem majuskulnym lub o zwiększonym module; funkcję tę spełnia też odmienna barwa liter inicjalnych w inskrypcjach na obrazach
- krzyż równoramienny stosowany jest także jako znak rozdzielający wyrazy w inskrypcji; pełni wtedy taką samą funkcję jak inne znaki użyte jako przerywniki (kropki, romby, kwiatki)
- przerywnikami mogą też być różne odmiany lilii heraldycznych, które pojawiają się w końcu XIV w.
- zróżnicowanie formy przerywników zależy od inwencji wykonawcy, ale musi być dostosowane do innych elementów zabytku
- przerywniki wprowadzone są najczęściej po każdym wyrazie, przez co napis staje się bardziej ekspresyjny i czytelny; dodają one zabytkowi, wraz z inskrypcją, waloru artystycznego
- podstawową funkcją rozdzielników było zwiększenie czytelności inskrypcji, wyeksponowanie danej informacji, zapobiegnięcie pomyleniu cyfr z literami
- w latach 30. XV w. niekiedy przerywniki pełnią rolę znaku kończącego zdanie, czyli kropki
- wprowadzenie rozdzielników w funkcji przecinka w epigrafice praktycznie nie jest widoczne
- znaki zakończenia tekstu nie odbiegają formą od przerywników; używano ich rzadko, głównie jeśli pozostawało puste miejsce – chodziło więc o estetykę całej kompozycji (dlatego pojawiają się różne ornamenty roślinne);
- w początkach XVI w. znak zakończenia inskrypcji wprowadzono w znaczeniu kropki
REGULARNOŚĆ CZY SWOBODA SYSTEMU BRACHYGRAFICZNEGO
- pisarze książek i dokumentów rozwijali odziedziczone sposoby skracania, jednocześnie wzbogacając je zależnie od uprawianej dziedziny
- nauka pisania obejmowała także naukę skrótów, które ulegały poszerzeniu w praktyce pisarskiej
- w rękopisach okresu gotyckiego występuje rozbudowany system skróceń, szczególnie stosowany do potrzeb książek specjalistycznych
- w epigrafice gotyckiej w Polsce występują cztery podstawowe formy abrewiacji: suspencja, kontrakcja, skrócenia za pomocą znaku skróceniowego i skrócenie przez nadpisanie litery
- znaki skróceń najczęściej wykuwano na obramowaniu tablicy, stąd też ich duże zniszczenia i ubytki
- w inskrypcjach często stosowano najradykalniejszą formę suspencji, tzw. sygle – zapisywano tylko pierwszą literę, po niej umieszczano kropkę, romb, trójkąt, np. S. = Sanctus
- w inskrypcjach sporządzonych majuskułą gotycką wyrazy te zapisywano w pełnym brzmieniu lub posługiwano się kontrakcją; rzadko pojawia się zapis inwokacji w pełnym brzmieniu
- najbardziej rozbudowany system stosowanych znaków występuje od połowy XV w. do lat 70. wieku XVI; różnorodność znaków skróceniowych widoczna jest w inskrypcjach na naczyniach liturgicznych i na tablicach
- najmniej zróżnicowany system znaków skróceniowych występuje w kontrakcji (jako niewielkie przekształcenie kreski), podobnie w suspensji, np. DNI = DOMINI, ANO = ANNO
- skrócenie przez znak skróceniowy rzadko występuje w epigrafice gotyckiej w Polsce w wieku XIV; nasila się w drugiej połowie XV w.
- wyjątkowo rzadko wprowadzano do inskrypcji skracanie przez nadpisanie litery
- najczęściej stosowanymi ligaturami w epigrafice gotyckiej w Polsce są „y = ij, w = w”.
- abrewiacji rzadko używano na początku wyrazu
- skracaniu ulegały przede wszystkim nazwy urzędów, godności i przymiotnikowe określenia miejscowości; unikano skracania imion
ZNAK CZY OBRAZ
- inskrypcja gotycka zawiera najczęściej bardziej lub mniej rozbudowane zdanie oznajmujące; treść uzupełnia wyobrażenie malarskie, heraldyczne, płaskorzeźbę, ornamentykę naczyń liturgicznych – inskrypcja gotycka stanowi element składowy całości zabytku sztuki
- inskrypcje na obrazach pełnią funkcję objaśniającą lub uzupełniającą wykonane przedstawienie plastyczne
- epigrafika gotycka posługiwała się mniej czy bardziej dopracowanym pismem kaligraficznym, przejętym ze starannych i luksusowych kodeksów rękopiśmiennych
- epigrafika pełniła także funkcje estetyczne; inskrypcja stawała się więc obrazem, rzeźbą do oglądania; im łatwiejszy był do niej dostęp , w tym większym stopniu mogła tę funkcję pełnić
- w końcu XIV i w XV w. zadbano o zwiększenie poczucia estetycznego, rozbudowując inicjały, czym dodano pismu dekoracyjności; podobnie postępowano z wyróżnianiem imion, miejscowości, czy datacji
- dekoracyjność inskrypcji jako obrazu zwiększono poprzez wprowadzenie w XV w. na ramach obrazów ołtarzowych kwiatków lub gałązek roślinnych
- wykonawca również podchodził do inskrypcji jak do szczególnego rodzaju dzieła sztuki, wykazując swój kunszt i umiejętności
ZAKOŃCZENIE
- gotyckie pismo epigraficzne pojawia się w Polsce na przełomie XIII i XIV w.; funkcjonuje natomiast jeszcze w latach 80. XVI w.
- wśród stosowanych w epigrafice pism da się określić różnice ze względu na moduł, dukt, relief
XIII / XIV - 80. lata XIV w. – majuskuła gotycka
70. lata XIV w. – 1447 – tekstura epigraficzna, w inicjalikach: majuskuła gotycka, kapitała bastardowa
1448 – 1587 – tekstura epigraficzna, bastarda, ozdobna majuskuła gotycka, kapitała protorenesansowa, kapitała humanistyczna, w inicjalikach: majuskuła gotycka, kapitała bastardowa
- funkcje epigrafiki pozostawały niezmienne od czysto praktycznych, informacyjno-objaśniających po estetyczne i sakralne
- epigrafika gotycka w Polsce wykazała zdecydowane różnice w stosunku do romańskiej, a następnie humanistycznej; dotyczy to zarówno rozmieszczenia tekstu, jak i budowy literackiej inskrypcji
- zmiany zachodzące w piśmie epigraficznym, pojawienie się wielu razem używanych pism wskazują na podnoszenie się poziomu intelektualnego ówczesnego społeczeństwa
- gotyckie pismo epigraficzne nie przejawia zdecydowanych różnic w stosunku do krajów ościennych z kręgu kultury łacińskiej