179

Czesław Chmielecki, Żetony toruńskiej komunikacji omnibusowej

_____________________________________________________________________________________________________________

Czesław Chmielecki (Toruń)

ŻETONY TORUŃSKIEJ KOMUNIKACJI OMNIBUSOWEJ

Początkiem miejskiej publicznej komunikacji w Toruniu był dzień 30 listopada

1863 roku. W tym dniu firma przewozowa BRACIA LIPMANN uruchomiła regularną,
stałą komunikację między dworcem kolejowym (obecnie Dworzec Toruń Główny) a
Rynkiem Staromiejskim przez Wisłę, nowo wybudowanym mostem palowym – kon-
strukcji drewnianej. Przewóz pasażerów odbywał się omnibusem

1

12-osobowym, we-

dług rozkładu jazdy. W dniu 1 listopada 1871 roku uruchomiono w Toruniu drugą linię
omnibusową do dworca kolejowego Mokre

2

(obecnie dworzec Toruń Wschodni). Opła-

tę za przejazd pobierano według obowiązującego cennika w obiegowej monecie, w tym
przypadku w groszach srebrnych (silber groschen), którą prawdopodobnie pobierał
konduktor lub osoba kierująca omnibusem.

il. 1. Obwieszczenie firmy przewozowej „Bracia Lipmann”, 19.10.1871.

1

Omnibus był to rodzaj powozu publicznego, dwu lub czterokonnego, do przewozu większej ilości osób.

2

Mokre – nazwa wsi podtoruńskiej, od 1 kwietna 1906 jest dzielnicą Torunia (Przedmieście Mokre).

180

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Ilustracja 1 przedstawia obwieszczenie, zamieszczone w dodatku specjalnym

„Gazety Toruńskiej” („Thorner Zeitung”) z dnia 19 października 1871 roku, w którym
poinformowano pasażerów o trasach przejazdu omnibusem, przystankach, godzinach
odjazdu, wysokości opłat za przejazd i za bagaż. Również podano informację o wyso-
kości opłat za przejazd dorożką. Obwieszczenie podała do publicznej wiadomości firma
przewozowa „BRACIA LIPMANN” (Gebrüder Lipmann).

Żetony omnibusowe służyły jako dowód opłaty za przejazd. Bogumił Sikorski

pisze: Taki system rozliczenia pasażera z przewoźnikiem, eliminujący obrót pieniężny z
pojazdu, stosowany był w omnibusach już w końcu 1 połowy XIX w. Przyjęta w tym
czasie praktyka sprowadzała się do zakupu żetonów w specjalnych punktach przed-
sprzedaży. Pasażer zaopatrzony w żeton odpowiedniej wartości wsiadając do omnibusu
wrzucał go do urządzenia znajdującego się przy wejściu, które sygnałem dźwiękowym
potwierdzało ten fakt, a połączony z nim licznik wskazywał liczbę wrzuconych żetonów
umożliwiając kontrolę ilości wsiadających osób. Tak więc można powiedzieć, że żetony
w omnibusach stosowano w celu przyspieszenia obsługi pojedynczego pasażera w po-
jeździe i zmniejszenia do minimum ilości pracowników przedsiębiorstwa przewozowego
posiadających kontakt z gotówką.

3

Z toruńskiej komunikacji omnibusowej obecnie znane są żetony o nominale 15

i 5 fenigów.

Il. 2. Żeton omnibusowy na 15 fenigów.

Na ilustracji 2 widzimy żeton potwierdzenia zapłaty Towarzystwa Omnibuso-

wego Mokre o wartości 15 fenigów. Wykonany w mosiądzu, średnicy 20,0 mm, grubo-
ści 1,2 mm, o wadze 2,72 g i o boku gładkim. Stan zachowania żetonu bardzo dobry.
Av.: Napis w 5 wierszach ZAHL-MARKE [łukiem] / DER / OMNIBUS- / GESELL-
SCHAFT / MOCKER [łukiem].
Rv.: Napis w 2 wierszach 15 / PFENNIGE [łukiem].

Świadczyłoby to, że koszt przejazdu 1 osoby na linii omnibusowej wynosił 15

fenigów.

Stosunkowo niedawno ujawnił się żeton o nominale 5 fenigów, prawdopodob-

nie należący do Przedsiębiorstwa Omnibusowego Mokre (il. 3).
Av.: Napis w 4 wierszach ZAHL-MARKE [łukiem] / DER / O.-G. / M.; ten skrót lite-
rowy sugeruje mokrzańska firmę omnibusową: OMNIBUS – GESELLSCHAFT MO-
KER.

3

B. Sikorski, Monety zastępcze i żetony tramwajowe z ziem polskich, Piła 1987, s. 13.

181

Czesław Chmielecki, Żetony toruńskiej komunikacji omnibusowej

_____________________________________________________________________________________________________________

Rv.: Nominał żetonu o wartości 5 fenigów w 2 wierszach 5 / PFENNIGE [łukiem].

Prawdopodobnie powodem napisu skrótowego była mała powierzchnia żetonu.

il. 3. Żeton omnibusowy na 5 fenigów.

Żeton wykonano w mosiądzu, w postaci okręgu o średnicy 17,9 mm.

Opłata za przewóz 1 bagażu tzw. ręcznego prawdopodobnie wynosiła 5 feni-

gów i to w tym celu wykonano żeton o tej wartości. Przykładem może służyć wysokość
opłat w firmie omnibusowej Braci Lipmann z roku 1871, która wynosiła za przewóz
jednej osoby 3 grosze srebrne, natomiast za jeden bagaż ręczny płacono jeden grosz
srebrny, czyli trzykrotnie mniej. Trudno obecnie ustalić z jakiego okresu pochodzą
omawiane żetony. W roku 1871 w Cesarstwie Niemieckim wprowadzono nowy system
pieniężny, w oparciu o markę, dzielącą się na 100 fenigów.

Powstanie komunikacji tramwajowej w Toruniu w roku 1891 – tramwaje kon-

ne, a następnie w roku 1899 – tramwaje elektryczne oraz rozbudowa linii tramwajo-
wych, np. w roku 1902 do Mokrego, prawdopodobnie spowodowało ograniczenie i
następnie likwidację komunikacji omnibusowej.

Autor artykułu dziękuje Pawłowi Chmieleckiemu z Torunia, mojemu wnuko-

wi, za udostępnienie 15-fenigowego żetonu do publikacji oraz panu Bogumiłowi Sikor-
skiemu z Piły za szczegółowe informacje dotyczące żetonu 5-fenigowego.



Literatura:

Sikorski B., Monety zastępcze i żetony tramwajowe z ziem polskich, Piła, 1987.
Sikorski B., Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur, t. XIII, Piła

2010, s. 57.

Zakrzewski T., Dylematy i współzależność komunikacji wodnej i lądowej Torunia w

latach budowy głównych dróg żelaznych do miasta (1853-1883), Rocznik

Toruński, 1991, R. 20, s. 177-198.

182

Biuletyn Numizmatyczny 2010:3 (359)

_____________________________________________________________________________________________________________

Czesław Chmielecki, Tokens of Toruń stagecoach public transport

In 1863 a transport company BROTHERS LIPMANN started in Toruń regular

public transport between the railway station (at present the Toruń Główny station), and
the Old Town Market Square across the Vistula river, by newly-constructed wooden
bridge. On 1 November 1871 in Toruń the second stagecoach line was started to the
railway station Mokre (at present the Toruń Wschodni station). Passengers were trans-
ported by a 12-persons stagecoach. Later a transport company STAGECOACH COM-
PANY MOKRE introduced a fare for one-line stagecoach ride paid in token of value 15
pfennigs as well as 5-pfennig token for a hand luggage. The first illustration presents an
ANNOUNCEMENT of the transport company BROTHERS LIPMANN, the second
illustration the obverse and the reverse of 15-pfennig token and the third illustration the
obverse and the reverse of 5-pfennig token of the transport company STAGECOACH
COMPANY MOKRE.