Carmina Burana

•

WYDAWNICTWO

UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO

Carmina Burana

CarminaBurana

•

wstęp, komentarz,

wybór tekstów

ELŻBIETA ROGUSZCZAK, RENATA SKIBA

W Y D A W N I C T W O

U N I W E R S Y T E T U GDAŃSKIEGO

GDAŃSK 2 0 0 6

R e c e n z e n t

ïs. Alojzy Rotta

Projekt

okładki i stron tytułowych

Andrzej Taranek

Redaktor Wydawnictwa

Anna Smoczyńska

Skład i łamanie

Adam Kamiński

Ilustracje pochodzą z wydania: Carmina Burana, Stuttgart 1847

(ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej P A N )

Publikacja sfinansowana z dochodów własnych

Wydziału Filologiczno-Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet Gdański

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

I S B N 83-7326-376-4

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

8 1 - 8 2 4 Sopot, ul. Armii Krajowej 119/121, tel./fax ( 5 8 ) 550-91-37

http://wyd.bg.univ.gda.pl; e-mail: [e-mail]

PRZEDMOWA

Carmina Burana

jest to zbiór pieśni napisanych w języku

łacińskim i częściowo niemieckim pochodzących z X I I
i X I I I w. Rękopiśmienny zbiór został odnaleziony w 1803
roku, w benedyktyńskim opactwie Benediktbeuren,

w Bawarii. W naszym opracowaniu oparłyśmy się na je­
dynym dostępnym w Polsce wydaniu Carmina Burana,
gedruckt auf des literarischen Vereins, Stuttgart 1847.

Z wymienionego zbioru dokonałyśmy wyboru pie­

śni obejmujących tematykę moralizatorsko-satyryczną,
biesiadną i miłosną. Teksty opatrzono komentarzem ję­
zykowym, historycznym i rzeczowym

1

. We wstępie krót­

ko został przedstawiony obraz historyczny X I I i X I I I w.

oraz poezja tego okresu. Zaznaczono podstawowe róż­

nice między łaciną średniowieczną a klasyczną. Włączo-

1

Komentarz zawiera objaśnienia językowe wykraczające poza zasób

Małego słownika łacińsko-połskiego optac. K Kumaniecki, Warszawa 1995.

5

na została studencka pieśń Gaudeamus igitur, napisana
przez niemieckiego poetę Christiana Wilhelma Kindle-
bena w 1781 roku, na motywach XIII-wiecznego hym­
nu żałobnego.

Celem tego wydania jest zapoznanie studentów

i uczniów z elementami łaciny średniowiecznej oraz kul­
turą średniowieczną w okresie jej rozkwitu. Łacina śred-
niwieczna odbiega od wielu zasad łaciny klasycznej. „Ipsa
latinitas cotidie mutatur et regione et tempore" (św. Hie­
ronim) - Sama łacina zmienia się codziennie w zależności od

miejsca i czasu.

W różnych częściach Europy używano róż­

nych odmian łaciny. Brak było jednolitego kanonu orto­
grafii, zdarzało się, że ten sam autor różnie zapisywał dane
słowo, np. obok formy laetus występuje letus. Widoczne

jest to w genetivie i dativie singularis oraz nominativie

pluralis, rzeczowników i przymiotników deklinacji I (gratie
zamiastgratiae). Dotyczy to również zaimków (A?<: zamiast

haeć)

oraz przyimków (pre zamiast prae). Niektóre litery

stosowano zamiennie, np. / zamiast d(at zamiast ad). Li­
tera h może być opuszczana lub dodawana (elluo zamiast

helluo, sco/a

zamiast schola. Odstępstwa od zasad łaciny

klasycznej zostały każdorazowo zaznaczone w komenta­
rzu pod podanym tekstem.

Pragniemy wyrazić szczególnie serdeczne podzię-

kowawania Pani prof. dr hab. Zofii Głombiowskiej za
cenne uwagi merytoryczne. Panu mgr. Janowi Krzemiń­
skiemu, kustoszowi Biblioteki PAN, dziękujemy za
pomoc przy kwerendzie informacji potrzebnych do tego

wydania.

6

WSTĘP

W Europie X I I i X I I I w. dokonały się wielkie przeobra­
żenia. Nadal trwa konflikt o prymat między papiestwem
a cesarstwem, mimo ugody zawartej w Wormacji w 1112
roku. Państwa tego kontynentu jednoczyła ta sama reli­
gia. Miało to wpływ na myślenie, postępowanie i twór­
czość ludzi. Językiem Kościoła, dyplomacji, nauki i li­
teratury była łacina, co przyczyniło się do wytworzenia
kultury jednolitej pod względem treści i formy.

Europa Zachodnia po najazdach normańskich prze­

żywała okres dłuższego spokoju. Rolnictwo, dzięki
powszechnemu w tym czasie stosowaniu żelaznych na­
rzędzi oraz upowszechnieniu się nowych systemów
uprawy roli, stało się bardziej wydajne.

Wynikiem postępu w rolnictwie był popyt na

wyroby rzemieślnicze, a przede wszystkim narzędzia rol­
nicze. Powstają odpowiednie warsztaty wytwórcze za­
trudniające specjalistów. W miejsce gospodarki natural-

7

nej powstała gospodarka towarowo-pieniężna, która
przyczyniła się do rozwoju miast. Miasta stały się ośrod­
kami rzemiosła i handlu. Rzemieślnicy posiadali własne

organizacje zwane cechami, grupujące rzemieślników
jednej specjalizacji, zaś kupcy jednoczyli się w gildie.

Duży wpływ na rozwój miast, szczególnie włoskich,
miały wyprawy krzyżowe.

Utrzymanie władzy krzyżowców na zdobytych tere­

nach nie byłoby możliwe bez ciągłego napływu rycerzy,
których część organizowała się w zakony. Wywodziły się
one z bractw, które w okresie wcześniejszym zapewniały
bezpieczeństwo pielgrzymom do Ziemi Świętej. Najważ­
niejszymi zakonami w tym okresie byli: templariusze,

joannici i Krzyżacy. Dzięki krucjatom wzrosło znaczenie

rycerstwa. W kręgu kultury dworskiej kształtowały się
obyczaje i rytuały rycerskie. Ceremonia pasowania na
rycerza miała charakter religijny. Obowiązkiem rycerza,
oprócz służby dla swego władcy, była opieka nad słab­
szymi, walka ze złoczyńcami i wrogami Kościoła. Ryce­
rze, gdy nie walczyli, spędzali czas na polowaniach i tur­
niejach. Sposób życia tej warstwy wytworzył specyficzną
kulturę, która kwitła na dworach monarchów lub możno-

władców. T a m również gromadzili się poeci zwani we

Francji trubadurami, którzy w swojej twórczości sławili

cnoty rycerskie oraz idealizowali miłość łączącą kochan­
ków. Wzorcem idealnego rycerza był Roland z Pieśni o Ro­
landzie

czy Cyd, który walczył z Arabami w Hiszpanii.

W interesującym nas okresie następuje rozwój szkol­

nictwa miejskiego. Szkoły powstawały przy katedrach,

8

np. we Francji uznaniem cieszyła się szkoła w Chartres.

Podstawą nauczania było siedem sztuk wyzwolonych
(gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geome­
tria, muzyka i astronomia). Na bazie niektórych takich
szkół powstają uniwersytety np. w Bolonii uniwersytet
powstał na bazie istniejącej od XI w. szkoły prawniczej,
a w Paryżu powstał z trzech szkół - katedralnej, św.

Eugenii i św. Wiktora. Wykładowcy i studenci tworzyli

wspólną korporację (łac. unwersitas - ogół, powszech­
ność). Uniwersytety posiadały duże przywileje, miały
własną administrację i jurysdykcję. Wzrost zamożności
społeczeństwa i większy dostęp do zdobycia wykształ­
cenia zwiększały liczbę studentów, którzy wędrowali od

jednego uniwersytetu do drugiego, by uzupełnić wy­

kształcenie.

Na uwagę zasługuje bardzo popularny w średnio­

wieczu ruch pielgrzymkowy, który dostarczał wielu
wiadomości o świecie. Rozpowszechniony był kult

świętych. Wynikało to stąd, że Bóg owego czasu wyda­

wał się surowy i oddalony. W malarstwie przedstawia­

no go jako władcę otoczonego dworem, który stanowi­
li święci, jego wasale. Wierni starali się dotrzeć do Boga

za pośrednictwem świętych. Stąd powstało wielkie za­
potrzebowanie na relikwie. Każdy grób zawierający
doczesne szczątki świętego był celem pielgrzymek.
Pielgrzymowano do Rzymu, do grobów apostołów i mę­
czenników. We Francji odwiedzany był grób św. Mar­
cina z Tours. Największą popularnością cieszyły się
pielgrzymki do grobu św. Jakuba w Kompostelli,

9

w Hiszpanii. Na pielgrzymkowych trasach oprócz za­
jazdów dostępnych dla wszystkich podróżnych, zakła­

dano osobne schroniska dla pielgrzymów, również
klasztory miały obowiązek im pomagać.

W omawianym przez nas czasie zaczynają powsta­

wać nowe ruchy religijne, które występują przeciwko

bogactwu i przepychowi Kościoła, przywiązaniu du­
chownych do dóbr materialnych oraz nawołują do po­
wrotu do prostoty obyczajów i ubóstwa pierwszych
chrześcijan. Kupiec z Lyonu, Piotr Valdo, rozdał swój
majątek ubogim i wzywał do życia zgodnego ze wska­
zaniami Ewangelii. Z tego ruchu dobrowolnego ubóstwa
powstały zakony żebrzące. Założycielem pierwszego
z nich, braci mniejszych, był Franciszek z Asyżu, póź­
niejszy święty. Drugim znanym zakonem tego rodzaju
był zakon kaznodziejski. Celem zakonów żebrzących
było życie zgodne z Ewangelią i propagowanie tych za­
sad w społeczeństwie świeckim.

Wzrost gospodarczy w Europie w tym okresie odcisnął

swoje piętno na architekturze i sztuce. Początkowo wzno­
szono budowle w stylu romańskim, który powstał na
południu Francji. Kościoły budowano na planie łacińskie­
go krzyża, tzn. nawiązywano do bazyliki wczesnochrze­
ścijańskiej. Długa nawa od wschodu, zakończona
półokrągłą absydą, była przecięta krótszym transeptem.

Wnętrza świątyń były pokryte malowidłami nie tylko o te­

matyce religijnej. Pojawiają się sceny rodzajowe, a także
motywy roślinne, zwierzęce i fantastyczne. Powszechnie
stosowano w oknach witraże. Na budownictwo sakralne

10

miał wpływ wspomniany kult relikwii, pobudzający do

odbywania pielgrzymek. Wnętrze kościołów poszerzono
o nawy boczne, a absydę o obejście, co ułatwiało piel­
grzymom poruszanie się po świątyni przy adorowaniu re­
likwii. W połowie X I I w. zaczynają pojawiać się ogromne
budowle w stylu gotyckim, który w różnych częściach Eu­
ropy trwać będzie do końca XVI w., np. kościół św. Anny
z 1581 roku w Wilnie. Wiele średniowiecznych rękopi­
sów zdobiono miniaturami. Początkowo iluminowano je

w klasztornych skryptoriach. Później powstawały również

świeckie warsztaty iluminatorskie, związane z ośrodka­
mi uniwersyteckimi. Rękopis, w którym spisano Carmi­

na Burana,

był bogato iluminowany. W tym opracowa­

niu zamieszczamy dwie ilustracje pochodzące z tego
rękopisu.

Reasumując, zachodnia część Europy w omawianej

epoce przeżywała gospodarczy rozkwit. Poddaństwo chło­
pów zastąpiono czynszem. Wraz ze wzrostem znaczenia
miast rosła w siłę nowa warstwa, kupiectwo. Rozwój i do­
stęp do szkolnictwa miały wpływ na zwiększenia się licz­
by ludzi wykształconych. Wiadomości o świecie posze­
rzyły wyprawy krzyżowe i pielgrzymki. To wszystko

wpłynęło na sposób życia ludzi, którzy często przemiesz­
czali się jako kupcy, pielgrzymi lub studenci wędrujący
od jednego uniwersytetu do innego.

Wpływ wydarzeń politycznych na literaturę tego

okresu prof. Zabłocki tak opisuje: „Krucjaty, a zwłasz­
cza druga, zainicjowana przez Bernarda z Clairvaux,
wybitnego działacza zakonu cystersów, który dążył do

11

odnowy kościoła w duchu surowości i mistycyzmu, sta­
ły się symbolem ducha pokory, charakterystycznego dla
zakonów, połączonego z ideałami rycerskimi. Zdobycie
zaś Toledo można uważać za początek ponownego od­
nowienia wpływów antyku, jakie dostrzegamy w ciągu
X I I i pierwszej połowie X I I I w., zwłaszcza we Francji.
T a k więc epoka wojen krzyżowych z jednej strony do­
prowadziła do rozkwitu typowe dla średniowiecza ten­
dencje, których powstanie przypadło jeszcze na czasy
najazdów normańskich, z drugiej zaś dała początek no­
wemu spojrzeniu na świat, zbliżonemu już pod wielo­
ma względami do renesansu włoskiego wieków X I V
i XV, i z tej racji nazywa się ją niekiedy prerenesansem
francuskim"

1

.

Dominującą rolę w poezji średniowiecznej od cza­

sów wczesnochrześcijańskich odgrywa liryka religijna.

Jedna z form liryki religijnej, mianowicie sekwencja,
osiąga swoją doskonałość. Słynną sekwencję Dies irae

napisał franciszkanin T o m a s z Celano ( 1 1 9 0 - 1 2 6 0 ) .

W średniowieczu pojawiają nowe formy wierszowe.

Obok wierszy iloczasowych powstają nowe zasady bu­
dowy wiersza, opartego na izosylabizmie oraz rymie.
„Piękno i bogactwo form wierszowych reprezentuje
zbiór pieśni wagabundów, nazywany powszechnie Car­

mina Burana.

Najpopularniejszym wierszem sylabicz-

1

S. Zabłocki, Literatura nowołacińska. Sredniowiecze-renesans-

barok

y

Dzieje literatur europejskich, pod red. W. Floryana, t. 1, War­

szawa 1977, s. 3 4 1 .

12

nym w X l l ' i X I I I w. jest 13 ~~ typu 7 ~~ + 6 -~ tzw.

wiersz wagabundów. (...) Często używaną zwrotką była
tzw. strofa wagabundów, którą tworzyły cztery rymo­
wane na końcu 13 ~~ "

2

.

E c c e tórpet próbitas

Virtus sèpehtur

Fit iam pârca lârgitàs

Parcitàs largitur.

Zaczątki tematyki świeckiej w poezji pojawiają się

już w okresie odrodzenia Karolińskiego. Alkuin ( 7 3 5 -

804), doradca i współpracownik Karola Wielkiego, przy­
czynił się do odnowienia antyku. Przyjął nawet przydo­
mek Flaccus, co można poczytywać za przejaw podziwu
dla Horacego. Jego poemat Spór Wiosny z Zimą napisany

jest na wzór eklogi Wergiliusza. Pochwała wiosny stanie

się stałym motywem liryki średniowiecznej, np.: pieśń

X X I w Carmina Burana. W Carmina Cantabrigensia XI w.

„po raz pierwszy pojawia się temat miłosny, zapomnia­
ny niemal w liryce europejskiej - i to od razu w formie
doskonałej"

3

. Jednak najpełniej tematyka świecka zna­

lazła swoje odzwierciedlenie w X I I i X I I I stule­
ciu w twórczości wagantów (lac. vagor—wałęsać się, wę­
drować). W Przewodniku encyklopedycznym o poezji

waganckiej czytamy: „Średniowieczna poezja liryczna,

2

H. Myśliwiec, Zarys wersyfikacji łacińskiej średniowiecza, [w:]

Metiyka grecka i łacińska, pod red. M. Dłuskiej, W. Strzeleckiego,

Wrocław 1954, s. 175.

3

S. Zabłocki, op. cit., s. 3 4 1 .

13

przypisywana wędrownym studentom lub błąkającym się
duchownym (nazwa: waganci od łac. vagantes, we Fran­
cji częściej goliardzi). Rozkwit poezji waganckiej w Eu­
ropie Zachodniej przypada na w. X I I i X I I I ; powstała
głównie w języku łacińskim, wyrażała się w lekkich for­
mach pieśni biesiadnych i miłosnych, satyry i parodii.
Do najwybitniejszych twórców poezji waganckiej należą
magister Hugo z Orleanu zwany Primas (połowa X I I w.)
oraz Archipoeta (koniec X I I w.) Największym zbiorem
poezji waganckiej są Carmina Burana spisane ok. 1230
roku, znalezione w opactwie benedyktyńskim w Beu-
ron. W rękopisach zachowały się również mniejsze zbio­
ry i pojedyncze przekazy poezji waganckiej"

4

. Z jakiego

rodzaju ludzi rekrutowali się waganci? Powstało na ten
temat wiele prac naukowych. Najlepiej oddajmy głos
samym poetom (Carmina Burana, pieśń 193):

Cum in orbem Universum
Decantatur: Ite
Sacerdotes ambulant
Currunt cenobite
Et ab evangelio
lam surgunt lévite
Sectam nostram subeunt
Que est salus vite.

Co można przetłumaczyć następująco: „Gdy na cały

świat rozbrzmiewa:

4

Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa

1985, s. 5 4 1 .

14

Wyruszajcie! Włóczą się kapłani, biegną cenobici,

od ewangelii już wstają lewici, wstępują do naszej sek­
ty, która jest radością życia". Do tej sekty przyjmowani
są wszyscy bez względu na pozycję społeczną, mate­
rialną lub narodowość.

...nos recipimus magnos et minores
recipimus et divites
et pauperiores

Secta nostra recipit
Iustos et iniustos,
Ciaudos atque debiles
Senio combustos
Bellosos, pacificos,
Mites et insanos
Boemos, Teutonicos
Sclavos et Romanos

Stawiane są jednak pewne warunki:

Ordo noster prohibet
Matutinas piane,
Sunt quedam phasmata,
Que vaguntur mane,

Per que nobis veniunt
Visiones vane;
Sed qui tune surrexit,
Non est mentis sane.

15

„Nasza sekta zabrania zupełnie jutrzni (modlitw

porannych), pojawiają się jakieś zjawy, które wałęsają
się rankiem. Z powodu których nachodzą nas złudne

wizje; lecz kto wtedy wstanie nie jest zdrowy na umy­

śle". Są też inne warunki: nie wolno posiadać zbyt wie­
lu okryć, a jeśli już ktoś otrzyma tunikę, aby uczciwie
żył, musi pozbyć się płaszcza i razem z pasem przegrać
go. Jeśli ktoś przekroczy zakaz posiadania dwóch par
butów, zostanie ekskomunikowany. Nikt nie powinien
mieć cierpienia na twarzy z powodu ubóstwa, lecz żyć
nadzieją, że po wielkim nieszczęściu następuje radość.

Poezja wagancka pokazuje inny obraz życia w średnio­
wieczu, niż ten, z którym błędnie kojarzy się całe śre­
dniowiecze jako okres permanentnej ascezy. Według

Hellen Waddel „źródeł średniowiecznej łaciny należy

szukać w okresie innym niż klasyczny. Liryki schola­
rów w X I I w. sprawiają wrażenie cudu. T ł a uczuciowe­
go dostarczyła ich własna epoka, tła literackiego czasy
pogańskie, zaś ich umysłowa treść wywodzi się z okre­
su klasycznego lub pseudoklasycznego. Wielka epoka
pisarska Augusta jest dla nas czymś zastygłym w bursz­
tynie, cywilizacją odrębną i odległą. W mniemaniu śre­
dniowiecznego scholara, pozbawionego poczucia per­
spektywy, a mającego poczucie ciągłości, Wergiliusz
i Cicero stanowią górny bieg tej samej rzeki, która

w swym dalszym biegu płynie pod jego własnymi drze­
wami. Ich język nadal jest tworzywem artysty"

5

.

5

H. Waddell, Średniowiecze wagantów, przeł. Z. Wrzeszcz, War­

szawa 1960, s. 11.

16

Przykładem pochwały uroków życia doczesnego są

Carmina Burana.

J a k już wspomniano, jest to anoni­

mowy zbiór ponad 200 wierszy rytmizowanych lub ry­
mowanych, napisanych w języku łacińskim i częścio­

wo w niemieckim. Utwory wybrane przez nas można
podzielić na trzy grupy: 1. moralistyczno-satyryczne,

2. miłosne, 3. biesiadne. Jeśli chodzi o pierwszą grupę,
to widoczna w nich jest krytyka skierowana przeciw
hipokryzji kleru, a zwłaszcza świętokupstwu ( L X X I I ,
L X X I I I ) . Jednak autorzy nie byli heretykami, sprze­

ciwiali się sposobowi życia duchowieństwa, który od­
biegał od zasad Ewangelii. Opisują zepsucie obycza­

jów ówczesnego społeczeństwa, zanik wszelkich war­

tości (Ordo languet, pudicitia sordescit, pietas refugit,
doctrina rarescit, sophia hebescit - „zaniedbuje się
regułę zakonną, wstydliwość traci wartość, cofa się
pobożność, maleje zainteresowanie nauką, mądrość
tępieje") oraz (insons plectitur, pupillus arctatur, pu-
silus spoliatur - „niewinny odbiera razy, sierotę się
naciąga, biedaka ograbia" w. L X V I I I a). Zanika chęć
do nauki (w. L X I X ) , chłopcy nie wykazują zaintereso­

wania zdobywaniem wiedzy, nawet dziesięcioletni,
rozpuszczeni młodzieńcy natrząsają się z nauczycieli.
Wszędzie odczuwa się wszechwładzę pieniądza (Nul-
lus honoratur sine nummo, nullus amatur w. L X X I I I
a - „Bez pieniędzy nikt nie jest szanowany, nikt nie

jest kochany"). Do omawianej grupy można zaliczyć
wiersze poświęcone bezlitosnej Fortunie (I i L X X V )

(edificat fortuna, diruit, nunc abdicat quos prius coluit

17

- „fortuna buduje i niszczy, teraz odtrąca tych, o któ­

rych wcześniej się troszczyła").

Drugą grupę stanowią wiersze o tematyce miłosnej.

Zawarta w nich jest pochwała młodości miłości zmysło­
wej (31, 48, 37). Utwór 37 Hellen Waddel uważa za

„szczyt świeckiej poezji łacińskiej, tak jak Dies irae sta­
nowi największe osiągnięcie poezji religijnej; to dwa
bliźniacze szczyty średniow iecznego Parnasu"

6

. Do tej

grupy należy pieśń 118 opiewająca uroki wiosny. Ostat­
nią grupę stanowią pieśni biesiadne, w których autorzy
oddają cześć Bacchusowi (175 i 178).

Carmina Burana

zainspirowały niemieckiego kom­

pozytora Carla Orffa do napisania w 1936 roku kantaty
pod tytułem: Carmina Burana: Cantionesprofanae. Kom­
pozytor wybrał i zestawił z sobą wiersze ilustrujące naj­

ważniejsze aspekty ludzkiego życia. W pierwszej części

pojawia się motyw budzącej się po zimie wiosny. W dru­
giej części są utwory poświęcone piciu i jedzeniu. Trze­

cią część stanowią pieśni miłosne. T e n wybór dokona­
ny przez Carla Orffa spolszczył (bo nie jest to wierny
przekład tekstu, raczej oddaje jego klimat) Marian Pie-
chal.

t

Ibidem, s. 234.

Autor snuje refleksje na temat zmienności losu i trudów życia, któ­
rych nie można uniknąć.

1.

O fortuna,
Velut luna
Statu variabilis,
Semper crescis
Aut decrescis;

Vita detestabilis
Nunc obdurat

Et tunc curat
Ludo mentis äciem,
Egestatem,

Potestatem

Dissolvit ut glaciem.

2.
Sors inmanis
Et inanis,
Rota tu volubilis,
Status malus,

Vana salus
Semper dissolubilis,
Obumbrata

Et velata

Mihi quoque niteris,

19

Nunc per ludum

Dorsum nudum
Fero tui sceleris.

3.
Sors salutis
Et virtutis
Mihi nunc contraria,
Est affectus
Et defectus
Semper in angaria;
Hac in hora
Sine mora
Cordis pulsum tangite,
Quod per sortem
Sternit fortem

Mecum omnes plangite.

angaria, orum - tu: trud, udręka.

Fortuna, ae - staroitalska bogini płodności i urodzaju, później prze­
znaczenia, szczęścia i nieszczęścia, ślepego przypadku. Utożsamia­
na z grecką T y c h e . Jej atrybutami są: koło, uskrzydlona kula, rufa
okrętu, kłosy, czara ofiarna. Chrześcijaństwo w swojej wczesnej fa­
zie odnosiło się do niej z niechęcią, ale obserwacje ludzkiego losu,
chwiejnego i niepewnego, sprzyjały podtrzymywaniu tej mitolo­
gicznej tradycji. Boecjusz ( 4 8 0 - 5 2 5 ) w 0 pocieszeniu, jakie daje filo­

zofia podporządkował Fortunę Opatrzności, sprowadzając jej dzia­
łanie do roli wypełniania wyroków Bożych.

Koło Fortuny - antyczny symbol losu, jego niestałości i zmienności.
W średniowieczu był to częsty motyw sztuk plastycznych (zob. ilu­
stracja na okładce).

2 0

tnmants - patrz: immants.

ludo mentis äciem - kpiąc ze zdrowego rozsądku.

obumbrata etvelata - szczelnie osłonięta.

LXVII

T e m a t y k ę utworu oddają najlepiej sformuowania: wszyscy łamią
prawa, prawdę zwycięża fałsz, rządzi chciwość.

1.

E c c e torpet probitas,

Virtus sepelitur,

Fit iam parca largitas,

Parcitas largitur,
Verum vincit falsitas,
Veritas mentitur.

Refl. Omnes iura ledunt,

Et at res illicitas
Illicite procedunt.

2.
Régnât avaritia,
Régnant et avari,
Mente quivis anxia

Nititur ditari,
Cum sit summa gloria
Censu gloriari.

3.
Multum habet oneris

Do das dedi dare:

Verbum hoc pre ceteris
Norunt ignorare

Divites, quos poteris

23

Mari comparare.

Refl. Omnes iura ledunt,

Et in rerum numeris

Numeros excedunt.

at = ad.

ditari - aby się wzbogacić, w łacinie średniowiecznej infïnitivus

może wyrażać cel.

dito, are - wzbogacić.

mente anxia - zapobiegliwie, troskliwie.

nitor, niti - usiłować, dążyć.

norunt = noverunt - patrz: nosco.

numerus, i - liczba, ilość, miara.

res - tu: korzyści materialne.

res illicitae - niegodziwości.

LXVIII

Autor nawiązuje do niewoli babilońskiej. Wygnanie Żydów było

konsekwencją zepsucia moralnego narodu oraz nieprzestrzegania
praw bożych przez kapłanów. W podobnej sytuacji znajduje się
Kościół, w którym panuje pieniądz, a wiara osłabła.

1.

Amaris stupens casibus
Vox exultationis

Organa in salicibus
Suspendit Babylonis;

Captiva est confusionis;
Involuta doloribus,
Sion cantica leta sonis
Permutavit flebilibus.

2.

Propter scelus perfidie
Quo mundus inquinatur,

Fluctuantis ecclesie

Sic status naufragatur:
Gratia prostat et scortatur
Foro venalis gratie,
Iuris libertas ancillatur
Obsecundans pecunie.

3.

Hypocrisis, fraus pullulât
Et menda falsitatis,

25

Que titulum detitulat

Vere simplicitatis;

Frigescit ignis caritatis,
Fides a cunctis exulat,

Aculeus cupiditatis
Quos mordet atque stimulât.

exultatio Babylonis -

wygnanie babilońskie, pobyt Żydów na wy­

gnaniu w Babilonii w VI w p.n.e. po zdobyciu Jerozolimy w 5 9 7
roku i jej zburzeniu w 5 8 6 przez Nebokadnezara II, kiedy wywie­
ziono z Palestyny politycznie aktywne warstwy ludności, król per­
ski Cyrus starszy, podbiwszy Babilonię, zezwolił Żydom ok. 5 3 6
roku na powrót do kraju.

amaris -

patrz: amarus.

„siedząc po niskich brzegach babilońskiej wody,

a piękne syjońskie wspominając grody,

co nam inszego czynić, jeno płakać smutnie,

powiesiwszy ma wierzbach niepotrzebne lutnie"

psalm 136 w przekładzie Jana Kochanowskiego.

ancillor, ań

- służyć, być na usługach.

detitulo, are -

zabierać, konfiskować.

ecclesia, ae

- kościół.

exulo, are -

patrz: exsulo.

fałsitas, atis -

fałsz.

grana, ae -

chwała, łaska, przywilej, odpust.

hypocrisis, is

- obłuda, hipokryzja.

naufragor, ari -

tonąć, ginąć.

obsecundans pecunie

- sprzyjając pieniądzu.

organum, i

- instrument muzyczny, flet, lutnia.

26

scortor, ari - uprawiać nierząd.

Sion - Syjon, warownia na płd. stoku wzgórza Ofel w Jerozolimie,

miejsce gdzie stała świątynia Salomona.W Starym Testamencie było
to miejsce - „góra wybrana przez Jahwe"; w czasach prorockich
oznaczała stolicę „ czasów mesjańskich", a w Nowym Testamencie
„Syjon" jest obrazem „niebiańskiego Jeruzalem".

stimulo, are - niepokoić.

LXVIII a

Utwór krytykujący zepsucie obyczajów, upadek cnót, zanik warto­
ści moralnych i łamanie praw. W ostatniej strofie autor zwraca się
do Boga, aby zło zostało usunięte i otworzył się raj.

Flete

flenda,

perhorrete

perhorrenda,

lugete,

lugenda,

pavete,

pavenda,

dolete,

dolenda!

2.
Etates

currunt

anni

labuntur,

vitium

remanet,

peccata

crescunt,

tyranni

statuuntur.

28

3.

Virtus

cessât,

ecclesia

calcatur,

clerus

ambit,

mammon

régnât,

si monia

dominatur.

4.

Pontifices

errant,

reges

turbantur,

proceres,

turbant,

sacraria

sordent,

leges

violantur.

5.

Abbas

inflatur,

posessa

vastat,

prebendam

29

minuit,

contio

declamitat,

fessa

astat.

6.

Militibus

gaudet,

laude

inescatur,

monachos

horret,

mundialia

colit,

fraude

insidiatur.

7.

Subiecti

dissiliunt,

stulti

gaudent,

gnari

merent,

contemptus

attollitur,

inulti

audent.

3 0

8.

Ordo

languet,

pudicitia

sordescit,

pietas

refugit,

doctrina

rarescit,

sophia

hebescit.

9.

Insons

plectitur,

pupillus

arctatur,

humilis

teritur,

viduata

premitur,

pusillus

spoliatur.

10.

Ingenuus

servit,

servus

honoratur,

parasitus

31

tonat,

scurra

imperitat,

protervus

dominatur.

11.

EUuo

prestat,

periurus

ditatur,

raptor

viget,

fallax

excellit,

Epicurus

decoratur.

12.

Delicie

énervant,

fastus

turget,

Inimicitie

exercentur,

tumor

furit,

astus

urget.

32

13.

Blandimenta

suadent,

mine

adduntur,

rabies

sévit,

usura

cumulatur,

rapine

aguntur.

14.

Idcirco

cedimur,

pesti

inferimur,

detrimentum

patimur,

grave

languescimus,

mesti

imus.

15.

Aer

tabet,

languores

adaugentur,

33

incendia

consumunt,

mucro

sévit,

timorés

habentur.

16.

Aurum

fallit,

censores

falluntur,

pravi

presunt,

iusti

desunt,

meliores

rapiuntur.

17.

Doctiloquus

imbuit,

legem

statuit,

prelatus

rexit,

honores

cumulavit.

34

t

18.

Omnipotens

audi,

penis

tollatur,

hostis

fugiat,

paradisus

pateat,

amenis

foveatur.

abbas, atis - opat.

arcto, are - tu: uciskać.

clerus, i - kler, duchowieństwo.

concio, onis - kazanie.

declamito, are - patrz: declamo.

doctiloquus, a, urn - mądrze mówiący.

ecc/esia, ae - kościół.

elluo = helluo, onis - utracjusz, hulaka.

Epicurus, i- Epikur 3 4 1 - 2 7 0 p.n.e. grecki filozof, twórca kierunku
filozoficznego zwanego epikureizmem. Był zwolennikiem teorii ato-
mistycznej Demokryta i wyznawcą ateizmu. Uznawał istnienie bo­
gów, odmawiając im zdolności ingerowania w sprawy wszechwświa-
ta.

fastus, us - pycha, opryskliwość.

fessa astat- stoi przy starym (popiera stary porządek).

flenda, perhorrenda, lugenda,pavenda, dolenda - participia futuri pas­

sive

imus od eo, ire, ii, itum - idziemy.

35

insidior, ań - tu: obmyślać.

mammon - powinno być mammona, ae - pieniądz, bogactwo (naby­
te nieuczciwie).

miles, / / « - t u : nowicjusz, sługa Chrystusowy.

monachus, i - mnich.

mundalia, tum - rzeczy doczesne.

ordo, inis - zgromadzenie klasztorne, reguła klasztorna.

paradisus, i - raj.

penis, is - tu: rozpusta.

possessa odpossideo, ere - tu posiadłość, majątek.

praelatus, i - prałat.

prebenda, ae - część dochodów kościelnych przypadająca duchow­

nym jako wynagrodzenie za pełnione obowiązki.

pupillus, i - sierota.

sacrańum, i - święty przybytek.

simonia, ae - symonia, nabywanie i sprzedaż godności duchownych

(świętokupstwo).

tollatur,fugiat, pateat, foueatur - coniunctivus iussivus.

viduata - patrz: vidua, ae.

LXIX

Utwór jest krytyką takich zjawisk, jak: niedouczenie społeczeństwa

(podaje przykłady nieuctwa), pogarda dla nauczycieli i nauczania,
rozwiązłość, lenistwo.

1.

Florebat olim studium,

Nunc vertitur in tedium;

lam scire diu viguit,
Sed ludere prevaluit.

2.
lam pueris astutia

Gontingit ante tempora,
Qui per malevolentiam

Excludunt sapientiam.

3.
Sed retroactis seculis
Vix licuit discipulis
Tandem nonagenarium
Quiescere post studium

4.
At nunc decennes pueri

Decusso iugo liberi

Se nunc magistros iactitant,
Ceci cecos précipitant.

37

5.

3 8

Inplumes aves volitant,

Bruneiii chordas incitant,

Boves in aula sautant,

Stive precones militant.

6.

In taberna Gregorius

Iam disputât inglorius,

Severitas Hieronimi

Partem causatur oboli.

7.

Augustinus de segete,

Benedictus de végète

Sunt colloquentes clanculo

Et at macellum sedulo.

8.

Mariam gravât sessio,

N e c Marthe placet actio,

lam L i e venter sterilis,

Rachel lippescit oculis.

9.

Catonis iam rigiditas

Convertitur ad ganeas,

Et castitas L u c r e t i e

Turpi servit lascivie.

' 10.

Quod prior etas respuit
Iam nunc clarius claruit,
Iam calidum in frigidum
Et humidum in aridum,

11.

Virtus migrât in vitium,

Opus transit in otium;

Nunc cuncte res débita

Exorbitant a semita.

12.

Vir prudens hoc consideret,
Gor mundet et exoneret,
Ne frustra dicat: Domine

In ultimo examine.
Quem iudex tune arguerit,

Appellare non poterit.

at = ad.

at nunc

- lecz teraz.

brunellus, i -

osioł.

Cato, onisMaior-

Kato Starszy (Cenzor) 2 3 4 - 1 4 9 p.n.e. Mąż stanu,

pisarz i mówca, bohater II wojny punickiej. Widząc w Kartaginie
największe niebezpieczeństwo dla Rzymu, dążył do jej całkowite­
go zniszczenia; każde swe przemówienie w senacie, niezależnie od
tematu, kończył słowami: „Ceterum censeo Carthaginem delen-
dam esse" (Ponadto sądzę, że Kartagina powinna być zniszczona).
Potomni uznali go za wzór starorzymskiej cnoty i surowości.

39

Cato, onis Minor-Kato Młodszy 9S-A6 p.n.e. prawnuk poprzednie­
go. W 49 roku podczas wojny domowej między Cezarem i P o m p e -

juszem stanął po stronie Pompejusza. Gdy ten został pokonany

przez Cezara, nie chcąc być świadkiem upadku republiki, popełnił
samobójstwo. Potomni widzieli w nim symbol umiłowania wolno­
ści i nieugiętego charakteru.

causor, ari - podawać za powód, cenić.
chordas incitare - uderzać w struny.
consideret, mundet, exorneret - coniunctivus iussivus.
decennis, e - dziesięcioletni.
decusso iugo - zrzuciwszy jarzmo.
iam diu - już dawno.
inplumes - patrz: implumis, e.

Lia, ae - żona patriarchy Jakuba z Księgi Rodzaju, córka Labana.
Nie odznaczała się urodą.
lippesco, ere - mieć kaprawe oczy.

Lucretia, ae-V\ w.p.n.e. wg legendy córka rzymskiego patrycjusza,
zhańbiona przez Tarkwiniusza Pysznego, popełniła samobójstwo.

Literatura rzymska pełna jest odniesień do Lukrecji jako wzoru

wierności kobiecej i cnót starorzymskich.

macellum, i - stragan, kram.

Maria, ae et Martha, ae - Maria i Marta według Ewangelii św. Łuka­

sza 10, 3 8 ^ 2 , Jan 1 1 , 1 ; 12, 2 - 3 , były to siostry Łazarza. Gdy Jezus
odwiedził je, Maria, siedząc, słuchała jego słów, a Marta krzątała
się, by go godnie przyjąć. Marta stała się symbolem życia aktywne­
go, a Maria kontemplacyjnego.

milito, are - walczyć, służyć czemuś.

ne frustra dicat - aby na próżno nie mówił.

nonagenarius, a, urn - dziewięćdziesięcioletni.

obolus, i - obol, moneta grecka, grosz.

4 0

Rachel - siostra Lei, żona Jakuba, matka Józefa i Beniamina. L a b a n

przyrzekł jej rękę Jakubowi, jeśli ten będzie pracował u niego 7 lat.
Po upływie tego czasu dał mu starszą i brzydszą siostrę - Lię. Ja­
kub, aby móc poślubić Rachelę, musiał pracować następne 7 lat
(Księga Rodzaju 2 9 - 3 3 ) .

retroactis seculis - w minionych wiekach.

rigiditas, tis - twardość, surowość.

salko, are - tańczyć.

se iactitare — chełpić się, natrząsać się, kpić.

sunt colloquentes = colloquuntur—rozmawiają; w łacinie średniowiecz­

nej niektóre czasy mogą być wyrażone przez participium praesen-
tis activi w połączeniu z formami czasownika posiłkowego esse.

ultimum examen - sąd ostateczny.

veges, etis - winobranie.

venter, tris — łono.

vigeo, ère - mieć znaczenie, być ważnym.

LXXII

Autor krytykuje chciwość duchownych, którzy swe posługi wyko­
nują wyłącznie za pieniądze. Przywołuje negatywną postać Szymona
Maga, z Nowego Testamentu, a także nie w pełni zasługującego
na uznanie Efrona, ze Starego T e s t a m e n t u , bowiem cena 4 0 0 sykli
srebra, jakie zażądał za pole od Abrahama, była bardzo wysoka. Dla
porównania, król Izraela, Omri ( 8 8 4 - 8 7 3 p.n.e.), za cały obszar póź­
niejszej Samarii zapłacił 6 0 0 sykli, tj. 2 talenty.

1.

Iudas gehennam meruit,
Quod Xpm semel vendidit;

Vos autem mihi dicite,
Qui septies cottidie
Corpus venditis dominicum,
Quod superest supplicium?

2.

Perpendite subtiliter,
Cum vendant dissimiliter,

Et peccent in alterutrum,

Sumendo plus vel modicum,
Quod anhelant munera,

Finis est avaritia.

3.
Petrus damnato Simone
Gravi sub anathemate
Docuit, ut fidelibus

Non esset locus amplius

4 2

In donis spiritalibus
Ipsorum venditoribus.

4.
Multi nunc damnant Simonem
Magnum magis quam Demonem,

Heredes autem Simonis

Suis fovet blanditiis:
Simon non est mortuus,
Sed vivit in heredibus.

5.
Quamvis cogente Abraham
Ephron sumens pecuniam
Agrum sepulchro tribuit,
Ephron vocari meruit;
Sic Effrontés dicere
Multos potes simile.

Abraham - Abraham Patriarcha i praojciec narodu izraelskiego (ok.

2 0 0 0 roku p.n.e.). Według Księgi Rodzaju 22, 1-17 po śmierci swo­

jej żony Sary kupił ziemię od Efrona Chetyty, za 4 0 0 sykli srebra,

gdzie pochował ciało zmarłej małżonki i gdzie sam został pochowa­
ny.

anathema, atis - klątwa, ekskomunika.

cogente Abraham - za namową Abrahama.

cum - ponieważ.

dissimiliter - różnie.

damnato Simone - potępiwszy Szymona. Szymon M a g według Dzie­

jów Apostolskich 8, 1 4 - 2 3 zajmował się w Samarii magią i wprawiał

w zachwyt lud swoimi sztuczkami. Gdy zobaczył, jak apostołowie

43

Piotr i Jan udzielali Ducha Świętego przez nakładanie rąk, zapro­
ponował im pieniądze za sprzedanie tajemnic ich mocy (stąd Sy-

monia - świętokupstwo), ale spotkał się z odmową.

effrons, ontis - bezwstydny, bezczelny.

Ephron - Efron, patrz wyżej; zwróć uwagę na grę słów effrons i Eph­
ron.

Gehenna, ae - dolina E n n o m k. Jerozolimy; ponieważ w tym miej­
scu składano dawniej ofiary Molochowi i palono zwłoki, nazwa ta
nabrała znaczenia przenośnego jako miejsce potępienia, piekło.

Iudas (Iscarioteś) - Judasz.

Petrus, i - św. Piotr.

subtiliter - dokładnie.

sumendo plus - biorąc więcej.

ut... non esset locus - aby nie było miejsca.

Xpm = Christum acc. Christus, i - Chrystus.

LXXIII

Krytyka świętokupstwa, wyzyskiwania piastowanych stanowisk dla

własnych celów, nieprzestrzegania praw Boga.

1.

Ecce, sonat in aperto

Vox clamantis in deserto!

In desertum nos deserti
lam de morte sumus certi.

2.
Omnes siquidem sumus rei,

Nullus imitator Dei,
Nullus vult portare crucem,
Nullus Xpm sequi ducem.

3.
Quis est verax, quis est bonus
Vel quis Dei portât onus?

Ut in uno claudam plura,

Mors exercet sua iura.

4.

Iam mors regnat in prelatis,
Nolunt sacrum dare gratis;
Postquam sedent iam securi,
Contradicunt sancto iuri.

45

5.

46

Sunt latrones, non latores,

L e g i s Dei destructores;

Simon sedet inter eos,

Multos facit esse reos.

6.

Simon prefert malos bonis,

Simon totus est in donis,

Simon regnat apud austrum,

Simon frangit omne claustrum.

7.

Simon aufert, Simon donat,

Hunc expellit, nunc coronat,

Hunc circundat gravi peste,

Illum nuptiali veste.

8.

Si non datur, Simon stridet,

S e d , si datur, Simon ridet,

lam se Simon non abscondit,

R e s permiscet et confundit.

9.

Uli donat diadema,

Qui nunc erat anathema:

Iste Simon confundatur,

Gui tantum posse datur.

anathema, atis - klątwa kościelna, osoba lub przedmiot dotknięty

klątwą.

circumdat - patrz: circumdo, are.

claustrum, i - zapora, klasztor zamknięty.

desertum, / -pustkowie.

destructor, oris - niszczyciel.

hunc... illum - jednego... drugiego.

gratis - darmo.

iste - taki (pogardliwie).

Zator, oris - ten, który przynosi, darczyńca.

nolunt - nie chcą.

nunc - wtedy.

posse - moc, władza.

praelatus, i - prałat.

respermiscet et confundit - bardzo gmatwa sprawy.

reus, i — grzesznik.

sacrum dare - sprawować obrzęd ofiarny.

sacrum, i - obrzęd ofiarny.

Simon, onis - patrz pieśń L X X I I .

ut in uno claudam plura - abym zamknął w jednym wiele.

Xpm = Christum; Christus, i - Chrystus.

LXXIII a

Utwór ukazujący potęgę pieniądza - on tworzy wartości, od niego

zależy pokój, miłość, przyjaźń. Nikt bez pieniądza nie może być
kochany ani szanowany.

In terra nummus rex est hoc tempore summus.

Nummum mirantur reges, proceres venerantur.
Nummo venalis favet ordo pontifïcalis.
Nummus magnorum iudex est conciliorum.

Nummus bella gerit, si vult, pacem sibi querit.

Nummus agit lites, quia vult deponere dites.

Omnia nummus émit venditque, dat, et data demit.

Nummus mentitur, nummus verax reperitur.

Nummus periuros, miseras facit et perituros.

Nummus avarorum deus est et spes avidorum.

Nummus in errorem mulierum ducit amorem.

Nummus vénales dominas facit imperiales.

Nummus raptores facit ipsos nobiliores.

Nummus habet plures quam celum sidera fures.

Nummus ubi placitat, cito cuncta pericula vitat.

Si nummus loquitur, pauper tacet, hoc b e n e scitur.

Nummus, ut est certum, stultum facit esse disertum.

In nummi mensa sunt splendida fercula densa.

N u m m u s habet medicos, blandos acquirit amicos.

N u m m u s barbatos pisces comedit piperatos.

Francorum vinum nummus bibit atque marinum.

Nummus dulce putat, quod e u m gens tota salutat.

Nummus formosas vestes gerit et pretiosas.

4 8

Nummus adoratur, quia virtutes operatur.
Nummus egros sanat, confirmât, et aspera planat,
Vile facit Carum, predulceque reddit amarum,

Et facit audire surdos, claudosque salire.
De nummo quedam maiora prioribus edam:

Vidi cantantem nummum missam celebrantem,
Nummus cantabat, nummus responsa parabat,
Vidi, quod flebat, dum sermonem faciebat,

Et subridebat, populum quia decipiebat.

Nullus honoratur sine nummo, nullus amatur.
Quem gens infamat, nummus „probus est homo" clamât.

E c c e patet cuique, quod nummus régnât ubique.

Sed quia confundi poterit cito gloria mundi,

Ex hac esse scola non vult sapientia sola.

barbatos pisces

- brodate ryby (gatunek ryby morskiej Mullus bar-

batus żyje w Morzu Śródziemnym, przy francuskich wybrzeżach)
„Z innych szlachetnych ryb największymi względami obdarza się
łowione (...) w olbrzymich ilościach, czerwonobrode" - Pliniusz,

Historia naturalna,

t. 1, Ossolineum, przeł. I. i T. Zawadzcy, s. 124

„Azynius Celer, jeden z mężów konsularnych, nieżałujący pienię­
dzy na tę rybę, za cesarza Gajusza, kupił jednego brodatego za 8 tys.
sestercji" - Ibidem, s. 126 .

conjundi - infïnitivus praesentis passivi confundo - tu:

być potępiona.

dis, tis — bogaty.

edo, êve - oznajmić, przekazać.

Franci, orum — Frankowie.

imperialis, e - władczy, cesarski.

marinus, a, urn - zamorski, importowany.

missa, ae - msza.

49

missam celebrare - odprawiać mszę.

nobiliores = nobilissimos - w łacinie średniowiecznej dość często uży­
wa się stopnia wyższego zamiast najwyższego.

non vult (volo, velle, volui - chcieć) - nie chce.

ordo pontifaalis - stan biskupi.

perituros - participium futuri activi od pereo - mający ginąć.

placito, are - pertraktować, podobać się.

scola, ae = schola — szkoła, nauka.

LXXV

Wiersz ukazuje upadek wielkich cywilizacji i władców. Jest refleksją
na temat przewrotnej fortuny, która buduje i niszczy, nie dając nic
stałego.

1.

O varium fortune lubricum,
Dans dubium tribunal iudicium,
Non modicum parans huic premium,
Quem colère tua vult gratia,
Et petere rote sublimia,

Dans dubia tandem, prepostere

De stercore pauperem erigens,

De rhetore consulem eligens.

2.

Edificat fortuna, diruit,

N u n c abdicat quos prius coluit,

Quos noluit iterum vindicat

H e c opera sibi contraria,

Dans munera nimis labilia;

Mobilia sunt sortis fédéra,

Q u e nobiles premens débilitât,

Et debiles ditans nobilitat.

3.

Subsidio fortune labilis

Cur prelio Troia iam nobilis

N u n c flebilis iacet incendio?

51

Quis sanguinis Romani gratiam,

Quis nominis Greci facundiam,

Quis gloriam fregit Kartaginis?

Sors lubrica que dédit abstulit,

H e c unica que fovit perculit.

4.

Quid Dario regnasse profuit?

Pompeio quid Roma tribuit?

Succubuit uterque gladio.

Eligere media tutius,

Quam petere rote sublimius,

Et gravius a summo ruere.

Omnis qui se exaltât hodie,

Cras humiliabitur misère.

abdico, are -

wyrzekać się.

abstulit perf. od aufero.

et petere rote sublimia - dążyć do najwyższej pozycji koła fortuny.

Darius, i (Darens, ei) - Dariusz III, król perski, panował w latach
336—330 p.n.e., pokonany przez Aleksandra Wielkiego, został za­

mordowany przez Satrapę Baktrii.

exalto, are - chwalić, wynosić.

Karthago, inis - Kartagina, miasto w płn. Afryce, zniszczone przez

Rzymian w 146 roku.

labilis, e - zmienny, niestały.

munera labilia - dary przemijające.

noluit perf. od no/o.

nomen, inis - tu: naród.

perculit - patrz: percello.

52

Pompeius, i - ( 1 0 6 - 4 8 p.n.e) wybitny polityk i mąż stanu, wódz rzym­
ski, zamordowany w Egipcie.

profuit perf. od prosum.

...quampetere rote sublimius - .. .niż bardziej w górę, dążyć do miej­
sca na kole fortuny.

Roma, ae - Rzym.

rota, ae - koło (Fortuny) patrz: pieśń I.

sanguis, inis - krew, siła żywotna.

Troia, ae - Troja, miasto w Azji mniejszej zdobyte i spalone w X w.

p.n.e. przez Achajów.

vult - chce.

175

Utwór opisujący beztroskie życie, wypełnione zabawami i alkoho­

lem, a także ukazujący następstwa takich uciech - zubożenie spo­
łeczeństwa i brak szacunku dla wielu wartości.

1.

In taberna quando sumus,

Non curamus, quid sit humus,
Sed ad ludum properamus,
Cui semper insudamus.
Quid agatur in taberna,

Ubi nummus est pincerna,
Hoc est opus, ut queratur,

Sed quid loquar, audiatur.

2.
Quidam ludunt, quidam bibunt,
Quidam indiscrète vivunt.
S e d in ludo qui morantur,

Ex his quidam denudantur;

Quidam ibi vestiuntur,

Quidam saccis induuntur.

Ibi nullus timet mortem,

S e d pro Baccho mittunt sortem.

3.

Primo pro nummata vini;

Ex hac bibunt libertini.

S e m e l bibunt pro captivis,

54

Post hec bibunt ter pro vivis,

Quater pro Christianis cunctis,

Quinquies pro fidelibus defunctis,

Sexies pro sororibus vanis,

Septies pro militibus silvanis.

4.

Octies pro fratribus perversis,

Novies pro monachis dispersis,

Decies pro navigantibus,

Undecies pro discordantibus,

Duodecies pro penitentibus,

T r e c i e s pro iter agentibus.

Tarn pro papa quam pro rege

Bibunt omnes sine lege.

5.

Bibit hera, bibit herus,

Bibit miles, bibit clerus,

Bibit ille, bibit illa,

Bibit servus cum ancilla,

Bibit velox, bibit piger,

Bibit albus, bibit niger,

Bibit constans, bibit vagus,

Bibit rudis, bibit magus.

6.

Bibit pauper et egrotus,

Bibit exul et ignotus,

Bibit puer, bibit canus,

55

Bibit presul et decanus,
Bibit soror, bibit frater,
Bibit anus, bibit mater,
Bibit ista, bibit ille,
Bibunt centum, bibunt mille.

7.

Parum sexcente nummate

Durant, cum immoderate
Bibunt omnes sine meta,
Quamvis bibant mente leta.
Sic nos rodunt omnes gentes,
Et sie erimus egentes.

Qui nos rodunt, confundantur

Et cum iustis non scribantur.

citrus, i - duchowieństwo, kler.

confundantur, scribantur- coniunetivus iussivus.

monachus, i - mnich, zakonnik.

paenitens, entis - pokutujący.

papa, ae - papież.

parum sexcente nummate durant — istnieje mniej niż sześćset ludzi

mających pieniądze.

pincema, ae - szynkarz, podczaszy.
praesul, ulis - patriarcha, biskup.

56

178

Utwór o Bacchusie, bogu „chwalonym przez wszystkich i przez

wszystkie czasy". Bacchus łagodzi troski, gniew, cierpienia, przy­

nosi radość i beztroskę.

1.

Bacche, bene venies

Gratus et optatus,
Per quem noster animus

Fit letificatus.

Refl.
Istud vinum, bonum vinum,

Vinum generosum,

Reddit virum curialem,

Probum, animosum.

2.
Iste scyphus concavus
De bono mero profłuus
Siquis bibit sepius,
Satur fit et ebrius.

3.
Ex hoc scypho conscii
Bibent sui domini
Bibent sui socii,
Bibent et amici.

58

\

Bacchus forte superans

Pectora virorum

In amorem concitat

Animos eorum.

5.

Bacchus sepe visitans

Mulierum genus

Facit eas subditas tibi,

O tu Venus.

6.

Bacchus venas penetrans

Calido liquore

Facit eas igneas

Veneris ardore.

7.

Bacchus lenis leniens

Curas et dolores

Confert iocum, gaudia,

Risus et amores.

8.

Bachus mentem femine

Solet hic lenire

Cogit eam citius

Viro consentire.

59

9.

60

Aqua prorsus coitum
Nequit impetrare

Bacchus illam facile

Solet expugnare.

10.

Bacchus numen faciens
Hominem iocundum,
Reddit eum pariter
Doctum et facundum.

11.

Bacche, Deus inclite,
Omnes his astantes
Leti sumus munera

T u a prelibantes.

12.

Omnes tibi canimus
Maxima preconia,
Te laudantes merito
Tempora per omnia.

Bacchus, i - rzymski bóg winnej latorośli, wina i płodnych sił przy­
rody.

confert - przynosi, sprowadza.

conscius, ii - powiernik.

curialis, e - dowcipny.

fit - patrz: fio,fieri.

r

forte = fortiter*

laetificatus, a, urn - wesoły, rozradowany.

praelibo, are - kosztować czegoś przed podaniem.

profluus, a, urn - obfity, opływający.

subditus, a, urn — poddany, posłuszny.

ventes - tł. przybądź.

Venus, eris - rzymska bogini miłości.

61

193

Hymn wagantów,wyjaśniający kim są, jakie cenią wartości, jak żyją.

Pochwała życia beztroskiego, wolnego od społecznych nakazów.

1.

Cum in urbem Universum

Decantatur: Ite

Sacerdotes ambulant,
Currunt cenobite,

Et ab evangelio
Iam surgunt lévite,
Sectam nostram subeunt,
Que salus est vite.

2.
In secta nostra scriptum est
omnia probate!

Vitam nostram optime
Vos considerate,
Contra pravos clericos
Vos perseverate,
Qui non large tribuunt
Vobis in caritate!

3.

Et nos misericordie

Nunc sumus auctores,
Quia nos recipimus
Magnos et minores;

62

4

63

Recipimus et divites

Et pauperiores,

Quos devoti monachi

Dimittunt extra fores.

4.

Nos recipimus monachum

C u m rasa corona

Et si venerit presbyter

C u m sua ma trôna

Magistrum cum pueris

Virum cum persona,

Scolarem libentius

T e c u m veste bona.

5.

Marchiones, Bawarii,

Saxones, Australes,

Quotquot estis nobiles,

Auribus percipite

Novas décrétas:

Quod avari pereant

Et non liberales.

6.

Secta nostra recipit

Iustos et iniustos,

Ciaudos „atque" debiles

Senio combustos

Bellosos, pacificos,

M i t e s et insanos,

Boemos, T e u c t o n o s ,

Sclavos et Romanos,

Stature médiocrités,

Gigantes et gnatos

In personis humiles,

Et e contra vanos.

7.

De vagorum oridine

Dico vobis iura,

Quorum vita nobilis,

Dulcis est natura,

Quorum delectat animos

Pinguis assatura,

Rêvera quam faciat

Hordei natura.

8.

Ordo noster prohiber

Matutinas plane,

Sunt quedam phasmata,

Q u e vagantur mane,

Per que nobis veniunt

Visiones vane;

S e d qui tune surrexit,

N o n est mentis sane.

6 4

9. '

Ordo noster prohibet

Semper matutinas,

Sed statim, cum surgimus,

Querimus pruinas.

Illuc ferri facimus

Vinum et gallinas,

Nil hic expavescimus

Prêter hashardi minas.

10.

Ordo procul dubio

Noster secta vocatur,

Quam diversi generis

Populus sectatur:

Ergo hic et hec et hoc

Ei preponatur,

Quod sit omnis generis

Qui tot hospitatur.

11.

Ordo noster prohibet

Uti dupla veste;

T u n i c a m qui recepit,

Ut vadat honeste,

Pallium mox reicit

D e c i o conteste

Cingulum huic detrahit

Ludus manifeste.

65

12.

Quod de sumis dicitur

In imis teneatur:

Camisia cum fruitur

Bracchis non utatur;

Galiga si sequitur,

Galceus non feratur:

N a m qui hoc transgreditur,

Excommunicatur.

13.

N e m o prorsus exeat

Hospitium ieiunus

Et si pauper fuerit,

Semper petat munus,

Incrementum recipit

S e p e nummus unus,

C u m ad ludum sederit

Lusor oportunus.

14.

N e m o in itinere

Contrarius sit ventis,

N e c a paupertate

Ferat vultum dolentis,

S e d spem sibi proponat

S e m p e r consulentis,

N a m post grande malum

Sors sequitur gaudentis.

6 6

1 5 . '

Ad quos preveneritis

Dicatis eis 'quare'

Singulorum cuppitis
Mores exprobare:
„ Reprobare reprobos
Et probos probare,
Et probos ab improbis veni segregare".

ambulo, are - tu: włóczyć się.

assatura, ae - pieczeń.

Australis - południowiec.

Bawarius, i - Bawarczyk.

Boemi, orum - Czesi.

caleeus, i - trzewik.

caliga, ae - but żołnierski.

camisia, ae - koszula.

cenobita, ae - cenobita, mnich.

clericus, i - kleryk.

combustos - patrz: comburo.

cum rasa corona - z wygoloną tonsurą.

cupptis = cupitis.

decanto, are - rozbrzmiewać.

Decio conteste - według świadectwa Decjusza; imię Decjusz wystę­
pujące w Carmina Burana jako personifikacja hazardu. Nie ma nic
wspólnego z rzymską rodziną Decjuszy.

decretalis, is - zarządzenie.

dévolus, a, urn - pobożny, gorliwy.

dicatis - powiedzcie.

67

e contra = e contrario - przeciwnie.

Et si pauper fiieritj Semper petat munus - a jeśli będzie biedny, za­
wsze niech prosi o datek.

excommunicatur - będzie ekskomunikowany; w łacinie późniejszej
często praesens tłumaczymy jako futurum.

faciat - niech przyswoi.

ferat vultum dolentis - niech nie ma smutnego oblicza.

feratur - niech nie będzie noszony.

gigas, antis - olbrzym.

gnatus = natus: tu - narodzeni, posiadacze majątku.

hashardus, i - hazard.

hospitor, ari — zatrzymywać się jako gość.

Muc ferri facimus - zarządzamy, żeby tam przyniesiono.

incrementum, i — dochód.

ite - idźcie, wyruszajcie.

/évita, ae - niższy duchowny, diakon.

ludus, i - hazard, gra.

lusor, oris - hazardzista.

marchio, onis - mieszkaniec pogranicza lub margrabia.

matutinae - jutrznia, modlitwy poranne.

hordei natura - właściwość jęczmienia, prawdopodobnie autor miał

na myśli piwo.

nemo... exeat- niech nikt nie opuszcza.

nobilis, is - szlachcic.

oportunus, a, urn - zręczny.

ordo, inis - zakon, zgromadzenie.

pacificus, a, urn - pokojowy.

pauperiores - najuboższych; w łacinie średniowiecznej często zamiast

stopnia najwyższego używany jest stopień wyższy.

68

*

persona - tu: stanowisko, pozycja społeczna.

pinguis - tłusta.
praevenio, ire - veni, ventum - przybyć wcześniej, nieoczekiwanie

przybyć.

procul dubio - bez wątpienia.

pruinas - ruinas - rumowisko.

quod avari pereant - aby zginęli; w łacinie średniowiecznej w zda­
niach celowych, dopełnieniowych i skutkowych zamiast spójnika
ut często występuje quod.
quod sit omnis generis, qui tothospitatur-i że jest wszelkiego rodzaju
ten, kto zatrzymuje się jako gość.
rasa - rado, ere, rasi, rasum - strzyc, golić.

rêvera - istotnie, w r z e c z y s a m e j .

Romani, orum - Rzymianie.

Saxonis —

Saksończyk.

Sclavi, orum - Słowianie.

Scolaris = scholaris, is - uczeń, żak.

sit - niech będzie.

spem sibiproponere - robić sobie nadzieję.

subeunt - patrz: subeo.

surgo, ere, surrexi, surrectum - wstać.

tectus, a, urn - okryty.

Teuctoni, orum - Niemcy.

transgreditur - przekroczy.

uti - patrz: utor.

ut vadat honeste - aby dobrze postępował.

vagus, i — włóczęga.

veni - przybyłem.

69

48

Wezwanie do korzystania z uroków młodości. Pochwała życia wol­
nego od trosk, obowiązków i nauki.

1.

Omittamus studia
Dulce est desipere,
Et carpamus dulcia
Iuventutis tenere,
Res est apta senectuti
Seriis intendere

Refl.

Velox etas prétérit
Studio detenta,

Lascivire suggerit

Tenera iuventa.

2.

Ver etas labitur,

Hiems nostra properat,

Vita damnum patitur,
Cura carnem macerat,
Sanquis arcet, hebet pectus,
Minuuntur gaudia,
Nos deterret iam senectus
Morborum familia.

71

3.

72

Imitemur superos!
Digna est sententia,
Et amoris teneros
lam venantur otia,

Voto nc-stro serviamus!
Mos est iuvenum
Ad plateas descendamus

Et chores virginum!

4.
Ibi que fit facilis

Est vivendi copia,
Ibi fulget mobilis

Membrum lascivia,

Dum puellae se movendo
Gestibus lasciviunt

Asto videns et videndo
Me mihi subripiunt.

caro, camis - ciało, człowiek.

carpamus - używajmy.

chorea, ae - taniec, orszak.

chores = choreas.

detentus, a, um - więziony, zajęty.

dissipio, ere - postępować niemądrze.

fulgeo, ere - tu: przodować, wyróżniać się.

imitemur - naśladujmy (coniunctivus hortativus).

iuventus tenera - wczesna młodość.

membrum = mêmbrorum.

mobilis, e - pobudliwy.

omittamus -

porzućmy.

prêtent - mija od praetereo, ii, itum.

se movendo -

poruszając się.

studium, i - tu: nauka szkolna.

superi, orum - niebianie.

teneros amoris - wrażliwy na miłość.

videndo - patrzeniem, wzrokiem.

31

Motto utworu, to kochać i być szczęśliwym. O radości, jaką daje
swawolne życie i miłość zmysłowa.

1.

Ianus annum circinat,

Ver estatem nuntiat,
Calcat Phebus ungula,

Dum in taurum fiectitur,

Arietis repagula.

Refl.

Amor cuncta superat,
Amor dura terebat.
Procul sint tristia omnia.

2.
Dulcia gaudia
Sollemnizent omnia

Veneris gymnasial

Decet iocundari,

Quos militare contigit

Dioneo lari.

3.

Dum alumnus Palladis
„Gytheree" solam
Introissem, inter multas
Bene cultas

74

Vidi unam solam

Facie Tyndaridae

Ac Veneris secundam,

Plenam elegantie

Et magis pudibundiam.

4.

Differentem omnibus

Arno differenter,

Novus ignis in me furit

Et adurit

Indeficienter,

Nulla magis nobilis,

Habiiis,

Pulchra vel amabilis,

Nulla minus mobilis,

Instabilis,

Infronita reperitur

Vel fide mutabilis,

Eius letum vivere

E s t meum delectari;

Diligi si merear,

Hoc meum est beari.

5.

Parce, puer, puero!

Fave, Venus, tenero,

Ignem movens,

Ignem fovens,

Ne mori sit, quod vixero,

75

N e c sit Daphne Phebo,
Gui me ipsum dedo!
Oiim tyro Palladis,
Nunc tuo iuri cedo.

aries, etis - baran; chodzi o znaki zodiaku.

cultus, a, urn - wystrojony.

Dafne - nimfa, która uciekając przed zakochanym w niej Apolli-
nem, została zamieniona w drzewo laurowe.

differens, entis - odmienny, różny.

diligi - infïnitivus wyrażający cel; aby być kochanym.

Dionaeus, a, urn - zmysłowy, należący do Wenus.

Dione - małżonka Zeusa, matka Afrodyty, która od imienia matki

nosiła przydomek Dioneja.

est meum - jest moją rzeczą.

Phoebus, i - zlatynizowana forma przydomka Apollina jako boga

światła i słońca.

habilis - tu: powabna.

Ianus, i - staroitalski bóg słonecznego obiegu, drzwi, bram oraz
wszelkiego początku.

indeficienter - nieustannie, ustawicznie.

infronitus, a, urn - głupi, bezwstydny.

introissem - wszedłem.

iocundari = iucundari.

lar, laris - przybytek.

magis — bardziej.

ne moń sit - niech nie gaśnie.

Pallas, adis - Atena, bogini mądrości.

76

procul sinttństia omnia - niech będą z dala wszelkie smutki.

pudibundus, a, urn - wstydliwy.

quod vixero - ponieważ będę żył.

sollemnizent - niech świętują.

sollemnizo = sollemniso, are - uroczyście obchodzić, świętować.

taurus, i - byk, chodzi o znak zodiaku.

Tyndarida, ae - Helena, córka Tyndareosa i Ledy.

tyro = tiro, onis - żołnierz, szermierz.

XXI

Utwór o wiośnie budzącej przyrodę i miłość. Zawiera poetycki ob­
raz świata zmieniającego się po zimie.

1.

Salve ver optatum.
Amantibus gratum.
Gaudiorum

Fax multorum.
Florum incrementum:

Multitude- florum

Et color colorum
Salvetote,
Et estote
Iocorum augmentum!
Dulcis avium concentus
Sonat, gaudeat iuventus.
Hiems seva transiit,

Nam lenis spirat ventus.

2.

Tellus purpurata

Floribus et prata
Revirescunt,
Umbre crescunt,

Nemus redimitur.

Lascivit natura
Omnis creatura:

78

*

Lete- vultu,

Claro cultu,
Arbor investitur;

Venus subditos titillât.

Dum nature nectar stillat.

Sic ardor venereus
Amantibus scintillât.

augmentent, i

- powiększenie, nadmiar.

concentus, us

- śpiew, muzyka.

estote

- bądźcie.

investio, ire -

odziewać się, ubierać się.

redimitur

- jest wieńczony.

salvetote

- witajcie.

subditus, a, urn

- poddany.

transiit od transeo

- przeminęła.

umbra, ae

- cień; przedmiot rzucający cień, zwłaszcza drzewo.

venereus, a, urn -

poświęcony, służący Wenerze; zmysłowy, ciele­

sny.

XVII

Wiersz jest opisem zjawisk natury, które w pozytywny sposób wpły­
wają na zakochanych. Pieśń ta uznawana jest za perłę poezji wa­
ganckiej.

1.

Dum Diane vitrea

Sero lampas oritur.

Et a fratris rosea
Luce dum succenditur,
Dulcis aura zephiri

Spirans omnes etheri
Nubes tollit,
Sic emollit
Vi chordarum pectora.
Et inmutat
Gor, quod nutat

Ad amoris pignora

Letum iubar hesperi
Gratiorem
Dat humorem
Roris soporiferi

Mortalium generi.

2.
O quam felix est

Antidotum soporis,
Quod curarum tempestates
Sedat et doloris!

8 1

D u m surrepit clausis

Oculorum poris,

Ipsum gaudio equiparat

Dulcendi amoris.

3.

Morpheus in mentem

Trahit inpellentem

Ventum lenem,

S e g e t e s maturas,

Murmura rivorum

Per arenas puras,

Girculares ambitus

Molendinorum,

Qui furantur somno

L u m e n oculorum.

4.

Post blanda Veneris

Commercia

Lassatur cerebri

Substantia.

Hinc calligantes mira novitate

Oculi nantes in palpebrarum rate!

Hei, quam felix transitus amoris ad soporem.

S e d suavior regressus soporis ad amorem!

5.

Fronde sub arboris amena.

D u m querens canit philomena.

82

Suave est quiescere,
Suavius ludere in gramine
Cum virgine speciosa.
Si variarum odor herbarum spiraverit.
Si dederit thorum rosa,
Dulciter soporis alimonia
Post Veneris defessa commercia
Captatur,
Dum lassis instillatur.

circulons, e - kolisty.

Diana - gr. Artemis, bogini łowów i księżyca.

equiparat = aequiparat equiparo, are - być równym, dorównywać.

fratris - chodzi o Apollina, brata Diany, boga słońca.

Hesperus, i - wieczorna gwiazda jaśniejąca na zachodzie.

inmutat = immutat.

inpellentem = impellentem.

molendinus, i — młyn.

Morpheus, i - rzymski bóg snu.

porus, / - otwór.

ratis, is - czółno.

ros, roris - rosa.

trahere in mentent - przywodzić na myśl.

Gaudeamus igttur..

Pieśń studencka, która została napisana przez niemieckiego poetę
i teologa Christiana Wilhelma Kindlebena w 1781 roku. Z powodu
treści utworu autor otrzymał nakaz opuszczenia miejscowości

Hallae, w której mieszkał, a rozpowszechnianie tekstu pieśni zo­
stało zabronione.

Gaudeamus igitur,
Iuvenes dum sumus;
Post jocundam juventutem,
Post molestam senectutem
Nos habebit humus!

Ubi sunt qui ante nos
In mundo fuere?

Vadite ad superos,
Transite ad inferos

Ubi jam fuere.

Vita nostra brevis est,

Brevi finietur,

Venit mors velociter,

Rapit nos atrociter,

Nemini parcetur,

Vivat academia
Vivant professores,
Vivat membrum quodlibet,
Vivat membra quaelibet,
Semper sint in flore!

84

* Vivant omnes virgines,

Faciles, formosae

Vivant et mulieres,
Tenerae, amabiles

Bonae, laboriosae!

Vivat et respublica

Et qui illam regit,

Vivat nostra civitas,
Maecenatum Caritas,
Quae nos hic protegit!

Pereat tristitia
Pereant osores,
Pereat diabolus,
Quivis antiburschius,
Atque irrisores!

antiburschius, ii - wróg korporacji studenckiej, przeciwnik (Bursche

niem. - członek korporacji studenckiej).

diabolus, i - diabeł.

fuere = fuerunt - byli.

irrisor, oris - szyderca.

osor, oris — wróg.

pereant - niech zginą.

vivant - niech żyją.

De contemptu mundi

Fragmenty oryginału hymnu, na którym wzorował się Ch. W. Kin-
dleben

[•••]

II

Vita brevis, brevitas in brevi finietur;
Mors venit velociter et neminem veretur;

Omnia mors perimit et nulli miseretur.
Surge, surge, vigila, semper esto paratus!

[...]

IV
Ubi sunt, qui ante nos in hoc mundo fuere?

Venies ad tumulos, si eos vis videre:
Cineres et vermes sunt, carnes computruere.
Surge, surge, vigila, semper esto paratus!

computruere = computruerunt od computresco, ere, putrui — zgnić, ulec

zniszczeniu.

fuere = fuerunt - byli.

tumulus, i - mogiła, grobowiec.

venies - przyjdź.

vis - chcesz.

*

BIBLIOGRAFIA

Carmina Burana, Stuttgart 1847.
Carmina Burana, Cantionesprofanae, wybór i przekład G. Orff, spol­
szczył M. Piechal, Glob, Szczecin 1988.
Disce puer, podręcznik do łaciny średniowiecznej, pod red. D. Gwisy
i E. Jung-Palczewskiej, P W N , Warszawa 2000.
Dworeckij J . , Łatinsko-russkij słowar, izd. 2, Moskwa 1976.

Dzieje literatur europejskich, t. 1, P W N , Warszawa 1997.
Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-połski, Wydawnictwo Archidie­
cezji Warszawskiej, wyd. III, Warszawa 1992.
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji, wyd. VI, PIW, Warszawa 2000.

Mały słownik kultury antycznej, pod red. L. Winniczuk, wyd. III, Wie­

dza Powszechna, Warszawa 1976.
Manteuffel T., Średniowiecze powszechne, P W N , Warszawa 1958.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, Wydawnictwo
Pallottinum, Poznań-Warszawa 1990.

Riche P., Zycie codzienne w państwie Karola Wielkiego, PIW, Warsza­

wa 1979.
Słownik łacińsko-połski, pod red. M. Plezi, P W N , Warszawa 1959.
Sondel J . , Słownik łacińsko-połski, Universitas, wyd. I, Krakówl997.
Waddel H., Średniowiecze wagantów, Instytut Wydawniczy Pax,
Warszawa 1960.

87

Wagantenlieder aus der lateinischen Dichtung des 12 und 13 Jahrhun

derts „Carmina Burana" ubertragen undeingeleitvon R. U/ich, Verleg

bei E . Diederichts, J e n a 1927.

SPIS TREŚCI

Przedmowa 5
Wstęp 7

I 19
L X V I I 23
L X V I I I 25
L X V I I I a 28
L X I X 3 7
L X X I I 4 2
L X X I I I 4 5
L X X I I I a 48
L X X V 5 1

175 5 4
178 5 8
193 6 2

4 8 71
31 74
X X I 7 8
XVII 81
Gaudeamus igitur. 84
De contemptu mundi 86

Bibliografia 87

89

I