Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

Normy prawne w odniesieniu do innych norm społecznych

Rozważania dotyczące respektowania prawa, nierozerwalnie wiążą się z tematyką
zależności między prawem a zespołem norm, które obowiązują w danym
społeczeństwie. Prawo nie jest bowiem jedynym zbiorem zasad, którymi kierują się
ludzie. Istnieje szereg innych regulatorów zachowań, które odgrywają znaczącą rolę
w działaniu społeczności, a także, które pozwalają w łatwiejszy sposób
zinterpretować naturę prawa i jego znaczenie.

Jednym z podstawowych źródeł, z których wywodzą się normy społeczne, jest
kultura. Czerpane z niej reguły, wyznaczają poszczególne wzory zachowania, a
także wskazują wartości, którymi członkowie społeczeństwa się kierują tym samym
stając się częścią różnych systemów normatywnych. Innym czynnikiem
wpływającym na zachowania, jest przynależność do rozmaitych grup społecznych
oraz przyjmowanie różnych ról w społeczeństwie. Warunkuje to w sposób od nas
niezależny nasz światopogląd, kształtuje nasze potrzeby jak również pozycjonuje
nasze priorytety, które opierają się na wspólnym interesie grupy lub roli, którą
wykonujemy. Ponadto, ogromnie duży wpływ na działanie człowieka mają jego
poglądy religijne a także system etyczny, którym dana osoba się kieruje.

Ewa Kustra przyjmuje, że charakteryzując normy społeczne w płaszczyźnie realnej,
można je podzielić na te, których funkcjonowanie jest trwałe i związane z
państwem oraz na takie, które są niezależne od państwa i nie są przez nie
tworzone

1

. W pierwszej kategorii umieścimy więc normy prawne, natomiast w

drugiej znajdą się normy moralne, obyczaje, poglądy religijne i normy
organizacyjne.

Norma prawna jest dla E. Kustry „najmniejszym, analitycznym elementem prawa,
który daje odpowiedź na pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić i
jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem powinnego
zachowania”

2

. Charakteryzuje się ona cechami takimi jak generalność i

abstrakcyjność

3

. Gneralność normy prawnej określa adresata, do którego jest

kierowana dana norma, oraz okoliczności, w których mają zachodzić wskazane
postępowania. Abstrakcyjność natomiast oznacza, że pożądane zachowanie jest
zdefiniowane na podstawie cech rodzajowych, a nie cech konkretnych. Ważnym
aspektem jest również przyjęta powszechnie budowa normy prawnej. Składa się ona
z hipotezy, dyspozycji i sankcji.

1

E. Kustra, Wstęp do nauk o państwie i prawie, TNUiK, Toruń 2000, s.125

2

Ibidem s.112

3

T. Chauvin, Wstęp do prawoznawstwa 5. Wydanie, C.H. Beck, Warszawa 2009, s.52-53

Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

Hipoteza definiuje elementy podmiotowe i przedmiotowe sytuacji, którą opisuje
norma prawna. Części podmiotowe dotyczą osoby, do której kierowana jest norma.
Zwrócona jest więc szczególna uwaga na cechy rodzajowe adresata np. płeć, wiek,
stan zdrowia, sytuację rodzinną, majątkową. Hipoteza może również wskazywać, w
kontekście podmiotowym, na cel ( np. w celu przywłaszczenia) jak również sposób
działania (np. w porozumieniu z innymi) określonej osoby. Jeśli chodzi o aspekt
przedmiotowy, odnosi się ona do okoliczności, stanów, zjawisk, lub wydarzeń
zewnętrznych. W ten sposób zostaje wskazane miejsce i czas działania. Hipoteza
jest zazwyczaj jednym z najbardziej rozbudowanych elementów normy prawnej i
jest wyrażona w sposób ogólny i generalny.

Dyspozycja jest najważniejszym elementem składowym normy prawnej, ponieważ
wskazuje ona na powinny sposób zachowania, w okolicznościach wskazanych
przez hipotezę. Jako przedmiot dyspozycji, rozpatruje się dwa rodzaje czynów:
faktyczne zachowanie się ludzi a także czynności niekonwencjonalne, które
umownie symbolizują daną rzecz, stan, zdarzenie. Istnieją trzy rodzaje sytuacji, do
których odnoszą się dyspozycje. Są to nakaz, zakaz oraz uprawnienie.

Sankcja wskazuje na negatywne następstwa, jakie będą miały miejsce, gdy dana
osoba, w momencie zaistnienia okoliczności hipotezy, zachowa się sprzecznie z
powinnościami umieszczonymi w dyspozycji. Nauka prawa mówi o podziale
sankcji na sankcję karną, która ma funkcje represyjną, sankcję egzekucyjną o
funkcji restytucyjnej oraz sankcję nieważności.

Podsumowując tą krótką charakterystykę normy prawnej, można stwierdzić, że jest
ona sformalizowanym, instytucjonalnym przepisem, który obowiązuje każdego
członka społeczeństwa, żyjącego w określonym kraju, na określonym terytorium.
Jest ona nie tylko samoistnym drogowskazem jak postępować, ale także wiążącą
podstawą do wyciągania poważnych formalnych konsekwencji w momencie nie
dostosowania się do panujących zasad. Ma więc ona zapewniać bezpieczeństwo
oraz ład społeczny w państwie. Przejdźmy teraz do norm społecznych, które są
autonomiczne w stosunku do organizacji państwowej. Ich celem jest głównie
ochrona wartości oraz zagwarantowanie moralnych, etycznych, religijnych oraz
innych określonych potrzeb społeczeństwa. Normy te nie są w żaden sposób
zebrane ani spisane w jednolitym, ogólnie dostępnym egzemplarzu. Wynikają one
często z kultury, przekonań religijnych, dobrego wychowania czy poczucia estetyki.
Ludzie przekazują je sobie z pokolenia na pokolenie, czasami w procesie
wychowywania, socjalizacji czy przyjmują je, wstępując do jakiej organizacji
społecznej. Egzekwowanie tych norm nie jest uwarunkowane prawnie. Sankcje
powstające w wyniku nieprzestrzegania norm społecznych, mogą być wprowadzane

Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

samoistnie przez środowisko w postaci np. wykluczenia społecznego, natomiast nie
mają charakteru formalno – prawnego.

NORMY MORALNE

Rozpatrując problem moralności, można stwierdzić, że istnieje ona już od
momentu, w którym ludzie zaczęli odróżniać czyny dobre od złych, bowiem sedno
tego zagadnienia leży w ocenie pozytywnej lub negatywnej określonego zjawiska.
Zdolność odróżniania dobra od zła jest naturalnym odruchem psychiki człowieka.
Dobre jest to, co wzbudza szacunek, do czego jest się przywiązanym, co wywołuje
pozytywne emocje. Złe natomiast to, co powoduje smutek, cierpienie, do czego
podchodzi się z dezaprobatą. Moralność wiąże się także nierozerwalnie z systemem
wartości, który przyjmuje dana jednostka. Subiektywne ujęcie wartości przedstawia
Wiesław Lang mówiąc, że „[wartość] jest stanem rzeczy cennym dla kogoś lub
cenionym przez kogoś.”

4

. W każdej więc społeczności funkcjonuje pewien, szerszy

lub węższy, system norm moralnych, który reguluje stosunki międzyludzkie.
Analizując problem norm moralnych, należy jednak podkreślić, że nie są one
odzwierciedleniem poglądów pojedynczej jednostki. Dotyczą one bardzo
szerokiego grona osób, które w pewnym stopniu zgodności, popierają te same
przekonania o konkretnych stanach rzeczy. Najczęściej normy moralne odnoszą się
do tego komu coś wolno a komu nie, kogo uważać za bliźniego, kiedy coś jest
poświęceniem, co jest dobrem pierwotnym, a co instrumentalnym itp. Analizując
jednak normę moralną w odniesieniu do normy prawnej, warto zastanowić się, jakie
istnieją między nimi różnice i podobieństwa. Przyglądając się różnicom, można
śmiało stwierdzić, że głównie wynikają one z formalnego charakteru normy
prawnej, który powoduje, że jest ona oficjalna i sztywna. Ponadto opiera się na
instytucji państwa, a nie tylko i wyłącznie na poglądach społeczeństwa, jak norma
moralna. Stąd więc wynika pierwsza różnica, która polega na tym, że normy
moralne występują w każdym społeczeństwie, natomiast prawne tylko w
społeczeństwach, które tworzą państwo. To ono więc odpowiada za przestrzeganie
prawa przy wykorzystaniu wszelkich narzędzi, które zostały do tego specjalnie
powołane, natomiast egzekwowanie norm moralnych jest spowodowane
przekonaniem społeczeństwa o ich słuszności. Prawo nie stoi na straży obowiązków
i zasad moralnych w sposób bezpośredni. Kolejną różnicą jest sposób powstawania.
Normy moralne powstają na skutek rozróżniania dobra od zła w życiu codziennym.
Są więc uzależnione od ludzi, ich poglądów i wartości, które mogą ulegać zmianom
i nadawać normom moralnym dynamiczny charakter. Normy prawne powstają na

4

W. Lang, Prawo i moralność, PWN, Warszawa 1989, s.30

Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

drodze formalnej, są ustanowione przez powołane organy władzy i obowiązują
wszystkich bez względu na przekonania. Ostatnią różnicą jest fakt, że normy
prawne nie regulują kwestii światopoglądowych człowieka, nie kształtują jego
osobowości, sposobu życia oraz postawy wewnętrznej. Nie odwołują się także w
sposób bezpośredni do sumienia. Normy moralne przeciwnie. Są w bardzo ścisłym
związku z postawą człowieka, z emocjami, przekonaniami i kształtują w jakimś
stopniu charakter.

Mogłoby się wydawać, że normy prawne i moralne są tak bardzo różne, że istnieją
w całkowitej niezależności od siebie. Jest to jednak błędne myślenie, ponieważ
bardzo często jest tak, że prawo czerpie z pewnych ogólnie przyjętych norm
moralnych i w ten sposób zapewnia ich przestrzeganie. Przykładem może być
przemoc w rodzinie, która jest zabroniona prawnie a także potępiona przez zasady
moralne. Są również przypadki, kiedy zasady moralne kształtują się poprzez
stworzone prawo – chociażby przekonanie, że skoro coś jest zakazane prawnie,
znaczy to, że jest to złe.

NORMY RELIGIJNE

Rozpatrując normy religijne, można zauważyć bardzo duży związek z normami
moralnymi. Podobnie jak nomy moralne, opierają się one na ocenie danego stanu
rzeczy jako dobry (dobry uczynek) lub zły (grzech). Różnica polega na tym, że
normy religijne odwołują się nie tylko do ludzkiego sumienia, ale przede wszystkim
do ideału siły wyższej – Boga, bogów, Istoty Najwyższej, Matki Natury itp. Ma ona
być źródłem dobroci, wzorcem do naśladowania a przez to gwarantem zbawienia.
Różnice między normami religijnymi a prawnymi w zasadzie bardzo przypominają
różnice między moralnością a prawem. Normy religijne obejmują pewną część
społeczeństwa, która w sposób nieprzymuszony i dobrowolny utożsamia się z
zasadami określonego wyznania. Ponadto, przestrzeganie norm religijnych nie jest
egzekwowane przez państwo. Można jednak zwrócić uwagę, na kilka ważnych
analogii między normą prawną a religijną. Zasady religijne to nie tylko zbiór zasad
moralnych odwołujących się do godnego, religijnego życia, ale także zbiór
przepisów o charakterze wewnątrzorganizacyjnym dotyczących chociażby samej
instytucji kościoła. Normy te są znane pod pojęciem prawa kanonicznego i są one
spisane w Kodeksie Prawa Kanonicznego.

NORMY OBYCZAJOWE

„Normą obyczajową jest reguła postępowania, która ukształtowała się w
świadomości ludzi pod wpływem nawyku, w rezultacie wielokrotnego powtarzania
w określonych okolicznościach, tych samych zachowań, w wyniku ukształtowania

Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

się przeświadczenia, że tak właśnie należy postępować”

5

. Obyczaje towarzyszą

ludziom praktycznie w każdym momencie życia, ale nie zawsze, ludzie zdają sobie
z tego sprawę. Na każdym kroku stykamy się więc z regułami postępowań, które
przyjmujemy, praktycznie tylko dlatego, że „tak robią wszyscy”. Przestrzeganie
norm obyczajowych nie jest więc obowiązkiem, można rzec, że jest wręcz
dobrowolnym wyborem, jednak w praktycznym spojrzeniu, otrzymujemy je w
procesie socjalizacji, a także przyswajamy je podczas interakcji międzyludzkich.
Normy obyczajowe nie służą ocenie sytuacji na dobrą lub złą (jak normy moralne),
a jedynie wartościują zachowania ludzkie z punktu widzenia tego, co wypada a co
nie. Rezultatem przestrzegania obyczajów jest ukształtowanie postępowania w
gronie rodzinnym, szkolnym, pracowniczym, wzorców szeroko pojętej kultury
osobistej, a nawet ubioru. Normy obyczajowe samoistnie mają raczej nikły wpływ
na prawo danego państwa. Dopiero w momencie, w którym państwo uznaje daną
normę obyczajową za taką, która powinna obowiązywać w sposób obligatoryjny, i
czyni z niej prawo zwyczajowe, staje się ona zasadą formalną i obowiązkową oraz
zabezpieczoną sankcjami prawnymi w razie jej nieprzestrzegania. Ten akt uznania
przez organ państwowy czyni z normy obyczajowej normę prawną. W kwestii
pozostałych norm obyczajowych, z reguły państwo nie ingeruje w ich
funkcjonowanie. Dopóki zwyczaje nie naruszają porządku prawnego i są zgodne z
obowiązującymi przepisami, pastwo pozostawia dowolność akceptowania takich
norm w społeczeństwie, co zresztą wzbogaca kulturę samego narodu.

NORMY ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH

Konstytucja RP gwarantuje obywatelom wolność zrzeszania się i tworzenia
stowarzyszeń o różnorakim charakterze. Korzystanie z tego prawa, powoduje
powstanie najróżniejszych organizacji społecznych, które na podstawie swojego
działania i ideologii tworzą normy organizacyjne. Są one zawarte głównie w
statutach, uchwałach władz naczelnych, regulaminach oraz innych uchwałach
decyzyjnych i regulują cele i zadania danej organizacji. Bardzo często jest tak, że
pomimo szerokiego zakresu samodzielności i niezależności organizacji
społecznych, muszą one konsultować tworzone normy z organami państwowymi,
które z kolei sprawdzają ich zgodność z obowiązującym prawem. Ma to na celu
uniknięcie powstawania stowarzyszeń, które byłyby szkodliwe dla ogółu
społeczeństwa, albo propagowałyby postawy, które są zabronione przez prawo np.
nazim. Normy organizacyjne różnią się od norm prawnych przede wszystkim tym,
że są one stanowione przez organizacje, nie przez państwo i określają interesy danej
zbiorowości, a nie całego narodu. Nadzorowanie przestrzegania norm
organizacyjnych leży w interesie organizacji społecznej i odbywa się za pomocą

5

A. Łopatka, Prawoznawstwo wprowadzenie, WSHP, Warszawa 2002, s.124

Uniwersytet Mikołaja Kopernika - Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych - Politologia

Aleksandra Paczkowska nr albumu 268199

dostępnych im środków. Państwo więc nie ingeruje w karanie za
niepodporządkowanie się do zasad określonej zbiorowości. Cechą wspólną norm
organizacyjnej i prawnej jest fakt, że są one skonkretyzowanymi, precyzyjnymi
zespołami zasad postępowania i są one ujęte w jakimś zbiorze panujących zasad –
kodeksie, statucie. Są oczywiście takie sytuacje, w których normy organizacyjne
praktycznie pokrywają się z normami prawnymi, są więc one regulowane przez
organizację i państwo jednocześnie.

Zmierzając ku końcowi moich rozważań, można śmiało stwierdzić, że w
społeczeństwie obowiązuje niezliczenie wiele norm i zasad nie tylko tych, które są
uregulowane prawnie, ale także takich, które ludzie tworzą samodzielnie, aby w
pewien sposób kształtować ład i porządek w swoim otoczeniu. Większość norm,
także prawnych, stanowią niezbędne reguły współżycia społecznego, dlatego tak
ważne jest ich obowiązywanie. Konstrukcja i forma norm społecznych w różnym
stopniu, mniejszym lub większym, jest podobna do normy prawnej. Wszystko
zależy od charakteru danej normy – im bardziej jest ona uwarunkowana i
ograniczona formalnie, tym bardziej jest szczegółowa i skonkretyzowana. Podobnie
jest w kwestii sankcjonowania niepożądanego zachowania, sprzecznego z
obowiązującymi normami. W przypadku norm prawnych jest ono zawsze takie
samo, dla konkretnego przewinienia, w normach społecznych sankcja zwykle nie
jest zdefiniowana do końca i zależy od społeczności, w której obowiązuje. Należy
również podkreślić, że normy prawne nie istnieją w całkowitym oderwaniu do
reszty norm społecznych. Na wielu płaszczyznach regulują one podobne
zachowania, sytuacje i wartości i przez to często jedne normy są zawarte w drugich,
przenikając się w ten sposób. Wydaje się, że dla zwykłego człowieka bliższe są te
normy, które dotyczą go bezpośrednio, dlatego niezmiernie ważne jest, aby
stanowione prawo było zgodne z obowiązującymi potrzebami, przekonaniami i
wartościami ludzi, gdyż zapewnia to akceptację i dostosowanie społeczeństwa.