„
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Iwona Dąbek
Cezary Dąbek
Identyfikowanie potrzeb użytkowników
348[03].Z3.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
mgr Mirosława Müldner-Kurpeta
mgr Barbara Tomkiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr Cezary Dąbek
Konsultacja:
mgr inż. Jarosław Sitek
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 348[03].Z3.01
„Identyfikowanie potrzeb użytkowników” zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik informacji naukowej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie
3
2. Wymagania wstępne
5
3. Cele kształcenia
6
4. Materiał nauczania
7
4.1. Kategoryzacja użytkowników informacji
7
4.1.1. Materiał nauczania
7
4.1.2. Pytania sprawdzające
15
4.1.3. Ćwiczenia
15
4.1.4. Sprawdzian postępów
17
4.2. Narzędzia do badań potrzeb informacyjnych
18
4.2.1. Materiał nauczania
18
4.2.2. Pytania sprawdzające
27
4.2.3. Ćwiczenia
27
4.2.4. Sprawdzian postępów
28
4.3. Całościowe i reprezentacyjne badania potrzeb informacyjnych
29
4.3.1. Materiał nauczania
29
4.3.2. Pytania sprawdzające
36
4.3.3. Ćwiczenia
37
4.3.4. Sprawdzian postępów
38
5. Sprawdzian osiągnięć
39
6. Literatura
44
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat identyfikowania potrzeb
różnych użytkowników, metodologii badania potrzeb informacyjnych oraz zastosowania
wybranych miar statystycznych w badaniach tych potrzeb.
W poradniku znajdziesz:
−
wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
−
cele kształcenia – wykaz umiejętności jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
−
materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
−
zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
−
ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
−
sprawdzian postępów,
−
sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
−
literaturę uzupełniającą.
Jednostka modułowa: Identyfikowanie potrzeb użytkowników, której treści teraz poznasz
jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z technologią udostępniania
informacji – schemat 1.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
Schemat 1. Układ jednostek modułowych w module „Technologia udostępniania informacji”
348[03].Z3
Technologia udostępniania
informacji
348[03].Z3.01
Identyfikowanie potrzeb
użytkowników
348[03].Z3.02
Wyszukiwanie informacji
348[03].Z3.03
Udostępnianie informacji
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Identyfikowanie potrzeb
użytkowników”, powinieneś umieć:
−
określać kategorie grup użytkowników różnych bibliotek i ośrodków informacji,
−
określać potrzeby według kategorii poszczególnych grup użytkowników biblioteki czy
ośrodka informacji,
−
posługiwać się analizą potrzeb użytkowników, wykorzystując metodę badań
ankietowych,
−
identyfikować potrzeby informacyjne obsługiwanego środowiska,
−
posługiwać się odpowiednią terminologią informacyjną w pracy z użytkownikiem,
−
przygotować wykaz typów ośrodków informacji według potrzeb użytkowników.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
posłużyć się terminami „potrzeba informacyjna” i „użytkownik informacji”,
−
zastosować metodologię badania potrzeb informacyjnych,
−
przeprowadzić badanie potrzeb informacyjnych zgodnie z regułami metodologicznymi,
−
zastosować zasady kategoryzacji użytkowników informacji,
−
sformułować potrzeby informacyjne różnych grup użytkowników,
−
dobrać odpowiednie narzędzia do badania potrzeb informacyjnych,
−
zastosować podstawowe miary statystyczne w badaniu potrzeb informacyjnych,
−
zastosować zasady dobrego wychowania w procesie komunikacji,
−
posłużyć się językiem angielskim podczas identyfikowania potrzeb użytkowników,
−
posłużyć się dostępnym warsztatem informacyjnym.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Kategoryzacja użytkowników informacji
4.1.1. Materiał nauczania
Współczesne pojęcie „użytkownik” ma wiele znaczeń oraz synonimów w literaturze
z zakresu informacji naukowej.
„Użytkownik informacji” w Słowniku encyklopedycznym oznacza „odbiorcę informacji
pojawiającej się na wyjściu systemu, występuje on także w roli nadawcy informacji,
przekazując do systemu komunikat w postaci zapytania informacyjnego” w tym samym
słowniku pojawia się termin „odbiorca informacji” będący „elementem układu
informacyjnego, który przestrzega rzeczywistość [...] lub dokonuje procesu odbierania
komunikatu” [2, s. 166 i s. 105].
David Nicholas, wykładowca bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w uczelniach
brytyjskich – „użytkownikiem” nazywa kogoś, kto może mieć pożytek z systemu
informacyjnego”, zauważając jednocześnie, że określenie to ma charakter teoretyczny,
nieadekwatny do roli, jaką spełnia współczesny odbiorca informacji. Interaktywność,
rekreacyjność, konkurencyjność oraz społeczny charakter systemów informacyjnych, jego
zdaniem, zmienia tradycyjnego użytkownika w „informacyjnego gracza” – działającego
w przestrzenia informacyjnej (cyberprzestrzeni) [8, s. 32–36].
Rozwój technologii informacyjnej wpłynął także na wyodrębnienie terminu „klienta”
oraz tzw. „użytkownika końcowego” – osobę próbującą samodzielnie wyszukać informację
dla własnych potrzeb informacyjnych.
Internet spowodował, iż zaczęto mówić o użytkowniku zbiorowym – publiczności, której
potrzeby powinny być jednym z głównych kryteriów projektowania hipermedialnych
systemów informacyjnych.
Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego podaje następującą definicję
„użytkownika informacji” - osoba lub instytucja korzystająca z usług służby informacyjnej
biblioteki lub z działalności ośrodków informacji. Im większa specjalizacja biblioteki bądź
ośrodka informacji, tym konkretniej na ogół określone są kręgi użytkowników informacji.
W ośrodkach
działalności
informacyjnej
prowadzi
się
badania
obiektywnych
(tj. rzeczywistych) i subiektywnych (tj. takich, jakimi wydają się odbiorcom) potrzeb
informacyjnych użytkowników informacji oraz możliwości optymalnie sprawnego ich
zaspokajania. Istotna w tym zakresie jest kategoryzacja użytkowników informacji i ich
potrzeb informacyjnych. Bada się je najczęściej metodą ankiet, wywiadów indywidualnych
i zbiorowych, wykorzystania dzienników prowadzonych przez użytkowników informacji,
obserwacji, prowadzenia rejestru zapytań. Podziału można dokonać z punktu widzenia:
1) instytucji świadczących usługi (np. użytkownicy bibliotek fachowych, naukowych,
ośrodków informacji itd.),
2) osobowości prawnej (jednostki uspołecznione, prywatne),
3) profilu zawodowego użytkowników informacji,
4) przynależności organizacyjnej (pracownicy macierzystej instytucji, pracownicy innych
instytucji),
5) stopnia przygotowania informacyjnego użytkowników,
6) stopnia ich wykształcenia,
7) świadczonych usług wg ich rodzajów i częstotliwości korzystania z nich,
8) typowych lub indywidualnych cech użytkowników informacji,
9) potrzeb i zainteresowań informacyjnych odbiorców (zainteresowań tematycznych
i ew. wg zapotrzebowań na określone źródła informacji) itp.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
Kategoryzacja użytkowników informacji ma na celu właściwe przystosowanie
materiałów informacyjnych i środków przekazu informacji do zaspokajania potrzeb oraz
zastosowania
odpowiedniego
szkolenia
w
zakresie
umiejętności
wyszukiwania
i wykorzystywania informacji. W zaspokajaniu potrzeb informacyjnych użytkownika
informacji istotne znaczenie mają jego bezpośrednie kontakty z pracownikiem informacji,
który – rozumiejąc jego potrzeby – w decydujący sposób wpływa na zapoznanie się
z informacją naukową jej potencjalnego użytkownika. Od pracownika informacji zależeć
będzie dokonanie trafnego i celowego wyboru materiałów informacyjnych, natomiast od
stopnia przygotowania użytkownika informacji oraz jego umiejętności percepcyjnych –
zdolność optymalnie efektywnego wykorzystania informacji i materiałów informacyjnych
[3, s. 302].
Podsumowując, użytkownik informacji to świadomy, wykorzystujący informację
odbiorca, a odbiorca to osoba lub zespół osób odbierających informację przekazywaną przez
nadawcę.
Literatura przedmiotu podaje różne kategorie użytkowników (realnych i potencjalnych)
w zależności od określonego typu:
−
wg rodzaju uprawianej działalności: pracownicy naukowi, aparat zarządzania,
pracownicy koncepcyjni zatrudnieni w różnych działach gospodarki i sferach usług,
ludzie biznesu, pracownicy dydaktyczni, studenci, uczniowie,
−
inne kryteria to: wykształcenie i reprezentowana przez nie dziedzina, wiek,
zainteresowania, sytuacja życiowa (np. rodziny nieuleczalnie chorych) [11, s. 59].
Aby więcej dowiedzieć się o użytkownikach informacji i ich kategoriach, powinieneś
przeczytać jednostkę modułową „Organizowanie działalności informacyjnej” – pkt. 4.3
Podstawowe umiejętności interpersonalne
Codzienne kontakty z innymi ludźmi, porozumiewanie się z nimi to nasze umiejętności
interpersonalne, czyli komunikacja społeczna. Są częścią naszego życia – komunikujemy się
z innymi w domu, w szkole, w pracy.
Każdy z nas tworzy swój własny styl porozumiewania się. W jednych sytuacjach
komunikowanie się przychodzi nam łatwo, chętnie rozmawiamy, dobrze rozumiemy naszych
rozmówców i jesteśmy dobrze rozumiani, w innych radzimy sobie gorzej, powstają bariery
i konflikty. Mówiąc o komunikowaniu się mamy na myśli zawsze przynajmniej dwóch
uczestników tego procesu: nadawcę informacji i jej odbiorcę.
Nadawca to osoba, która mówi lub w inny sposób przekazuje informację.
Odbiorca to osoba, która jest adresatem informacji, a więc słucha, patrzy, czyta.
Informację przekazywaną odbiorcy przez nadawcę nazywamy przekazem. Informacja może
być przekazywana za pomocą słów (pisanych lub mówionych) – jest to komunikacja
werbalna lub bez użycia słów, za pomocą zachowania, gestów, mimiki itp. – komunikacja
niewerbalna, zwana też często mową ciała.
W rzeczywistości nadawca i odbiorca ciągle zamieniają się rolami, tzn. odbiorca po
przyjęciu przekazu reaguje na to, co usłyszy lub zobaczy i sam staje się nadawcą. Występuje
tzw. sprzężenie zwrotne, czyli reakcja na usłyszaną informację. Reakcja ta zależy od tego,
w jaki sposób informacja została odebrana i zinterpretowana.
Zdarzyły Ci się z pewnością sytuacje, w których miałeś trudności związane ze
skutecznym porozumiewaniem się. Nie rozumiałeś na przykład, dlaczego Twój rozmówca
zareagował w taki, a nie inny sposób, bo przecież Twoje intencje były zupełnie inne.
Rozstaliście się bez porozumienia, a każdy pomyślał o drugim, że nie można się z nim
dogadać, myśli tylko o sobie itp. Najprawdopodobniej wystąpiły jakieś czynniki, które
utrudniły proces komunikacji, tylko żadna ze stron nie zdawała sobie z tego sprawy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
Znajomość czynników, które utrudniają skuteczne porozumiewanie się może pomóc Ci
uświadomić je sobie podczas rozmowy i wyeliminować, a w rezultacie uczynić proces
komunikowania się bardziej efektywnym. Czynniki zakłócające proces komunikowania się
można podzielić na trzy grupy:
−
wynikające z sytuacji, w jakiej znajdują się nadawca i odbiorca,
−
leżące po stronie nadawcy,
−
leżące po stronie odbiorcy.
Czynniki wynikające z sytuacji.
Otoczenie, w jakim znajdują się nadawca i odbiorca, może wpływać na skuteczność
procesu komunikacji. Jeżeli wokół panuje hałas, ktoś co chwilę przeszkadza lub dzieją się
inne rzeczy rozpraszające uwagę, to rozmawiający mają kłopoty z koncentracją i skupieniem
uwagi. Informacja w takiej sytuacji może dotrzeć do odbiorcy zakłócona, niepełna lub może
on dobrze jej nie zrozumieć.
Czynniki po stronie nadawcy.
W niektórych przypadkach informacja przekazywana przez nadawcę może zostać przez
niego samego zdeformowana. Może się tak zdarzyć, gdy:
−
nadawca nie jest całkowicie szczery i ukrywając pewne fakty, może wprowadzić
w błąd odbiorcę,
−
nadawca używa sformułowań, które nie są znane odbiorcy,
−
zachowanie niewerbalne nadawcy przeczy wypowiadanym przez niego słowom,
−
nadawca jest skupiony na sobie i nie interesuje się, czy został zrozumiany,
−
nadawca ma skłonność do pouczania,
−
nadawca nie jest zainteresowany tym, co inni mają do powiedzenia.
Czynniki po stronie odbiorcy
Również po stronie odbiorcy można wskazać czynniki, które utrudniają skuteczne
porozumiewanie się. Przede wszystkim są to:
−
znajomość tematu rozmowy – odbiorca, który nie zna zagadnienia, niewiele zrozumie
i może wysunąć pochopne wnioski z tego, co usłyszał,
−
zainteresowanie tematem – odbiorca może mieć kłopoty ze skupieniem uwagi, jeżeli
temat go nie interesuje,
−
nastawienie do nadawcy – odbiorca może odnosić się z ostrożnością lub wręcz
negatywnie do tego, co mówi osoba, której nie lubi bądź nie akceptuje,
−
poglądy i wartości odbiorcy mogą przeszkadzać w porozumieniu się, jeżeli są
sprzeczne z tymi, jakie wyznaje nadawca,
−
nadinterpretacja przekazu – odbiorca słyszy i widzi to, co chce usłyszeć i zobaczyć,
−
niecierpliwość i przerywanie nadawcy,
−
brak zainteresowania wyrażany zarówno werbalnie (za pomocą słów), jak i poprzez
mowę ciała, np. ziewanie, uciekanie wzrokiem.
Komunikując się, wyrażamy myśli, opinie, uczucia za pomocą słów mówionych lub
pisanych. Pisząc, masz czas na zastanowienie się nad tym, w jaki sposób chcesz przekazać
informację i jakich użyć sformułowań. Jeżeli prowadzisz rozmowę, tego czasu jest mniej,
a więc warto wcześniej poznać i przećwiczyć rozwiązania, które ułatwią Ci porozumienie
z rozmówcą. Oto kilka zasad, które warto przestrzegać, aby doskonalić swoje umiejętności
interpersonalne:
1. Przygotuj się do rozmowy, jeżeli wiesz o niej wcześniej. Opracuj argumenty, które
możesz wykorzystać do uzasadnienia swojej opinii. Jeżeli jesteś zaskoczony tematem
rozmowy, nie wahaj się do tego przyznać i przełożyć rozmowę na inny termin.
2. Traktuj swojego rozmówcę jak partnera, a nie jak wroga. Nie zakładaj, że jest
negatywnie do Ciebie nastawiony.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
3. Używaj języka zrozumiałego dla rozmówcy.
4. Wyrażając swoje opinie lub mówiąc o wrażeniach lub uczuciach, formułuj zdanie
w pierwszej osobie. Mów „uważam”, „moim zdaniem”, „czuję, że” itp., tzw.
komunikaty „JA”. Porównaj różnicę między powiedzeniem „Nie szanujesz mnie,
jeżeli ciągle się spóźniasz na spotkania!” a „Denerwuję się, kiedy muszę na ciebie
czekać”. Jeżeli formułujesz komunikaty „TY” osądzasz drugą osobę i utrudniasz
komunikację.
5. Mów wprost, nie owijaj w bawełnę, jeżeli naprawdę chcesz być dobrze zrozumiany.
W życiu codziennym często komunikujemy się za pomocą języka ciała (komunikacja
niewerbalna) i przekazujemy zwykle więcej informacji niż za pomocą słów. Mowa ciała może
powiedzieć to, co słyszymy lub temu zaprzeczać. Jeżeli ktoś mówi „Cieszę się, że cię
spotkałem”, a jego wyraz twarzy wyraża co innego, trudno w to uwierzyć. Rozmowa to coś
więcej niż wypowiadanie słowa. Swoje uczucia i opinie możemy ukryć w słowach, ale trudno
nie przekazać ich językiem ciała. Z postawy rozmówcy, jego mimiki, gestów, intonacji
przeważnie możesz wywnioskować więcej niż z tego, co przekazuje za pomocą słów.
Pamiętaj zatem, że odpowiednio dobrane i stosowane gesty mogą zwiększyć skuteczność
porozumiewania się, np. rozchylone i skierowane ku górze dłonie potwierdzają Twoją
otwartość i szczerość w rozmowie.
Kolejna umiejętność to umiejętność słuchania, która jest tak samo ważna w procesie
porozumiewania się, jak umiejętność mówienia, czyli właściwego wyrażania swoich myśli.
Poprzez aktywne słuchanie możemy wyrazić swoje zainteresowanie tym, co mówi nasz
rozmówca i utwierdzić się w przekonaniu, że go dobrze zrozumieliśmy. Aktywne słuchanie
pozwala również podtrzymać rozmowę i uzyskać interesujące nas informacje. Oto
podstawowe zasady aktywnego słuchania:
1. Nie przerywaj swojemu rozmówcy.
2. Utrzymuj kontakt wzrokowy – okazujesz w ten sposób swoje zainteresowanie.
3. Pochyl ciało w kierunku rozmówcy – oznacza to gotowość do wysłuchania.
4. Używaj zachęcających zwrotów, np. „tak”, „rozumiem”, „słucha Cię uważnie”.
5. Okaż empatię, czyli emocjonalne zrozumienie, postawienie siebie na miejscu
rozmówcy.
6. Parafrazuj, czyli powtarzaj to, co usłyszałeś własnymi słowami, aby upewnić się, że
dobrze zrozumiałeś, np. „Jeżeli Cię dobrze zrozumiałem, to uważasz, że...”, „Popraw
mnie, jeżeli się mylę, czy chciałbyś, aby...”, „Sądzisz zatem, że...”, „A więc jesteś
zdania, że...”.
7. Bądź otwarty na odmienny od twojego punkt widzenia rozmówcy. Nie krytykuj i nie
osądzaj.
8. Nie wygłaszaj własnych opinii i nie dawaj dobrych rad, jeżeli rozmówca Cię o to nie
prosi [7, s. 107–111].
Wymienione wyżej zasady skutecznego komunikowania się mają istotne znaczenie
w doskonaleniu podstawowych umiejętności interpersonalnych, które są bardzo ważne
w bezpośrednich kontaktach z użytkownikiem informacji.
Najłatwiej prześledzić proces komunikowania się na przykładzie wybranej placówki
informacyjnej – najbliższej Tobie – a mianowicie biblioteki.
Proces komunikowania się w bibliotece to zagadnienie bardzo szerokie, ponieważ
dotyczy zarówno stosunków wewnątrz, w gronie pracowników (patrz jednostka modułowa:
”Organizowanie procesu pracy” pkt. 4.3.), jak i obsługi czytelników oraz kontaktów
z osobami i instytucjami z otoczenia społecznego biblioteki.
Uważa się, że biblioteka w procesie komunikacji stanowi ogniwo pośredniczące –
między nadawcą komunikatu rozumianym jako autor książki (artykułu) a odbiorcą –
czytelnikiem (sytuacja, gdy użytkownik przychodzi, aby uzyskać dostęp do konkretnego
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
dzieła, konkretnego autora). Wtedy zadanie bibliotekarza na tym właśnie polega i na tym się
kończy – aby wypożyczyć (lub udostępnić) na miejscu – czytelnikowi materiał, którego on
poszukuje.
Współcześnie biblioteka nie może być jednak postrzegana wyłącznie jako pośrednik,
udostępniający „cudze komunikaty” zwłaszcza wobec bardziej skomplikowanych problemów
wyszukiwawczych zgłaszanych przez czytelników, staje się również – w części – autorem
udzielanych im odpowiedzi. Praca bibliotekarza z czytelnikiem nie polega już tylko na
prostym zdjęciu z półki książki, czasopisma, kasety (czy innego nośnika) i przekazaniu jej do
rąk czytelnika. Szukając odpowiedzi na zapytanie informacyjne, bibliotekarz musi wykonać
„pracę twórczą” – wybierając pewne teksty z ogromnych zasobów, „skomponować” pewien
zbiór, który wg swojej wiedzy, doświadczenia i kwalifikacji – uzna za optymalny dla
użytkownika. I ta właśnie „kompozycja” powoduje, że bibliotekarz staje się nie tylko
pośrednikiem, ale i nadawcą w procesie komunikacji społecznej. Jest autorem wyboru
informacji, która stanowi odpowiedź dla użytkownika.
Zachowanie, komunikaty werbalne i niewerbalne postawa pracownika informacji zależą
również od czynników takich jak: pora dnia, zmęczenie, dostęp do sprzętu technicznego, jego
funkcjonowanie itp.
Ważnym elementem jest też osobowość człowieka, jego charakter, doświadczenie
życiowe, przekonania i poglądy, nawarstwiające się z biegiem lat. Od tego bezpośrednio
zależy postawa nadawcy, charakter tworzonego komunikatu, wybór kanału i nośnika.
Komunikat, jaki zostanie przygotowany przez nadawcę, zależy ściśle nie tylko od osoby
pracownika informacji, ale i zbiorów danej placówki. Niekoniecznie więc będzie informacją
satysfakcjonującą w pełni odbiorcę.
Środowisko w jakim klient ośrodka informacji się wychowuje i w jakim mieszka,
kształtuje nie tylko jego potrzeby informacyjne, ale i sposób zachowania i wypowiadania się
(komunikaty werbalne i niewerbalne), oraz możliwość i sposób odbioru komunikatów
(zrozumienie terminów, orientacja w danej dziedzinie wiedzy).
W pracy z użytkownikiem informacji dominuje kilka kanałów i systemów
komunikowania, mianowicie: werbalny (rozmowa, prelekcja, omówienie, dyskusja), pisemny
(powiadomienie, instrukcja) oraz wizualny (pokaz, ekspozycja), wzrasta też rola kanału
elektronicznego.
Czytelnik przychodzi do ośrodka informacji ze względu na odczuwaną i uświadomioną (a
czasami narzuconą) potrzebę informacyjną o różnym charakterze – edukacyjnym,
zawodowym, rozrywkowym, społecznym itp. Może być stałym użytkownikiem, który często
korzysta z usług lub takim, który przychodzi po raz pierwszy – po lekturę, czasopismo, po
informację, np. o tym, jak pisać podanie czy życiorys.
W komunikacji werbalnej ustnej najłatwiej natrafić na użytkownika trudnego, którego
obsługa będzie wymagała stosowania odpowiednich umiejętności interpersonalnych.
Niezależnie od typu placówki, możemy mieć do czynienia z następującymi
podstawowymi typami tzw. „trudnych klientów”:
−
„gaduły” – użytkownicy, których podstawowym celem odwiedzin jest możliwość
wygadania się, opowiadania swoich przygód czy anegdotek z życia itd. Wyzwaniem
dla pracownika informacji jest wtedy tak umiejętne przerwanie tego potoku wymowy,
aby nie wzbudzić w użytkowniku informacji negatywnych emocji, ale jednocześnie
móc zakończyć rozmowę i kontynuować pracę;
−
„marudy” – użytkownicy, którym nic się nie podoba: ani godziny otwarcia, brak albo
obecność katalogu komputerowego, tempo obsługi, jakość zbiorów itd. Trzeba wtedy
starać się zmusić ich do skonkretyzowania swoich zarzutów oraz pokazać pozytywne
elementy pracy ośrodka informacji;
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
−
„uwodziciele” – użytkownicy, którzy zajmują czas pracownika informacji, próbując
nawiązać relacje prywatne. Zadaniem pracownika informacji jest w takim przypadku
utrzymanie rozmowy w sferze zawodowej oficjalnej;
−
„agresywni” – którzy swoje negatywne emocje próbują wyładować na pracowniku
informacji. Tych nie można na siłę uspokajać ani tym bardziej utrzymywać
chłodnego, milczącego dystansu. Raczej należy skierować rozmowę na fakty
i w miarę możliwości szybko załatwić sprawę;
−
„nieśmiali” – użytkownicy, którzy mają poważne trudności z wypowiedzeniem się,
z przełamaniem oporów, poprawnym formułowaniem zdań. Na tak zakłócony kontakt
werbalny nakładają się dodatkowo „zagmatwane” komunikaty niewerbalne.
Nieśmiały użytkownik wymaga od pracownika informacji dużo cierpliwości,
otwartości, pomocy;
−
„niezdecydowani” – bardzo absorbujący odbiorcy informacji, którzy przychodzą do
ośrodka informacji albo bez sprecyzowanych potrzeb, albo tak przywiązani do
swojego wyobrażenia o poszukiwanej informacji, że nie potrafią się zdecydować na
skorzystanie ze źródeł proponowanych przez pracownika ośrodka informacji.
Komunikaty werbalne pracowników ośrodków informacji można podzielić na
skierowane do użytkowników indywidualnych i do grup.
Komunikaty do odbiorców pojedynczych mają zazwyczaj charakter wtórny – są
odpowiedziami na zgłoszone przez użytkowników zapytania i potrzeby.
Komunikaty kierowane do grup – mają charakter pierwotny, pojawiają się z inicjatywy
pracowników ośrodka informacji, mają cel edukacyjny (lekcje, wykłady, pogadanki,
prelekcje) lub promocyjny (zaproszenia do korzystania z usług ośrodka informacji).
Komunikaty te zależą ogromnie od indywidualnej postawy każdego pracownika
informacji, który może zachowywać się jak „autokrata” – pan na włościach, a każdego
użytkownika będzie próbował dostosować do wyznaczonych przez siebie zasad, lub jak
prawdziwy przyjaciel, zawsze otwarty, gotowy wysłuchać i przyjść z pomocą [6, s. 34–43].
Potrzeby informacyjne różnych grup użytkowników
W literaturze przedmiotu: informacja naukowa – bardzo często mamy do czynienia
z pojęciem: „potrzeba informacyjna”. Wielu autorów podaje rożne definicje tego pojęcia.
Słownik terminologiczny informacji naukowej podaje następującą definicję: potrzeby
informacyjne to potrzeby użytkowników – ujawnione lub nieujawnione (potencjalne)
potrzeby użytkowników informacji [12, s. 91].
Słownik
encyklopedyczny
informacji,
języków
i
systemów
informacyjno-
wyszukiwawczych definiuje
ją
następująco: potrzeba
informacyjna to potrzeba
komunikacyjna potencjalnego odbiorcy komunikatu, do której zaspokojenia niezbędne jest
uzyskanie informacji relewantnej (użytecznej, potrzebnej) w danej sytuacji komunikacyjnej
[2, s. 201].
Brytyjski znawca tematu, bibliotekarz i niezależny konsultant ds. informacji naukowej,
M.B. Line pojmuje potrzeby informacyjne jako informację, dzięki której można wykonać
pracę lub badania i która tak jest postrzegana przez odbiorcę informacji. Potrzeby
informacyjne powstają wówczas, kiedy osoba stwierdza lukę w stanie swojej wiedzy i chcę tę
nieprawidłowość usunąć.
Oczywiście większość ludzi nie powiedziałaby o sobie, że ma potrzeby informacyjne
jako takie.
Potrzeby informacyjne powstają z chęci zaspokojenia którejś z trzech podstawowych
kategorii
potrzeb
ludzkich:
fizjologicznej
(potrzeba
jedzenia,
schronienia
itp.),
psychologicznej (potrzeba panowania, bezpieczeństwa itp.), poznawczej (potrzeba
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
planowania, uczenia się itp.). Skuteczne zaspokojenie potrzeby podstawowej może zależeć od
zaspokojenia potrzeby informacyjnej.
Ludzie nie zawsze wiedzą, jakie są ich potrzeby informacyjne. Nie wiedzą, że mają luki
w informacji, bo nie są świadomi, że istnieje informacja, która mogłaby być im pomocna.
Nowe informacje mogą sprawić, że to, co jest im znane, zdezaktualizuje się i w efekcie
pojawi się kolejna potrzeba informacyjna. Dzieje się tak wtedy, gdy mamy do czynienia
z informacją relewantną (użyteczną, wartościową) do rozpoznanej potrzeby. Potrzebę taką
można nazwać potrzebą uśpioną lub nieuświadomioną.
Indywidualną potrzebę informacyjną można najtrafniej określić wspólnie z pracownikiem
informacji, który wie, co jest dostępne i najskuteczniej potrafi kontrolować „filtry”
informacyjne, tak aby zapewnić równowagę między nastawieniem na informację
a problemami pojawiającymi się w efekcie jej nadmiaru. Sprzyja to oczywiście kształtowaniu
pozytywnej i proaktywnej roli specjalistów informacji: doświadczenie i wiedza na temat
źródeł oraz przedmiotu informacji pomogą wskazać użytkownikom miejsca, gdzie znajdują
się nieznane materiały.
Jest jeszcze jeden powód, dla którego potrzeby informacyjne nie są zaspokajane. Rzecz
w tym, że różne przeszkody i ograniczenia uniemożliwiają to zaspokojenie. W takich
sytuacjach użytkownicy są świadomi swoich potrzeb informacyjnych, lecz nic w związku
z tym nie robią bądź dlatego, że nie potrafią, bądź nie mogą czy nie chcą. Nasilaniu się
bombardowania informacją towarzyszy wzrost liczby osób nie potrafiących wyrazić swoich
potrzeb informacyjnych [8, s. 25–27].
Generalnie ośrodki informacji mają zazwyczaj grupę użytkowników o specyficznych
potrzebach, związanych z wykonywaną pracą. Podobnie jest też w przypadku bibliotek
pedagogicznych,
obsługujących
głównie
nauczycieli.
Pośrednia
sytuacja
będzie
w bibliotekach szkolnych, które spełniają zarówno potrzeby edukacyjne i zawodowe, jak
i kulturalno-rozrywkowe swoich użytkowników. Najszerszy zakres zapytań zgłaszany jest do
bibliotek publicznych, obsługujących różne potrzeby informacyjne środowiska lokalnego.
Poza generalnym wyróżnikiem potrzeb, każdego odbiorcę informacji charakteryzuje:
−
środowisko, z jakiego pochodzi,
−
zawód wykonywany obecnie lub w przeszłości,
−
zainteresowania,
−
stan rodzinny,
−
charakter, osobowość,
−
konkretna sytuacja danego czasu i miejsca.
Środowisko, w jakim użytkownik informacji się wychował i w jakim mieszka, kształtuje
nie tylko jego potrzeby informacyjne, ale sposób zachowania i wypowiadania się
(komunikaty werbalne i niewerbalne) oraz – możliwość i sposób odbioru komunikatów
(zrozumienie terminów, orientacja w danej dziedzinie wiedzy czy w sposobie funkcjonowania
np. urzędów i władz lokalnych). Z pewnością więc środowisko wpływa na potencjalny
odbiór, a przez to pośrednio powinno być również brane pod uwagę przy tworzeniu
komunikatu.
Zawód wykonywany (obecnie lub w przeszłości), ewentualnie również wyuczony,
z pewnością wyposażyły odbiorcę w zasób wiedzy teoretycznej i praktycznej, kształtującej
jego kompetencje merytoryczne w odbiorze komunikatu, który tej konkretnie dziedziny
akurat dotyczy. To również pewne predyspozycje rozumienia, np. bardziej tekstów czy
informacji o charakterze ścisłym, precyzyjnym lub wypowiedzi humanistycznych. To także
umiejętność bardziej lub mniej poprawnego budowania wypowiedzi oraz konkretyzacji
zgłaszanych potrzeb.
Wykonywanie pracy zawodowej jest najczęściej spotykanym zajęciem osób w wieku
produkcyjnym. W tej grupie mogą się jednak zdarzyć ludzie, którzy stracili pracę i pozostają
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
bezrobotni (ewentualnie kształcą się, zdobywając nowe kwalifikacje), pozostający na rencie z
powodu złego stanu zdrowia czy rodzice na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym. Oni
również w większości posiadają jakiś zawód, choć aktualnie go nie wykonują. Zawód ten daje
jednak pewną wiedzą i ukształtowaną perspektywę patrzenia na świat.
Osoby w wieku poprodukcyjnym (najczęściej po 60 czy 65 roku życia) zazwyczaj
przebywają na emeryturze. One także wykonywały kiedyś jakiś zawód, który – często przez
kilkadziesiąt lat – kształtował ich sposób postrzegania świata i wypowiadania się o nim.
W swojej aktualnej sytuacji musiały natomiast zmienić profil – może nie tyle zainteresowań,
co aktywności. Zamiast codziennego poświęcania ośmiu godzin sprawom zawodowym,
zajmują się rodziną (wnukami), dbaniem o zdrowie, życiem domowym i towarzyskim.
Czynnikiem często (choć niekoniecznie) bliskim wykonywanemu zawodowi są
zainteresowania. Mogą one wiązać się z pracą, mieć też charakter czysto rozrywkowy, hobby
– jak np. majsterkowanie, modelowanie, gotowanie, sport, szycie, taniec, muzyka, książki.
Zainteresowania
kształtują
bezpośrednio
potrzeby
informacyjne
zgłaszane
przez
użytkowników, ale też informują o pewnych cechach i predyspozycjach (np. modelarze
powinni być cierpliwi i dokładni, tancerzy rozsadza energia, muzycy i plastycy przejawiają
specyficzną wrażliwość etc.).
Zgłaszając zapytanie informacyjne, klient formułuje je według swoich możliwości,
wiedzy, kwalifikacji, samopoczucia. Zapytania te są następnie interpretowane (można na
szczęście przynajmniej w części przypadków zadać pytania dodatkowe, wyjaśniające
i uściślające sens pierwotnie zgłoszonej potrzeby) przez odbiorcę – pracownika informacji –
i według tej interpretacji udzielana jest odpowiedź, czyli realizowana potrzeba informacyjna.
Wyraźnie tu widać, jak potrzebne staje się tzw. parafrazowanie, czyli powtarzanie usłyszanej
informacji własnymi słowami, tak aby nadawca mógł usłyszeć (i ewentualnie skorygować),
jaki komunikat adresat rzeczywiście odebrał [6, s. 30–32].
Więcej na temat potrzeb użytkowników znajdziesz w jednostce modułowej:
„Organizowanie działalności informacyjnej” – pkt. 4.3. oraz na wybranych zagranicznych
stronach internetowych dostępnych w internecie w języku angielskim:
−
Association of Research Libraries
Naukowych (Ameryki Północnej). Wyszukiwarka na stronie serwisu kieruje m.in. do
licznych publikacji na temat badania, analizy i zaspokajania potrzeb użytkowników
biblioteki.
−
A Methodology for the Identyfication of Information Needs of Users / F.J. Devadason,
P. Pratap Lingam. In 62
nd
IFLA General Conference Proceedings – August 25–31,
1996
http://www.ifla.org/IV/ifla62/62-devf.htm
Szczegółowa procedura identyfikacji
potrzeb użytkowników.
−
User Centred Design
http://tc.eserver.org/dir/User-Centered-Design&skip=07group=0
Projektowanie usług (łącznie z tworzeniem dokumentacji) pod kątem potrzeb
użytkowników – wybór artykułów.
−
LibQUAL surver and methodology
Zespół usług ułatwiających
bibliotekom poznanie i analizę potrzeb użytkowników. Opis metodologii badań [4].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co znaczy pojęcie „użytkownik informacji”?
2. Jakie znasz kategorie użytkowników?
3. Jakie znasz rodzaje komunikacji?
4. Jakie znasz czynniki zakłócające proces komunikowania się?
5. Jakie znasz zasady aktywnego słuchania?
6. Jakie znasz kanały i systemy komunikowania?
7. Jakie wyróżniamy podstawowe typy tzw. „trudnych klientów”?
8. Co znaczy pojęcie „potrzeba informacyjna”?
9. Co rozumiesz pod pojęciem „potrzeba uśpiona”?
10. Jakie czynniki charakteryzują zgłaszane potrzeby informacyjne?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ swoje i kolegi z ławki potrzeby informacyjne, uwzględniając różne kryteria, takie
jak: wiek, zainteresowania, sytuacja rodzinna. Porównaj swoje potrzeby z potrzebami kolegi
i sformułuj wnioski.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.1.1,
2) określić swoje potrzeby informacyjne, uwzględniając różne kryteria i zapisać je,
3) określić potrzeby informacyjne kolegi z ławki, przeprowadzając z nim rozmowę i zapisać
je,
4) wykonać ćwiczenie,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny pracy.
.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
kartki papieru formatu A4,
−
długopis,
−
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zamień komunikaty typu „TY” na komunikaty typu „JA”.
„TY”
„JA”
Nie wtrącaj się w nie swoje sprawy!
To, co zrobiłeś, było po prostu głupie!
Jak mogłeś zachować się w ten sposób?
Ty zawsze zapominasz zrobić to, do czego się
zobowiązałeś!
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt 4.1.1,
2) zapoznać się z załącznikiem dot. Komunikatów „Ja” i „Ty”,
3) wykonać ćwiczenie,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
kartki papieru formatu A4,
−
kserokopia załącznika dot. Komunikatów typu „Ja” i „Ty”,
−
długopis,
−
literatura z rozdziału 6.
Załącznik:
Formuła komunikatów typu „JA”
ZACHOWANIE + UCZUCIA + SKUTKI
(niekoniecznie w tym porządku)
Komunikaty typu „Ja” pomagają w komunikowaniu innym ludziom, że jakieś ich zachowania
są dla nas nie do przyjęcia. To Ja biorę w tej sytuacji odpowiedzialność za dostarczenie
partnerowi informacji, które pomogą mu podjąć decyzję – czy dana osoba zmieni swoje
zachowanie czy też nie, Komunikat „Ja” stwierdza, że Ja mam problem, ale nie wymusza na
partnerze zmiany ani nie wskazuje dokładnie, jak ma się on zmienić. Komunikaty „Ja” są
w pewnym sensie apelami o pomoc i współpracę i to tłumaczy ich zdumiewającą siłę.
Większość ludzi lepiej reaguje na uczciwe apele o pomoc, niż na żądania, groźby,
podsuwanie rozwiązań i wykłady.
Cechy komunikatów typu „TY”
Komunikaty typu „Ty”, w których formułowana jest większość wypowiedzi związana jest
z barierami komunikacyjnymi. Oto przykłady:
zniekształcenie
nikt Cię nie rozumie!
wyolbrzymienia
ciągle coś knocisz!
kasowanie informacji
nigdy nie zachowałeś się właściwie!
generalizacja
wszyscy Cię mają po dziurki w nosie!
rozkazywanie, dyrygowanie
nie gadaj tak dużo!
ostrzeganie, grożenie
wszyscy będą na Ciebie wściekli!
radzenie, proponowanie rozwiązań
weź się za siebie!
krytyka, osądzanie, oskarżanie
jesteś wyjątkowym chamem!
pouczanie
gdybyś zwykle tyle nie gadał, byłbyś do
rzeczy...
schlebianie
jesteś zbyt mądry, żeby dalej to tak ciągnąć
przezywanie
gadasz jak cholerny Mądraliński!
sondowanie
dlaczego zawsze musisz mi przerywać?
sarkazm, ironia
no i co teraz powiesz, panie Milczku?
uspokajanie
przecież łatwo potrafisz się wziąć w garść
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
4.1.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1) posłużyć się terminem „użytkownik informacji”?
2) posłużyć się terminem „potrzeba informacyjna”?
3) zastosować zasady kategoryzacji użytkowników informacji?
4) zastosować zasady dobrego wychowania w procesie komunikacji?
5) sformułować potrzeby informacyjne różnych grup użytkowników?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
4.2. Narzędzia do badań potrzeb informacyjnych
4.2.1. Materiał nauczania
Skuteczność korzystania z informacji uzależniona jest w dużym stopniu od dostosowania
jej do potrzeb użytkowników informacji. W związku z tym prowadzone są badania potrzeb
użytkowników, które wykorzystują metody badawcze zapożyczone z nauk socjologicznych.
Są to następujące metody badań:
−
metoda ankietowa,
−
metoda wywiadu,
−
metoda analizy rejestru zapytań i zamówień dostarczania usług informacyjnych
w określonym czasie.
Metoda ankietowa polega na zbieraniu danych za pomocą specjalnie opracowanych
kwestionariuszy, w których użytkownicy (respondenci) wskazują swoje potrzeby obejmujące
zakres tematyczny i dobór źródeł potrzebnych im informacji.
W metodzie wywiadu opinie i poglądy użytkowników sonduje się w bezpośredniej
rozmowie za pomocą określonych pytań.
Metoda analizy rejestru zapytań i zamówień materiałów informacyjnych zgłaszanych
przez użytkowników, prowadzonego przez placówki informacyjne, wymaga odpowiedniego
zorganizowania pracy. W tym przypadku użytkownik nie bierze czynnego udziału w procesie
badania.
Ankieta jest to wywiad prowadzony w formie pisemnej. Narzędziem badawczym jest
kwestionariusz, który wypełnia sam badany. Rola prowadzącego badanie sprowadza się do
przygotowania kwestionariusza, rozprowadzenia wśród respondentów, zebrania ankiet.
Kwestionariusz
–
jest
podstawowym
narzędziem
pomiarowym
stosowanym
w wywiadach, ankietach, czyli bezpośrednich metodach zbierania informacji. Opracowanie
dobrego kwestionariusza nie jest wcale takie łatwe, jakby się wydawało. Tryb postępowania
przy opracowywaniu kwestionariusza jest następujący:
−
ustalenie celu i przedmiotu badania,
−
określenie metody i techniki badania,
−
określenie próby do badania, tj. cech i wielkości tej próby,
−
opracowanie wstępnej listy pytań,
−
dokonanie konsultacji (z kolegami, przełożonymi) założeń badawczych i listy pytań,
−
opracowanie pierwszej wersji kwestionariusza,
−
sprawdzenie kwestionariusza w badaniu pilotażowym,
−
analiza wyników pilotażu,
−
opracowanie ostatecznej wersji kwestionariusza.
Każdy kwestionariusz powinien zawierać trzy części:
−
wstęp (nagłówek),
−
część zasadniczą,
−
część końcową.
W części wstępnej zawarte są:
−
informacje o instytucji, która prowadzi badania,
−
cele badania,
−
instrukcja, w jaki sposób należy odpowiadać na poszczególne pytania,
−
informacje o tym, jak ważne są dla instytucji przeprowadzającej badania (lub
zlecającej badanie) szczere, przemyślane odpowiedzi respondentów. W tej części
powinno się też znaleźć podziękowanie respondentom za czas poświęcony na
wypełnienie kwestionariusza/ankiety.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
Część zasadnicza – zawiera pytania, na które respondenci mają udzielać odpowiedzi.
Pytania mogą być:
−
otwarte – nie ma żadnego wariantu odpowiedzi, respondent sam formułuje
odpowiedzi,
−
zamknięte – zawierają odpowiedzi do wyboru,
−
półotwarte (lub półzamknięte) które zawierają:
−
kilka odpowiedzi do wyboru (a więc pytania zamknięte),
−
a na końcu – pytanie otwarte, np.: na pytanie: Jakie koła zainteresowań
preferujesz?
Odpowiedzi mogą być:
−
fotograficzne,
−
dziennikarskie,
−
teatralne,
−
sportowe,
−
inne (podaj jakie) ........................................................
Rodzaje pytań otwartych wraz z ich opisem i przykładem podano poniżej w tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje pytań otwartych [10, s. 83]
Lp.
Nazwa
Opis
Przykład
1 Bez struktury
Pytanie, które umożliwia
nieograniczone sposoby
odpowiedzi
Co myślisz o zawodzie technika
informacji naukowej?
2 Skojarzenia
słowne
Podaje się kilka wyrazów i
respondent powinien podać
pierwsze skojarzenie
Podaj z czym Ci się kojarzy:
1. informacja naukowa...
2. PTIN...
3 Uzupełnienie
zdania
Dokończenie rozpoczętego
zdania
Zdecydowałem się na zawód
technika informacji naukowej,
ponieważ..................................
4 Dokończenie
historyjki
Prezentacja niedokończonej
historyjki z prośbą o jej
dokończenie
Ukończyłem I semestr w
technikum. Były to niesamowite
miesiące. Spowodowały u mnie
............ (napisz ciąg dalszy)
5 Uzupełnienie
obrazka
Rysunek obrazuje dwie osoby,
z których jedna coś stwierdza.
Respondent powinien wypełnić
odpowiedź drugiej osoby
Pierwszy uczeń mówi: „Ten I
semestr to był prawdziwy
maraton”. Drugi odpowiada .......
(odpowiedz za drugiego ucznia)
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
Rodzaje pytań zamkniętych wraz z ich opisem i przykładem podano poniżej w tabeli 2.
Tabela 2. Rodzaje pytań zamkniętych [15]
Lp.
Nazwa
Opis
Przykład
1 Dychotomiczne
Pytanie oferuje dwie możliwości
odpowiedzi
Czy w ciągu ostatniego roku
uczestniczyłeś w zajęciach
pozalekcyjnych?
tak
nie
2 Wieloraki wybór
Pytanie oferuje trzy lub więcej
możliwości odpowiedzi
W jakich zajęciach chciałbyś
uczestniczyć w tym roku?
- komputerowych
- językowych
- sportowych
- żadnych
3 Według skali
Likerta
Odpowiedź ma określić, z jaką
mocą respondent zgadza się lub
nie z danym twierdzeniem
Starsi uczniowie zachowują się
lepiej niż uczniowie młodsi:
- zdecydowanie nie
- nie
- nie tak, ani nie
- tak
- zdecydowanie tak
4 Zróżnicowany
semantycznie
Skala odpowiedzi zawiera się
pomiędzy skrajnymi cechami
Mój wychowawca jest:
- dobry
- zły
- doświadczony
- niedoświadczony
5 Skala ważności
Skala odpowiedzi zawiera się
pomiędzy określeniami
„nadzwyczaj ważne” a
„nieistotne”
Kontakty z wychowawcą są dla
mnie:
- nadzwyczaj ważne
- bardzo ważne
- czasami ważne
- niezbyt ważne
- nieistotne
6 Skala ocen
Skala odpowiedzi rozciąga się
pomiędzy określeniami
„wspaniałe” a „złe”
Nasza szkoła organizuje
wycieczki:
- wspaniałe
- bardzo dobre
- dobre
- zadowalające
- złe
7 Skala intencji
korzystania z
zakupu, usługi
Skala odpowiedzi ocenia stopień
zdecydowania co do korzystania
z zakupu, usługi
Jeżeli dostaniesz ofertę
ciekawych zajęć pozalekcyjnych,
czy skorzystasz z nich:
- zdecydowanie skorzystam
- prawdopodobnie skorzystam
- nie jestem pewny
- raczej nie
- zdecydowanie nie
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
W kwestionariuszach mogą występować również pytania o szczególnych, specjalnych
funkcjach. Są to tzw.
−
pytania filtrujące, zwane też selekcyjnymi lub odsiewającymi – pozwalają
wyeliminować osoby, które nie posiadają informacji interesujących z punktu widzenia
danego badania, a wybrać tych, którzy będą odpowiadać na kolejne pytania;
−
pytania kontrolne – pytania, które już raz były zadane, ale po raz drugi są
sformułowane inaczej. Nie należy ich umieszczać w kolejności bezpośrednio po sobie
następującej. Celem takich pytań jest sprawdzenie wiarygodności respondenta.
Część końcowa kwestionariusza – tzw. metryczka – powinna zawierać pytania dotyczące
cech respondenta (np. wiek, miejsce zamieszkania: miasto, wieś, wykształcenie, klasa).
Budując kwestionariusz, należy pamiętać o ogólnych zasadach, dotyczących jego
struktury:
1. Kwestionariusz nie może być zbyt obszerny; zniechęcać respondentów.
2. Kwestionariusz musi być opracowany w sposób przejrzysty, czytelny; nie męczy
respondenta, ułatwia wypełnianie.
3. Pytania nie powinny sugerować odpowiedzi.
4. Nie należy zadawać dwóch pytań w jednym.
5. Pytania muszą być sformułowane zrozumiale; czytający nie musi się domyślać, o co
chodzi w tym pytaniu.
6. Należy unikać pytań niejednoznacznych; np. dlaczego nie zapisałeś się na kurs
komputerowy, a zapisałeś się na kurs językowy?
7. Nie należy zadawać pytań, na które z góry wiemy, że nie da się udzielić żadnej
odpowiedzi lub odpowiedź może być nieszczera np.: „Czy w dalszym ciągu masz
problemy z czytaniem tekstów specjalistycznych?” – jakiej odpowiedzi udzieli
respondent, który nie ma takich problemów?
8. Należy unikać wyrazów, które są mało znane.
9. Pytania powinny być krótkie.
10. Zasadą jest, że pytania powinny być ułożone w kolejności:
−
od łatwiejszych do trudniejszych
−
najpierw pytania ogólne, następnie szczegółowe
−
pierwsze pytania jasne, proste, wzbudzające zainteresowanie oraz zaufanie
respondenta, rozpraszające jego wątpliwości i podejrzenia.
11. Jeżeli jest to możliwe – powinno się zadawać przede wszystkim pytania zamknięte.
Przeprowadzając badania ankietowe, należy pamiętać, że budowa kwestionariusza zależy
między innymi od tego, kto będzie badać, oraz jaką wybierzemy metodę kontaktu
z respondentami.
Podsumowując – ankieta jako narzędzie badawcze jest przydatna:
−
przy badaniach o większym zasięgu, jest ekonomiczna, może być przeprowadzona
również wśród wielu respondentów),
−
przy zbieraniu danych łatwych do standaryzacji.
Ankieta ma zastosowanie w badaniach demoskopijnych, biograficznych, przy
subiektywnej ocenie, w badaniu opinii i poglądów.
Ankiety nie powinno się stosować:
−
jeśli badany obszar nie jest jasno określony i nie można sformułować na jego temat
klarownych pytań lub gdy nie mamy wiedzy na dany temat,
−
jeżeli dane są zbyt trudne lub nie są uświadomione przez respondentów,
−
jeżeli pytamy ludzi, którzy nie rozumieją pytań zawartych w ankiecie.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
Formułując pytania w ankiecie, należy:
−
stosować język prosty i zrozumiały, raczej potoczny,
−
budować zdania pojedyncze, bez wtrąceń,
−
unikać strony biernej,
−
nie używać słów obcych i abstrakcyjnych,
−
trzymać się tylko jednego obszaru, jedno pytanie powinno dotyczyć jednej sprawy,
−
nie używać wielokrotnych przeczeń,
−
unikać pytań sugestywnych,
−
unikać wieloznaczności.
Ponadto:
−
należy formułować zarówno pytania pozytywne, jak i negatywne,
−
należy włączać pytania kontrolne i ułatwiające zrozumienie,
−
w przypadku drażliwych tematów (majątek, higiena, seks, wychowanie) nie stosować
pytań „wprost”,
−
należy ostrożnie stosować sformułowania typu „Istnieją...” lub „Wszystkich to
dotyczy”,
−
należy stosować metodę „lejka”: od pytań ogólnych do szczegółowych lub odwrotnie,
−
nie stosować pytań podobnych obok siebie (będą te same odpowiedzi lub respondent
nic nie napisze),
−
pytania otwarte są najbardziej skuteczne na początku i pod koniec ankiety,
−
trudne pytania nie powinny znajdować się na początku ani pod koniec ankiety,
−
pytania muszą być sformułowane w sposób jasny, jednoznaczny i zrozumiały.
Mówiąc o budowie kwestionariusza trzeba również zwrócić uwagę na jego format, który
jest równie ważny, jak charakter i słownictwo zadawanych w nim pytań. Niewłaściwie
rozplanowany kwestionariusz może prowadzić do przeskakiwania pytań przez respondentów,
niepewności z ich strony co do rodzaju potrzebnych danych, a nawet może doprowadzić do
wyrzucenia kwestionariusza.
Ogólna zasada to swobodny i nieprzeładowany układ kwestionariusza. Niedoświadczeni
badacze często obawiają się, że kwestionariusz będzie wyglądał na zbyt długi, i dlatego
zamieszczają po kilka pytań w jednej linijce, skracają pytania i starają się zmieścić na
możliwie niewielu stronach. Takie wysiłki są bezsensowne, a nawet niebezpieczne.
Umieszczanie w jednej linijce więcej niż jednego pytania spowoduje, że część respondentów
w ogóle przeoczy to drugie pytanie. Inni mogą źle zrozumieć skrócone wersje pytań. Ogólnie
rzecz biorąc, respondenci, którzy spędzili sporo czasu na wypełnianiu pierwszej wyglądającej
na krótką, strony kwestionariusza będą bardziej zniechęceni niż ci którzy szybko wypełnili
kilka stron, które wydawały im się początkowo długie. Co więcej, ci ostatni popełnią mniej
błędów i nie będą zmuszeni do wielokrotnego czytania niejasnych skróconych pytań ani do
wpisywania długich odpowiedzi na stronę, na której jest mało miejsca.
Nigdy nie dość podkreślania potrzeby swobodnego układu pytań w kwestionariuszu. Zbyt
ciasno zapisane kwestionariusze są fatalne, niezależnie od tego, czy są wypełniane przez
samych respondentów, czy też przez przeszkolonych ankieterów. Takie kwestionariusze są
też zmorą na etapie przetwarzania danych [1, s. 276].
W badaniach ankietowych trzeba również podkreślić anonimowość wypowiedzi. Tak
więc, z różnych względów, zasadę anonimowości ankiety należy uznać za normatywną.
Natomiast ewentualne złamanie uzgodnionej zasady, z jakichkolwiek przyczyn
i w jakiejkolwiek formie, stanowi naruszenie elementarnych norm etyki [13, s. 38].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
Rodzaje wywiadów (wywiad skategoryzowany, wywiad częściowo skategoryzowany,
wywiad nieskategoryzowany).
Wywiad jest obok ankiety kolejną techniką badań ilościowych. Wywiad jest to rozmowa
z respondentem wg opracowanych dyspozycji.
Ze względu na sposób przygotowania i prowadzenia wyróżniamy następujące rodzaje
wywiadów:
−
swobodna rozmowa, której treść jest uwarunkowana przez założony cel badawczy,
−
rozmowa naprowadzona na problemy, które ogólnie zostały uprzednio sformułowane,
−
rozmowa kierowana, ankieter zadaje gotowe pytania, zawarte w kwestionariuszu
wywiadu,
−
skategoryzowany (wystandaryzowany) – podczas badań posługujemy się starannie
opracowanym kwestionariuszem zawierającym wyłącznie pytania zamknięte i mamy
ustaloną kolejność ich zadawania,
−
nieskategoryzowany – oparty na swobodnej wymianie zdań, można przy tym
korzystać z gotowych pytań, otwartych czy zamkniętych, jednak posługiwanie się
nimi jest całkowicie dowolne,
−
częściowo skategoryzowany – oparty na wykazie problemów koniecznych do
poruszenia podczas rozmowy,
−
jawny (formalny) – respondent wie, że jest z nim przeprowadzana rozmowa,
−
ukryty (nieformalny) – respondent (badany) nie domyśla się, że jest przedmiotem
badań.
Jak już wspomniano, gromadzenie danych w wywiadzie polega na uzyskiwaniu
informacji w drodze bezpośredniej rozmowy między "ankieterem" a respondentem. Istotą
wywiadu jest zatem bezpośredni i zwrotny charakter relacji między uczestnikami badania –
z możliwością wzajemnych wpływów – oraz werbalny charakter komunikacji. W praktyce
dobry wywiad rzeczywiście ma wszelkie cechy rozmowy, prowadzonej na ustalony z góry
temat.
W wywiadzie daje się wyraźnie rozróżnić trzy fazy: wstępna, czyli wprowadzenie –
wywiad właściwy – oraz zakończenie. Faza wstępna służy nawiązaniu kontaktu
z respondentem i ogólnemu zorientowaniu w problematyce. W fazie badania właściwego
następuje zebranie informacji w drodze pytań i odpowiedzi, natomiast w fazie końcowej
dokonuje się zazwyczaj koniecznych objaśnień oraz uściśleń.
Realizacja wywiadu wymaga nie tylko umiejętności, lecz także pewnych predyspozycji,
które ułatwiają kontakt z respondentami. Wywiad, choć ma cechy naturalnej rozmowy, służy
jednak uzyskaniu konkretnych informacji, stąd konieczność organizacji oraz prowadzenia,
a więc narzucenia określonego toku i ograniczenia swobody tematycznej. Prowadzenie
wywiadu jest zadaniem trudnym. Wymaga zwięzłości, jasności wypowiedzi, szybkiej reakcji
oraz taktu w eliminacji objaśnień zbędnych. Zakłada się, że pierwsze pytania powinny
wzbudzić ciekawość respondenta, a następne wynikają, z logicznego rozwoju tematu, przy
czym zwięzłość i unikanie dłużyzn obowiązuje zawsze. Najwięcej trudności nastręczają
kwestie: wzajemnego zrozumienia, zachowania przez respondentów własnych opinii oraz -
rejestracji materiału. Pytania i odpowiedzi powinny być rozumiane dokładnie wg intencji
osób wypowiadających, co wymaga używania tych samych określeń w takich samych, raz
objaśnionych znaczeniach.
Z kolei nawiązany z respondentem kontakt intelektualny powinien służyć wyłącznie
swobodzie wypowiedzi na ustalony temat. Tymczasem istnieje niebezpieczeństwo stworzenia
sytuacji, w której respondent bezwiednie przejmuje punkt widzenia pytającego lub świadomie
ulega jego sugestiom – czego należy unikać. W czasie wywiadu respondent rozkodowuje
pytania, interpretuje i zakodowuje odpowiedzi. Wydaje się, że w trakcie rozkodowania oraz
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
interpretacji następują przekłamania nieświadome. Podczas kodowania odpowiedzi natomiast
mogą wystąpić świadome "modyfikacje".
Ponadto kłopoty stwarza niekiedy zapis wywiadu. Najlepsze rozwiązanie rejestracji
mechanicznej (magnetofon, kamera, dyktafon) nierzadko wykluczają sami respondenci,
a wówczas pozostaje alternatywa bieżących notatek lub odtwarzania materiału ex post. Ale
zapis równoczesny zakłóca naturalny tok wywiadu, a znów przy rejestracji z pamięci część
materiału zatraca się bezpowrotnie. Tak więc każda forma zapisu innego niż mechaniczny ma
określone niedostatki.
Materiał pochodzący z wywiadu różni się od danych uzyskiwanych w inny sposób.
Specyfika tej techniki (zwrotna relacja: badacz – respondent) powoduje, że zachodzi
możliwość uściślenia faktów i okoliczności, rozwinięcia danych zbyt enigmatycznych,
a zwłaszcza indywidualizacji oraz uszczegółowienia informacji. Z drugiej strony materiał
podlega subiektywizacji w stopniu wyższym, aniżeli w toku innych badań. A jest to przy tym
materiał tak obfity, że mimo selekcji, rzadko w całości poddaje się systematyzacji
i opracowaniu.
Również inaczej niż w pozostałych technikach kształtuje się w wywiadzie możliwość
weryfikacji uzyskanych informacji. Bezpośredni kontakt, „personalizacja” respondenta, może
skłaniać do udzielania informacji fałszywych, zwłaszcza w wypadku pytań dla respondenta
trudnych lub krępujących. Z drugiej strony jednak właśnie w wywiadzie badacz dysponuje
lepszym aparatem weryfikacji – już to w drodze pytań dodatkowych bądź w formie
obserwacji zachowań respondenta.
Powody przekłamań bywają różne. Najczęściej wynikają z obaw przed skutkami
wypowiedzi szczerych (np. uczniów w szkole), ale także ze skrępowania, z niedostosowania
pytań do poziomu wiedzy respondenta luz z nieoczekiwanych uprzedzeń osobistych wobec
prowadzącego wywiad, np. przy nadmiernej różnicy wieku.
Rozróżnia się trzy style realizacji wywiadu:
−
wywiad miękki – opiera się na partnerskim traktowaniu respondenta i wspólnocie
poglądów, a jest stosowany wobec osób nieśmiałych,
−
wywiad twardy – oparty na pozornej agresywności, która sugeruje bezcelowość
mówienia nieprawdy, adresuje się do respondentów nadmiernie pewnych siebie,
−
natomiast wobec respondentów opanowanych, zachowujących się z rezerwą,
użyteczny jest wywiad – neutralny – w którym ankieter pełni tylko rolę „łącznika”
między kwestionariuszem a respondentem.
Wywiad najlepiej nadaje się do badania jednostek i pojedynczych zjawisk typowych,
przykładowych oraz analiz szczegółowych. Natomiast biorąc pod uwagę charakter materiału
i trudność opracowania, a także niedogodności „techniczne” – wywiad raczej nie nadaje się
do badań masowych i syntetyzujących. [13, s. 39–41]
Podsumowując – wywiad kwestionariuszowy jest swoistą rozmową przeprowadzaną
w sposób wysoce sformalizowany. Technika ta charakteryzuje się kilkoma podstawowymi
dyrektywami, których spełnienie jest warunkiem koniecznym:
−
badanie powinno być przeprowadzone w sposób bezpośredni, czyli wymaga ono
interakcji badacz – respondent. Obie strony muszą być fizycznie obecne w fazie jej
realizacji;
−
kwestionariusz ankiety z wydrukowanymi pytaniami jest podstawą przeprowadzenia
rozmowy. Ankieter jest zobowiązany ściśle przestrzegać formuły pytań oraz ich
kolejności. Formularz kwestionariusza jest identyczny dla wszystkich respondentów;
−
rozmowa powinna być przeprowadzona w sposób indywidualny jedynie z osobą,
z którą przeprowadza się wywiad. Jeden ankieter rozmawia z jednym respondentem,
niedopuszczalne są sytuacje, gdy w wywiadzie biorą udział osoby trzecie (w tej sferze
istnieją pewne odstępstwa, jeżeli metodologia badania wymaga inaczej).
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
Podobnie jak technika ankiety, wywiad kwestionariuszowy opiera się na
standaryzowanym kwestionariuszu. W jego skład mogą wchodzić zarówno pytania
zamknięte, otwarte, jak i półotwarte. O ile ankieta powinna być w miarę możliwości prosta
i krótka, to arkusz kwestionariusza wywiadu może być bardziej złożony. Warto przypomnieć,
że w technice ankiety arkusz nie powinien być zbyt długi, a pytania powinny być ułożone jak
najprościej (z przewagą zamkniętych). Jednym z powodów takiego postępowania jest
faktyczny brak możliwości dokładnego wytłumaczenia respondentom szczegółów badania,
jak i kontroli jego wypełnienia. Wywiad kwestionariuszowy pod tym względem stwarza
całkiem nowe możliwości. Arkusz kwestionariusza trafia wyłącznie do rąk ankietera – osoby
dobrze przeszkolonej, znającej intencję i sens pytań. W takiej sytuacji można pokusić się
o poruszanie tematów bardziej złożonych oraz zastosowanie pytań otwartych i półotwartych.
Obecność ankietera zmniejsza ilość nietrafnych odpowiedzi, niezrozumienia treści pytań oraz
ogranicza braki odpowiedzi. Ankieter zawsze może wytłumaczyć, czy powtórzyć jakąś
kwestię.
Instrukcje są pisane zazwyczaj wtedy, gdy badacz nie przeprowadza wywiadu osobiście,
tylko za pośrednictwem ankietera. Jak w każdym badaniu, tak i w wywiadzie
kwestionariuszowym obowiązuje kilka naczelnych zasad, do których ankieter powinien się
stosować. Oto one:
−
nieprzekazywanie arkusza kwestionariusza respondentowi,
−
prowadzenie rozmowy wyłącznie z respondentem (bez czynnego udziału osób
trzecich),
−
dokładne odczytywanie treści pytań.
Poza zasadami naczelnymi ankietera obowiązują dodatkowe, szczegółowe wytyczne
projektu. Są one niczym innym jak szczegółowym instruktażem konkretnego badania,
z którymi ankieter powinien bezwzględnie zapoznać się przed badaniem i stosować w jego
trakcie. Zdarzają się sytuacje, w których instruktaż szczegółowy znosi zasady naczelne.
W takiej sytuacji ankieter powinien podporządkować się instrukcji szczegółowej.
W badaniu można wykorzystać szereg materiałów, które pomogą w jego realizacji.
Należą do nich różnego rodzaju formularze, skale karty respondenta, zdjęcia, szkice,
informacje dokumentalne.
Zastosowanie dodatkowych materiałów ma nie tylko wartość metodologiczną, ale także
sprawia, że całe badanie jest ciekawsze dla badanego. Zależnie od tematyki badania, można
skorzystać z dodatkowych materiałów.
Technika wywiadu kwestionariuszowego jest dobrą techniką do badania postaw i opinii.
Istnieje jednak szereg niebezpieczeństw, które mogą wpłynąć na nieprawidłowe
przeprowadzenie badania. W przeciwieństwie do techniki ankiety, gdzie rolą badacza jest
zbudowanie jak najlepszego kwestionariusza i rozdanie go respondentom, w przypadku
wywiadu należy brać pod uwagę także relacje interpersonalną badacz – respondent.
Wybór odpowiedniego miejsca do przeprowadzenia badania często pomaga
w otrzymaniu trafnych odpowiedzi na pytania kwestionariusza. Rolą badacza jest wybór
takiego stanowiska, które zapewni respondentowi bezpieczeństwo, intymność i swobodę.
Poza tym powinno być ciche i spokojne, co gwarantuje skupienie niezbędne do udzielenia
poprawnych odpowiedzi. Należy unikać wszelkiego typu głośnych miejsc: kawiarni, klubów,
korytarzy szkolnych w trakcie przerwy itp. gdyż dekoncentrują one respondenta. Oczywiście
znalezienie odpowiedniego stanowiska do badań nie jest proste. Przy jego wyborze
zdeterminowani jesteśmy przez takie czynniki, jak: czas, chęć i dostępność badanych.
Dobrym miejscem przeprowadzenia wywiadu kwestionariuszowego może być pusta klasa,
pokój czy mieszkanie respondenta.
Kluczowym czynnikiem warunkującym właściwe przeprowadzenie badania jest
odpowiednie zachowanie badacza/ankietera w trakcie przeprowadzania wywiadu. Osoba
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
badająca musi charakteryzować się komunikatywnością i miłą powierzchownością. Swoim
pozytywnym zachowaniem musi przekonać potencjalnego respondenta do badania.
Odpowiednie podejście warunkuje rozwiązanie języka ankietowanego, a co za tym idzie
bardziej szczere i prawdziwe odpowiedzi.
Postawa ankietera powinna być taktowna i stonowana. Przy zadawaniu pytania nie należy
okazywać jakichkolwiek sugestywnych gestów, grymasów czy ironicznych uśmiechów, gdyż
takie zachowanie może być opacznie zinterpretowane przez badanego. Badacz powinien być
dociekliwy, ale nie napastliwy w zadawaniu pytań. Należy wystrzegać się polemik
z respondentem, pouczania go, wszelkich form krytyki oraz okazywania swojej wyższości.
Generalnie ankieter powinien postarać się ograniczyć emocjonalne podejście do respondenta.
Stosowanie się do tych zasad, w dużej mierze ułatwia cały proces wywiadu. Oczywiście, tego
typu zachowanie jest typem idealnym. Nie zapominajmy jednak, że ankieter jest tylko
człowiekiem i zachowanie bezstronności w kontakcie interpersonalnym z respondentem nie
przychodzi mu łatwo.
Zasadą naczelną bezwzględnie wymaganą od ankietera jest dokładne i wierne
odczytywanie pytań, tak jak zostały zapisane w kwestionariuszu, wraz z kafeterią odpowiedzi.
Niespełnienie tych postulatów powoduje nieporównywalność informacji uzyskanych od
poszczególnych badanych, czego konsekwencją jest wypaczenie wyników badania.
W przypadku pytań otwartych, odpowiedzi powinny być zapisane tak jak ich udzielił
respondent, w miarę możliwości bez skracania.
Ankieter powinien wykazywać pewną dozę kreatywności w trakcie przeprowadzania
wywiadu. Zdarzają się sytuacje, w których konieczne jest indywidualne podejście do
respondenta. Co prawda badaczowi nie wolno zmieniać treści pytań ani sugerować
odpowiedzi, ale może umiejętnym podejściem skłonić respondenta do głębszych, bardziej
treściwych odpowiedzi. Takie drążenie tematu bardzo wzbogaca późniejszą analizę danych.
Gdy respondent nie rozumie pytania lub stwierdza, że nie zna odpowiedzi, ankieter powinien
zachęcić go do głębszej refleksji i skłonić do udzielenia informacji na interesujące go
zagadnienie. Takiego dogłębnego zbadania tematu nie sposób osiągnąć w przypadku
zastosowania techniki ankiety. Innym problemem, z którym może spotkać się ankieter, może
być nadmierne gadulstwo badanego. Respondent w trakcie wywiadu może bardzo rozwijać
swoje odpowiedzi, często zbaczając z omawianego tematu. W takim przypadku badacz
powinien w umiejętny i taktowny sposób skierować rozmowę na pożądany temat [5].
Układ graficzny kwestionariusza wywiadu może wyglądać następująco:
KWESTIONARIUSZ WYWIADU
Celem wywiadu jest zebranie informacji i opinii na temat: ..................................................
Data .......................... Miejsce ............................
Respondent (np. uczeń klasy........) .............................................................................................
Imię i nazwisko osoby prowadzącej wywiad ...............................................................................
Pytania:
1. ............
2. ............
3. ............
Podpis respondenta .................................. Podpis osoby prowadzącej wywiad ..........................
Metryczka: Płeć: K, M
Wiek:
Wykształcenie:
Miejsce zamieszkania:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz metody badań potrzeb użytkowników?
2. Na czym polega metoda ankietowa?
3. Co to jest kwestionariusz?
4. Z jakich części składa się każdy kwestionariusz?
5. Jakie znasz rodzaje pytań?
6. Jakie znasz nazwy pytań otwartych?
7. Jakie znasz rodzaje pytań zamkniętych?
8. Co to są pytania filtrujące?
9. Jakie są ogólne zasady budowy kwestionariusza?
10. W jaki sposób formułujemy pytania w ankiecie?
11. Jakie znasz rodzaje wywiadów?
12. Czym charakteryzuje się wywiad kwestionariuszowy?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ułóż do każdego z podanych poniżej pytań otwartych pytanie zamknięte, które mogłoby
się znaleźć w kwestionariuszu:
a) Co sądzisz o potrzebie informacyjnej?
b) Ile przeczytałeś książek w ostatnim roku?
c) Jaka jest główna przyczyna, dla której chodzisz do biblioteki?
d) Jak sądzisz, co jest głównym problemem twojej szkoły?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.2.1,
2) wykonać ćwiczenie,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
kartki papieru formatu A4,
−
długopis,
−
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Opracuj ankietę do badania potrzeb informacyjnych określonej grupy użytkowników –
uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.2.1,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) znaleźć w internecie przykładowe ankiety,
4) opracować listę pytań dostosowaną do kategorii użytkowników,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
5) wykonać ćwiczenie,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
monitor,
−
komputer z dostępem do internetu i zainstalowaną przeglądarką inernetową, np. Internet
Explorer,
−
drukarka,
−
kartki papieru formatu A4,
−
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Opracuj kwestionariusz wywiadu skategoryzowanego przeznaczonego dla wybranej
grupy badawczej – nauczycieli, na dowolny temat.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.2.1,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) znaleźć w internecie przykładowe kwestionariusze wywiadu,
4) określić temat wywiadu,
5) opracować listę pytań,
6) wykonać ćwiczenie,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
monitor,
−
komputer z dostępem do internetu i zainstalowaną przeglądarką internetową, np. Internet
Explorer,
−
drukarka,
−
kartki papieru formatu A4,
−
literatura z rozdziału 6.
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1) zastosować metodologię badania potrzeb informacyjnych?
2) przeprowadzić badanie potrzeb informacyjnych zgodnie z regułami
metodologicznymi?
3) dobrać odpowiednie narzędzia do badania potrzeb informacyjnych?
4) zbudować kwestionariusz ankiety?
5) opracować kwestionariusz wywiadu?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
4.3. Całościowe i reprezentacyjne badania potrzeb
informacyjnych
4.3.1. Materiał nauczania
Jak już wspomniano, do badań potrzeb informacyjnych wykorzystuje się metody
statystyczna. Warto więc zapoznać się z podstawowymi pojęciami stosowanymi w statystyce.
Statystyka bada zjawiska masowe. Oznacza to, że zajmuje się ona badaniem zbiorowości
składających się z dużej liczby jednostek.
Zbiorowość statystyczna jest to zespół jednostek objętych badaniem statystycznym.
Zbiorowością statystyczną nie jest zespół jednostek identycznych, ponieważ opisując jedną
jednostkę równocześnie określamy wszystkie inne jednostki należące do tej zbiorowości.
Jednostka statystyczna jest to poszczególny element wchodzący w skład badanej
zbiorowości statystycznej. Jednostka statystyczna powinna być precyzyjnie określona pod
względem rzeczowym (co? kto?), przestrzennym (gdzie?) i czasowym (kiedy?).
Jednostki statystyczne nie są identyczne. Mają one cechy wspólne, lecz także wiele cech
odmiennych. Jeżeli za przykład jednostki statystycznej przyjmiemy człowieka, to cechą
wspólną, łączącą go z innymi ludźmi, jest fakt należenia do tej samej grupy biologicznej,
a cechami różniącymi go od innych ludzi, tj. od innych jednostek, statystycznych, są: wiek,
wzrost, płeć, waga, poziom wykształcenia, zawód itp.
W tej samej zbiorowości statystycznej możemy przyjmować różne jednostki statystyczne.
W spisie ludności jednostkami badania mogą być np. poszczególne osoby, ale mogą być nimi
również poszczególne rodziny lub poszczególne gospodarstwa domowe. Wybór jednostki
statystycznej zależy przede wszystkim od celu, jakiemu badanie ma służyć. Należy przy tym
pamiętać, że dokładność wyników badania statystycznego zależy w dużym stopniu od
ścisłego określenia jednostki statystycznej.
Cechy statystyczne są to właściwości jednostek statystycznych.
Rozróżniamy dwa rodzaje cech statystycznych:
−
cechy mierzalne, zwane również wymiernymi, ilościowymi, zmiennymi,
−
cechy niemierzalne, zwane również niewymiernymi, jakościowymi, stałymi.
Cechy mierzalne są to cechy dające się wyrazić liczbowo za pomocą jednostek miar (np.
cm, KM, kg).
Cechami mierzalnymi człowieka mogą być: wiek (w latach), wzrost (w cm),
waga (w kg).
Cechy niemierzalne są to cechy, których nie można zmierzyć. Stwierdza się tylko, czy
jednostka ma daną cechę, czy jej nie ma. Cechy niemierzalne nie mają więc wartości
liczbowych, w przeciwieństwie do cech mierzalnych. Cechą niemierzalną jest np. kolor
wyprodukowanych samochodów, płeć człowieka, stan cywilny, kolor włosów, kolor oczu,
narodowość, stanowisko w zawodzie i wiele innych.
Jest oczywiste, że cechy mierzalne poddają się „obróbce statystycznej” w znacznie
szerszej mierze niż cechy niemierzalne. Sensowne i mające konkretną odpowiedź jest pytanie
o przeciętny wiek dwóch osób w wieku 20 i 25 lat, natomiast bezsensowne jest pytanie o to,
jaki jest przeciętny zawód dwóch osób, z których jedna jest stolarzem, druga zaś ślusarzem.
Do każdego badania statystycznego trzeba ustalić właściwą metodę badania. Od wyboru
właściwej metody badania zależy jakość zebranych materiałów statystycznych oraz
możliwość ich przeanalizowania i wyciągnięcia właściwych wniosków. Wybór właściwej
metody badania jest uzależniony od celu badania, rodzaju zbiorowości statystycznej, tematu
badania, jego szczegółowości, środków jakimi rozporządzamy, tj. od liczby osób, które będą
zatrudnione przy przeprowadzaniu badania, od wielkości funduszów przeznaczonych na
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
przeprowadzenie badania, od możliwości technicznych i materiałowych, takich jak możliwość
wydrukowania odpowiedniej liczby formularzy i instrukcji statystycznych. Wybór metody
zależy także od długości okresu, jakim dysponujemy na przeprowadzenie badania.
Rozróżniamy dwie zasadnicze metody badań statystycznych:
−
badania pełne, zwane również całkowitymi lub wyczerpującymi,
−
badania częściowe, zwane również niecałkowitymi, niewyczerpującymi, niepełnymi.
Metoda badania pełnego polega na tym, że w toku przeprowadzania badania zbiera się
informacje o wszystkich jednostkach statystycznych wchodzących w skład zbiorowości
statystycznej, której badanie dotyczy.
Metoda badania częściowego różni się od metody badania pełnego tym, że w toku
przeprowadzania badania częściowego zbiera się informacje tylko o pewnej części jednostek
statystycznych wchodzących w skład zbiorowości statystycznej, której badanie dotyczy.
Za pomocą badań statystycznych pełnych, tj. w toku spisów, rejestracji czy bieżącej
sprawozdawczości statystycznej, poddaje się badaniu statystycznemu wszystkie jednostki,
z których składa się obserwowana zbiorowość statystyczna.
Badania pełne (całościowe) wymagają znacznych nakładów pracy oraz kosztów i dlatego
tam, gdzie można ogranicza się zbieranie informacji tylko do części zbiorowości
statystycznej. W takich wypadkach przeprowadza się badania częściowe, niewyczerpujące.
Często nie można w ogóle zastosować badania wyczerpującego i wówczas metoda badania
częściowego jest jedyną możliwą metodą.
Zaletą badań częściowych jest to, że są one technicznie łatwiejsze, tańsze oraz wymagają
krótszego okresu na ich przeprowadzenie i opracowanie wyników. Badania częściowe muszą
jednak
być
bardzo
starannie
przygotowane
pod
względem
metodologicznym
i organizacyjnym, aby dały prawidłowe wyniki.
Badania częściowe przeprowadza się m.in. metodą reprezentacyjną.
Metoda reprezentacyjna polega na tym, że z całej zbiorowości (masy) statystycznej wybiera
się do zbadania tylko pewną liczbę jednostek statystycznych. Jednostki te reprezentują całą
zbiorowość statystyczną i tworzą tzw. próbę. Wnioski wysnute z badania próby uogólnia się
na całą zbiorowość statystyczną.
Podstawowe znaczenie w metodzie reprezentacyjnej ma odpowiedni dobór jednostek do
próby. Jednostki te powinny być tak dobrane, aby dobrze reprezentowały całą zbiorowość
statystyczną. Oznacza to, że jednostki przyjęte do próby powinny mieć te same cechy
zmienne, które występują w jednostkach całej zbiorowości statystycznej. Ponadto cechy te
powinny występować u jednostek przyjętych do próby w takim samym układzie jak w całej
zbiorowości. Można powiedzieć, że próba powinna być miniaturą całej zbiorowości
statystycznej.
W metodzie reprezentacyjnej rozróżniamy dwa sposoby wyboru jednostek do próby:
wybór losowy i wybór celowy.
W wyborze losowym jednostki do prób dobiera się w sposób przypadkowy, natomiast
w wyborze celowym jednostki do prób dobiera się świadomie, na podstawie ogólnej
znajomości badanego zjawiska.
Szczególnie szerokie zastosowanie mają badania reprezentacyjne (a także inne rodzaje
badań częściowych) w dziedzinie statystyki społecznej, zwłaszcza w takich badaniach,
których celem jest uzyskanie opinii zainteresowanych osób ujętych badaniem w kwestiach
stanowiących przedmiot badania. Ujęcie takimi badaniami wszystkich jednostek
wchodzących w skład badanej zbiorowości jest niemożliwe z wielu względów, przede
wszystkim formalno-prawnych (obowiązuje usankcjonowana prawnie zasada dobrowolności
uczestniczenia osób, rodzin, czy innych jednostek w badaniach tego rodzaju), a także
budżetowych (koszty badania) i organizacyjno-technicznych [9, s. 17–18, s. 21–24].
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
Wykorzystując podane wyżej metody do badania potrzeb informacyjnych użytkowników,
należy zawsze pamiętać o różnych czynnikach, które decydują i mają wpływ na realizację
tych potrzeb. Będą to: wpływy środowiskowe, osobowość użytkownika, płeć, wiek,
świadomość informacyjna, wykształcenie, charakter pracy.
Bardzo indywidualny charakter całego procesu badania i oceny potrzeb informacyjnych
(powtarzalne wywiady, ankiety itp.) gwarantuje utrzymanie bliskiego kontaktu między
pracownikiem a użytkownikiem informacji.
Podstawowe miary statystyczne stosowane w badaniach potrzeb informacyjnych
(średnia arytmetyczna, wskaźnik struktury, wskaźnik dynamiki)
Dane o zjawiskach i procesach, zebrane w toku postępowania badawczego, same w sobie
nie są jeszcze podstawą wnioskowania. Stanowią bezładną masę informacji, wymagających
takiego przekształcenia i opracowania, aby stały się użyteczne w zamierzonym postępowaniu
dowodowym. Otóż owe przekształcenia oraz dalsze manipulacje liczbowe to w istocie nic
innego, jak przeliczenia statystyczne.
Statystyka służy ustaleniu sposobu zebrania, a następnie opracowania informacji w takiej
formie, aby stały się najbardziej użyteczne do opisu: struktury bądź dynamiki zjawiska lub
współistnienia różnych czynników i cech. Jednocześnie zaś statystyka określa reguły
uogólniania wniosków – wyciągniętych na podstawie próby – na całą zbiorowość generalną
[13, s. 49].
Głównym i ostatecznym celem każdego badania statystycznego jest analiza statystyczna
danych wynikowych i wyciągnięcie na jej podstawie wniosków i uogólnień dotyczących
badanego zjawiska. Zadaniem analizy statystycznej jest wykrycie prawidłowości i zależności
zachodzących w badanej zbiorowości. Do wykrycia i uchwycenia prawidłowości w badanym
zjawisku dochodzi się przez porównywanie z sobą szeregów statystycznych oraz
poszczególnych pozycji tych szeregów.
W toku analizy statystycznej obliczamy różne miary statystyczne. Miary statystyczne są
to charakterystyki liczbowe szeregu statystycznego, mające na celu uchwycenie i wykazanie
istotnych cech tego szeregu. Spośród wielu rodzajów miar statystycznych omówimy tylko
niektóre, najprostsze, a mianowicie: wskaźniki struktury, wskaźniki dynamiki, oraz średnią
arytmetyczną.
Znajomość tych miar statystycznych, umiejętność ich obliczania, rozumienie ich
znaczenia są niezbędne do przeprowadzania analiz statystycznych.
Do przeprowadzenia analizy statystycznej jest niezbędne posługiwanie się liczbami
bezwzględnymi i liczbami względnymi.
Liczby bezwzględne są to liczby, które uzyskujemy w wyniku zestawienia danych
statystycznych przez zliczenie poszczególnych jednostek lub przez sumowanie wartości cech
mierzalnych, np. 381 tys. uczniów szkół zawodowych o kierunku ekonomicznym w roku
szkolnym 1986/1987.
Liczby bezwzględne nie zawsze wystarczają do celów analizy statystycznej.
W większości wypadków zjawiska badane za pomocą metod statystycznych są
skomplikowane, powiązane z innymi zjawiskami i dopiero porównanie wielkości
bezwzględnej jednego zjawiska z wielkością bezwzględną innego zjawiska umożliwia
bardziej prawidłową ocenę zjawiska badanego. Oprócz liczb bezwzględnych używa się więc
w statystyce liczb względnych, będących ilorazami wielkości zjawiska badanego przez
wielkość zjawiska z nim związanego.
Liczby bezwzględne są zawsze mianowane, tzn. wyrażone w określonych jednostkach
miary (waga w kg, liczba sztuk, powierzchnia w m
2
, objętość w m
3
, moc w kW).
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
Do liczb względnych, powszechnie stosowanych w toku analizy statystycznej, należą
wskaźniki struktury, które przedstawiają stosunek wielkości poszczególnych części
zbiorowości do wielkości całej zbiorowości. Wskaźnik struktury obliczamy dzieląc
liczebność danej części przez liczebność całej zbiorowości.
Wskaźniki struktury możemy obliczyć jako:
−
wskaźniki ułamkowe (w tym wypadku suma wskaźników jest równa 1),
−
wskaźniki procentowe (w tym wypadku suma wskaźników jest równa 100, gdyż
wielkość ogólną przyjmujemy za 100),
−
wskaźniki wyrażone w promilach (w tym wypadku suma wskaźników jest równa
1000, ponieważ wielkość ogólną przyjmujemy za 1000).
Jeżeli symbolem N oznaczymy liczebność zbiorowości, a symbolami n
1
, n
2
, n
3
, ...n
n
liczebności poszczególnych części tej zbiorowości (n
1
+n
2
+n
3
+ ... n
n
= N), to otrzymamy
następujące wzory na wskaźniki struktury:
−
wskaźniki struktury wyrażone w ułamkach:
N
n
N
n
N
n
N
n
n
,...
,
,
3
2
1
w tym wypadku suma wskaźników równa się 1, czyli:
1
...
3
2
1
=
+
+
+
+
N
n
N
n
N
n
N
n
n
albo w zapisie sumarycznym:
∑
=
=
n
i
N
n
1
1
;
1
−
wskaźniki struktury wyrażone w procentach:
100
,...
100
,
100
,
100
3
2
1
⋅
⋅
⋅
⋅
N
n
N
n
N
n
N
n
n
w tym wypadku suma wskaźników równa się 100, czyli:
100
100
...
100
100
100
3
2
1
=
⋅
+
+
⋅
+
⋅
+
⋅
N
n
N
n
N
n
N
n
n
albo w zapisie sumarycznym:
100
100
1
=
⋅
∑
=
n
i
i
N
n
−
wskaźniki struktury wyrażone w promilach:
1000
,...
1000
,
1000
,
1000
3
2
1
⋅
⋅
⋅
⋅
N
n
N
n
N
n
N
n
n
w tym wypadku suma wskaźników równa się 1000, czyli:
1000
1000
...
1000
1000
1000
3
2
1
=
⋅
+
+
⋅
+
⋅
+
⋅
N
n
N
n
N
n
N
n
n
albo w zapisie sumarycznym:
1000
1000
1
=
⋅
∑
=
n
i
i
N
n
W praktyce najczęściej są stosowane wskaźniki procentowe jako najwygodniejsze.
Znaczenie praktyczne wskaźników struktury polega na tym, że przedstawiają one udział
poszczególnych części w całej badanej zbiorowości w sposób bardziej przejrzysty niż liczby
bezwzględne, zwłaszcza przy dużych liczbach bezwzględnych. Ponadto wskaźniki struktury
pozwalają na łatwe porównanie wielu zbiorowości dzięki temu, że wielkość zbiorowości
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
przyjmujemy za 100 (przy wskaźnikach procentowych), niezależnie od wielkości
bezwzględnych [9, s. 140-142].
Wskaźniki struktury są szczególnym wypadkiem wskaźników porównawczych (dość
często używanych w placówkach informacyjnych). Wskaźniki struktury to stosunek pewnych
części zespołu (masy) do całości.
Oto, jako przykład, tabelaryczne zestawienie wskaźników struktury charakteryzujących
skład tematyczny pewnego księgozbioru, który liczył ogółem 3487 woluminów:
Tabela 3. Struktura księgozbioru
Rodzaj piśmiennictwa
Ilość woluminów
Wskaźnik struktury w %
Literatura społeczno-polityczna
Literatura techniczna i rolnicza
Literatura z innych dziedzin wiedzy
Literatura piękna dla dorosłych
Literatura piękna dla dzieci
422
599
764
1308
394
12,1
17,2
21,9
37,5
11,3
ogółem
3487
100,0
W analogiczny sposób mogą być ustalane wskaźniki składu jakościowego lektury:
Tabela 4. Struktura lektur
Rodzaj wypożyczonych dzieł
Ilość wypożyczonych
woluminów
Wskaźnik struktury
w %
Literatura społeczno-polityczna
Literatura techniczna i rolnicza
Literatura z innych dziedzin wiedzy
Literatura piękna dla dorosłych
Literatura piękna dla dzieci
305
485
1109
2232
2144
4,9
7,7
17,7
35,6
34,1
ogółem
6275
100,0
Jak widzimy z powyższych danych w tabelach, wskaźniki struktury charakteryzują
w formie liczbowej stosunek poszczególnych części charakteryzowanych zjawisk do całości,
a jednocześnie ułatwiają porównywalność tych wielkości.
Przytoczone przykłady wykazują korzyści płynące z ustalania wskaźników względnych;
dzięki swej przejrzystości ułatwiają one ocenę składu poszczególnych mas w stopniu
większym niż można to osiągnąć przez zestawienie jedynie wielkości naturalnych
(uwidocznionych w podanych przykładach w pierwszej kolumnie cyfr). Mogą one też służyć
z pożytkiem przy przeprowadzaniu porównań różnych zagadnień (mas); przykładem tego
może być zestawienie wskaźników struktury księgozbioru i lektury:
Tabela 5. Porównanie struktur księgozbioru i lektury
Rodzaj piśmiennictwa
Wskaźnik struktury
księgozbioru
Wskaźnik struktury
lektury
Literatura społeczno-polityczna
Literatura techniczna i rolnicza
Literatura z innych dziedzin wiedzy
Literatura piękna dla dorosłych
Literatura piękna dla dzieci
12,1
17,2
21,9
37,5
11,3
4,9
7,7
17,7
35,6
34,1
ogółem
100,0
100,0
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
Podane zestawienie jest pouczającym i wyraźnym przykładem użyteczności wskaźników
struktury, gdyż ujawniają one w sposób wyraźny i ścisły stosunki zachodzące pomiędzy
poszczególnymi zjawiskami i pozwalają na wyciągnięcie z tego wniosków. Tak więc
w omawianym przykładzie można stwierdzić na podstawie dokonanego zestawienia
wskaźników struktury księgozbioru i jego lektury zbyt małą w stosunku do potrzeb
czytelników zasobność księgozbioru w piśmiennictwo dla młodzieży i wyciągnąć wniosek
o konieczności lepszego zaopatrzenia placówki w tę lekturę. W podanym zestawieniu zwraca
też uwagę dysproporcja między zasobnością księgozbioru w zakresie literatury społeczno-
politycznej i fachowej (technicznej i rolniczej), a stopniem jej wykorzystania przez
czytelników. Przyczyną tego stanu rzeczy nie jest w omawianym przypadku mała zasobność
księgozbioru. Szukać jej więc należy (już na drodze analizy jakościowej) albo
w nieodpowiednim doborze dzieł, albo w braku zainteresowania użytkowników tymi
zagadnieniami. Wynik tej analizy jakościowej stwierdzi więc bądź potrzebę poprawienia
stanu jakościowego księgozbioru w omawianych dziedzinach, bądź konieczność lepszej
promocji i marketingu w tych zakresach, bądź też wreszcie potrzebę podjęcia kroków w obu
wymienionych kierunkach [10, s. 14–17].
Bardziej wnikliwa analiza badanych zbiorowości wymaga ustalenia przeciętnego
poziomu wartości cech mierzalnych dla tych zbiorowości. Tego przeciętnego poziomu nie
można ustalić za pomocą omówionej dotychczas miary statystycznej, tzn. wskaźników
struktury.
Przeciętny poziom wartości cech obliczamy za pomocą specjalnych miar statystycznych,
zwanych średnimi.
Średnia arytmetyczna jest wartością, którą otrzymujemy z podzielenia ogólnej sumy
wartości cechy przez ogólną sumę liczebności. Średnia arytmetyczna jest zatem taką
przeciętną wartością, która mogłaby mieć wszystkie wyrazy szeregu, a suma tych wyrazów
by się nie zmieniła.
Przyjmując oznaczenie symbolowe: x
1
, x
2
, x
3
, ... x
n
na wartość poszczególnych wyrazów
szeregu oraz x na średnią arytmetyczną tych wartości, otrzymujemy następujący wzór:
x =
n
x
x
x
x
n
+
+
+
+
...
3
2
1
Stosując dla licznika tego ułamka omówiony poprzednio symbol sumy, otrzymamy wzór
w postaci:
x =
n
x
i
∑
Wzór ten pokazuje, że średnią arytmetyczną obliczamy, dzieląc sumę wartości wyrazów
szeregu przez ogólną liczbę tych wyrazów.
Jest to średnia arytmetyczna zwykła.
Stosując symbol
∑
na oznaczenie sum podanych w liczniku i mianowniku otrzymamy:
x =
∑
∑
i
i
i
n
n
x
Otrzymaliśmy w ten sposób wzór na średnią arytmetyczną ważoną. Średnia ta pod
względem treści merytorycznej nie różni się od średniej arytmetycznej zwykłej i jest
stosowana wtedy, gdy informacje są ujęte w szeregu rozdzielczym.
Nazwa średnia arytmetyczna ważona pochodzi stąd, że przy jej obliczaniu uwzględnia się
nie tylko wartości zmiennej, lecz i liczebności poszczególnych klas (grup), zwane wagami.
Wagi w statystyce są to stałe, które przyporządkowuje się poszczególnym zaobserwowanym
wartościom cechy w celu nadania im odpowiedniego znaczenia przy wyznaczaniu funkcji
określonej na zbiorze zaobserwowanych wartości cechy. Przyporządkowanie to przyjmuje
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
35
zwykle postać mnożenia zaobserwowanych wartości cechy przez wagi. Określenia „waga”
nie trzeba traktować dosłownie. Wagą w tym znaczeniu może być liczba jednostek danej
grupy (klasy), liczba sztuk, liczba osób itp. [9, s. 146].
Terminem średniej arytmetycznej określamy wskaźniki, które są sumą szeregu pewnych
wielkości podzieloną przez ich liczbę. Takim wskaźnikiem jest więc na przykład przeciętna
dzienna wypożyczeń lub odwiedzin dla pewnego okresu. Uzyskujemy ją sumując wszystkie
liczby odwiedzin w poszczególnych dniach otwarcia placówki w pewnym okresie
(np. miesiącu) i dzieląc uzyskaną sumę przez ilość tych dni. W ten sposób otrzymujemy
przeciętną, która charakteryzuje zbiór pewnych wielkości, w naszym przykładzie dzienną
pracę wypożyczalni, choć mogą być wypadki, że w żadnym dniu z objętych tą
charakterystyką nie będzie liczby odwiedzin odpowiadającej wyprowadzonej średniej.
Drugim przykładem średniej, spotykanym dość często w planowaniu i statystyce jest
średnia czytelników uzyskiwana poprzez dodanie do siebie stanu czytelników na początku
i na końcu roku oraz podzielenie tej sumy przez dwa.
Wskaźnikiem dobrze charakteryzującym czytelnictwo jest też średnia liczba
użytkowników, którzy korzystali z placówki w okresie szeregu miesięcy. Średnią tę uzyskuje
się przez:
1. Ustalenie na podstawie kart użytkowników, ile osób korzystało faktycznie w każdym
miesiącu z placówki.
2. Zsumowanie otrzymanych wyników
3. Podzielenie ich przez odpowiednią liczbę miesięcy (dla ustalenia średniej rocznej).
Podsumowując – średnie arytmetyczne, jak to już było powiedziane, powstają
z podzielenia sumy pewnych jednorodnych wartości przez ich ilość (np. sumy dziennych
odwiedzin przez liczbę dni branych w rachubę) [10, s. 20].
Otaczające nas zjawiska gospodarcze i społeczne są w ciągłym ruchu, rozwoju, zachodzą
w nich nieustanne zmiany. Wynika z tego potrzeba systematycznego analizowania rozwoju
zjawisk w czasie, czyli ich dynamiki. Dynamika zjawisk jest przedstawiana za pomocą
szeregów dynamicznych, w których są podane okresy lub momenty czasu oraz wielkość
badanego zjawiska dla tych okresów lub momentów.
Analiza dynamiki polega na przedstawieniu rozmiarów i kierunków rozwoju zjawiska,
tzn. na ustalaniu stopnia wzrostu lub spadku badanego zjawiska. W analizie dynamiki jest
niezbędne posługiwanie się specjalnymi miarami, które charakteryzują ją w sposób ścisły.
W praktyce statystycznej najczęściej stosowaną miarą dynamiki są indeksy, czyli
wskaźniki dynamiki.
Indeksem nazywamy stosunek wielkości danego zjawiska w okresie badanym do
wielkości tego zjawiska w okresie podstawowym.
Indeks jest wielkością niemianowaną i może być obliczany bądź w postaci ułamkowej,
bądź w procentach (najczęściej), bądź w promilach.
Stosując oznaczenia symbolowe otrzymujemy następujące wzory:
0
1
x
x
I
u
=
gdzie: I
u
– indeks ułamkowy,
100
0
1
⋅
=
x
x
I
p
gdzie: I
p
– indeks procentowy,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
36
1000
0
1
⋅
=
x
x
I
m
gdzie: l
m
– indeks wyrażony w promilach.
Gdy poziom zjawiska w okresie badanym i w okresie podstawowym są sobie równe,
wówczas indeks wynosi 1 (w postaci ułamkowej), 100 (w postaci procentowej) lub 1000
(wyrażony w promilach).
Gdy poziom zjawiska w okresie badanym jest wyższy od poziomu w okresie
podstawowym, wówczas indeks jest większy odpowiednio od 1, 100 i od 1000.
Jeśli wielkość badanego zjawiska w okresie badanym lub w okresie podstawowym jest
równa zeru (czyli zjawisko w tym okresie nie istnieje), to obliczenie indeksu jest niemożliwe.
Indeks nie może być liczbą ujemną, ponieważ wielkość badanego zjawiska w żadnym
z okresów nie może być wielkością ujemną.
Wskaźniki dynamiki ustalają stosunek do siebie zmian zachodzących w czasie. Wskazują
one bądź wzajemny stosunek do siebie cech jakiegoś zespołu (masy) w dwóch momentach
czasowych (np. wielkość księgozbioru na początku i w końcu okresu rocznego), bądź też
charakteryzują przebieg jakiegoś procesu w dwóch odcinkach czasu ( na przykład stosunek do
siebie ilości wypożyczeń w dwóch porównywalnych miesiącach). Jeżeli więc na przykład
księgozbiór omawianej przez nas przykładowo placówki na dzień 31 grudnia 1957 r. wynosił
3159 woluminów, a na 31 grudnia 1958 r. – 3487 wol., to stosunek do siebie wielkości
księgozbioru w tych dwóch datach można określić (przyjmując za podstawę porównania
pierwszą datę) wskaźnikiem procentowym 110,4 (otrzymanym z podzielenia 3487 przez 3159
i pomnożenia otrzymanego ilorazu przez 100). Analogicznie można wyrazić stosunek
porównawczy ilości wypożyczeń w dwóch miesiącach. Jeżeli na przykład liczba ich
w listopadzie wynosiła 597, a w grudniu wykazała z powodu ferii spadek do 486, to stosunek
obu tych wielkości do siebie można wyrazić bądź wskaźnikiem 81,4, przyjmując za podstawę
porównania frekwencję w listopadzie, bądź też wskaźnikiem 122,8% w razie przyjęcia za
podstawę liczbę wypożyczeń w grudniu [10, s. 21].
Omówione miary statystyczne nie wyczerpują wszystkich sposobów ilościowego badania
potrzeb informacyjnych. Stosuje się je m.in. przy charakteryzowaniu działalności
informacyjnej poszczególnych placówek informacji, przy opracowaniu i prezentacji materiału
statystycznego (tablice, rysunki, wykresy) oraz analizie wyników i wnioskowaniu
statystycznym.
Wszystkie te wskaźniki służą również planowaniu pracy oraz mają wpływ na rozwój
sieci placówek informacyjnych.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest zbiorowość statystyczna?
2. Co to jest jednostka statystyczna?
3. Jakie znasz rodzaje cech statystycznych?
4. Jakie znasz metody badań statystycznych?
5. Na czym polega metoda reprezentacyjna?
6. Jakie znasz sposoby wyboru jednostek do próby badawczej?
7. Czym są miary statystyczne?
8. Jakie znasz podstawowe miary statystyczne?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
37
9. Co to wskaźnik struktury?
10. Co to średnia arytmetyczna?
11. Jaką znasz miarę dynamiki?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadź wywiad skategoryzowany z wybranymi losowo nauczycielami. Jakie były
twoje odczucia jako ankietera?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.3.1,
2) wybrać losowo nauczycieli,
3) wykonać ćwiczenie,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
kwestionariusz wywiadu,
−
kartki papieru formatu A4,
−
ewentualnie dyktafon (za zgodą respondenta),
−
literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy przeprowadzonego wywiadu. Podaj wnioski wykorzystując podstawowe
miary statystyczne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania pkt. 4.3.1,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wprowadzić dane statystyczne do arkusza kalkulacyjnego,
4) wykonać ćwiczenie,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
monitor,
−
komputer z dostępem do arkusza kalkulacyjnego Excel,
−
literatura z rozdziału 6.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
38
4.3.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1) przeprowadzić reprezentacyjne badanie potrzeb informacyjnych?
2) przeprowadzić całościowe badanie potrzeb informacyjnych?
3) przeprowadzić wywiad z użytkownikiem informacji?
4) zastosować podstawowe miary statystyczne w badaniu potrzeb
informacyjnych?
5) przeprowadzić analizę i wyciągnąć wnioski z badania potrzeb
informacyjnych?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
39
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących identyfikowania potrzeb użytkowników. Zadania: 2,
3, 5, 9 są to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa;
zadania: 1, 4, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13 to zadania z luką, zadania 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20
to zadania otwarte.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
−
w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić
odpowiedź prawidłową),
−
w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole,
−
w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci pytania: 15 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiązanie testu masz 120 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
I część
1. Wyjaśnij pojęcie:
Użytkownik informacji to:.....................................................................................................
2. Wywiad skategoryzowany to:
a) swobodna rozmowa.
b) respondent wie, że jest z nim przeprowadzana rozmowa.
c) podczas badania – rozmowy z respondentem posługujemy się kwestionariuszem
zawierającym pytania zamknięte o ustalonej kolejności ich zadawania.
d) zogniskowany wywiad grupowy.
3. Zbiorowość statystyczna to:
a) zespół jednostek objętych badaniem statystycznym.
b) zbiorowość masowa.
c) zespół jednostek identycznych.
d) zbiór danych statystycznych.
4. Są ........... czynniki zakłócające proces komunikowania. Są to:
.................................................................................................................................................
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
40
5. Cechy mierzalne są to:
a) cechy dające się wyrazić liczbowo za pomocą jednostek miar.
b) cechy jakościowe.
c) cechy stałe.
d) cechy charakterystyczne dla badanej jednostki.
6. Komunikaty typu „JA” to:
.................................................................................................................................................
7. Metoda ankietowa polega na:
.................................................................................................................................................
8. Wyjaśnij pojęcie: Komunikacja werbalna to:
.................................................................................................................................................
9. Metoda badania pełnego polega na:
a) zbieraniu informacji o wszystkich jednostkach statystycznych wchodzących w skład,
zbiorowości statystycznej, objętej badaniem.
b) zbieraniu informacji o wszystkich użytkownikach.
c) zbieraniu informacji tylko o pewnej części jednostek statystycznych.
d) testowaniu próby populacji w regularnych odstępach czasu.
10. Wyjaśnij pojęcie: Pytanie otwarte to:
.................................................................................................................................................
11. Każdy kwestionariusz zawiera ................. części. Są to:
.................................................................................................................................................
12. Pytanie bez struktury to:
.................................................................................................................................................
13. Pytania filtrujące to:
.................................................................................................................................................
14. Podstawowe miary statystyczne to:
.................................................................................................................................................
II część
15. Sformułuj 3 komunikaty typu „JA”.
16. Sformułuj potrzeby informacyjne uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.
17. Opracuj kwestionariusz ankiety do badania potrzeb informacyjnych określonej grupy
użytkowników – uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.
18. Opracuj kwestionariusz wywiadu z Twoim nauczycielem.
19. Przedstaw graficzny układ kwestionariusza wywiadu z Twoim nauczycielem.
20. Zbuduj dwa pytania zamknięte: 1 – dychotomiczne, 2 – wg skali Likerta.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
41
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Identyfikowanie potrzeb użytkowników
Zakreśl poprawną odpowiedź lub wpisz brakujące części zdania
.
Nr
zadania
Odpowiedź
Punktacja
1
2
a
b
c
3
a
b
c
4
5
a
b
c
6
7
8
9
a
b
c
10
11
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
42
12
13
14
15
16
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
43
17
18
19
20
Razem:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
44
6. LITERATURA
1. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce. WNPWN, Warszawa 2004
2. Bojar B. (red.): Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów
informacyjno- wyszukiwawczych. UW, Warszawa 1993
3. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Ossolineum, Wrocław 1976
4.
http://ebib.oss.wroc.pl/2003/51/bla_lip_mar.php
5.
http://www.koweziu.edu.pl/edukator/modules.php
6. Kisilowska M.: Już nie wiem, jak mam do Ciebie mówić... czyli komunikacja
w bibliotece. CEBID, Warszawa 2001
7. Mikina A., Sienna M.: Przedsiębiorczość – klucz do sukcesu. REA, Warszawa 2002
8. Nicholas D.: Ocena potrzeb informacyjnych w dobie internetu. SBP, Warszawa 2001
9. Peuker Z.: Statystyka, WSiP, Warszawa 1998
10. Program Nowa Szkoła: Projektowanie. CODN, Warszawa 1999
11. Przelaskowski R.: Zasady planowania i sprawozdawczości bibliotecznej, POKKB,
Warszawa 1961
12. Rudecka-Onichimowska B.: Źródła informacji. Działalność informacyjna. CUKB,
Warszawa 1997
13. Słownik terminologiczny informacji naukowej. Ossolineum, Wrocław 1979
14. Wojciechowski J.: Czytelnictwo. UJ, Kraków 1989
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
K 125 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
astro, Nawigacja - 5-11 - Identyfikacja ciał niebieskich, Warunki stosowania prawideł wymijania:
11 Tworzenie interfejsu uzytkow Nieznany (2)
K 122 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
5.1.11 klasyfikacja potrzeb ponadpodmiotowych, Pedagogika opiekuńczo- wychowawcza
K 127 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
K 121 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
K 105 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
K 078 11 [ www potrzebujegotowki pl ]
Identyfikacja potrzeb szkoleniowych
więcej podobnych podstron