Wody lądowe, rzeki

Sieć hydrograficzna Polski została ukształtowana w wyniku rozwoju rzeźby

terenu w trzeciorzędzie (głównie na południu Polski) i w czwartorzędzie

(część północna kraju). Jej najważniejszymi elementami są: rzeki, jeziora,

stawy, mokradła, wody podziemne, źródła oraz sztucznie utworzone

kanały i zbiorniki wodne. Zjawiska hydrograficzne Polski kształtują się

przede wszystkim pod wpływem: klimatu (opady), budowy geologicznej

(przepuszczalność skał) j ukształtowania powierzchni (wielkość odpływu i

parowania wód powierzchniowych).

Największymi rzekami Polski są, Wisła i Odra oraz ich główne dopływy.

Wisła i Odra wraz z dopływami tworzą największe dorzecza (odpowiednio

54,0% i 3 3,9°/o powierzchni Polski).

Bezpośrednie zlewisko Bałtyku, tj. dorzecza rzek Pobrzeża Południowo-

bałtyckiego oraz Pobrzeża Wschodniobałtyckiego (Pregola i Niemen),

zajmuje 11,8% powierzchni. Pozostałe 0,3% powierzchni Polski zajmują

rzeki wchodzące w systemy zlewisk Morza Czarnego (0,2%) lub Morza

Północnego (0,1%).

Obszar zlewiska Bałtyku jest oddzielony od zlewiska Morza Czarnego oraz

zlewiska Morza Północnego głównym działem europejskim, natomiast

dorzecze Wisły dzieli od dorzecza Odry - dział wodny I rzędu.

Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria. W

dorzeczu Wisty stosunek części lewej do prawej wynosi 27:73, a w

dorzeczu Odry odpowiednio 30:70. Związane to jest z nachyleniem Niżu

Środkowoeuropejskiego w kierunku północno-zachodnim oraz z

kształtowaniem się rzeźby terenu w okresie wytapiania się lodowca

skandynawskiego. Powstały wówczas pradoliny (szerokie doliny o

przebiegu równole gtym do czoła lądolodu), którymi odpływały zarówno

wody z topniejącego lądolodu? jak i wody rzek płynących z południa. Do

największych pradolin należy Warszawsko-Berlińska oraz Toruńsko-

Eberswaldzka. Wisła, Odra, Warta. i Noteć zmieniają w pradolinach

kierunki biegów. Stąd też większość dużych polski rzek płynie w

kierunkach: południkowym i równoleżnikowym.

Wisła i Odra oraz największe dopływy ich górnych odcinków wypływają z

Karpat Sudetów, które są najważniejszymi obszarami źródliskowymi rzek

Polski. Pozostałe obszary źródliskowe to wyżyny oraz pas pojezierzy.

1

Rzeki są zasilane bezpośrednio przez opady atmosferyczne i pośrednio.

przez roztopy śnieżne. Zależnie od przepuszczalności podłoża,

ukształtowania

powierzchni, szaty roślinnej, jak również temperatury powietrza występuje

przewaga zasilania podziemnego lub powierzchniowego. Zdecydowanie

większa część obszaru Polski (północna i środkowa) posiada dobre warunki

do infiltracji (wsiąkania) wody opadowej w głąb ziemi. Woda ta odbywa

długą podziemną drogę, by przedostać się w końcu do rzek. Dlatego tez

rzeki nizinne odznaczają się większą regularnością stanów i przepływów

wody niż rzeki górskie.

W górach, na stromo nachylonych stokach, wody opadowe spływają

szybko po powierzchni, co powoduje często gwałtowne wezbrania wód i

powodzie. Roztopy wiosenne, wcześniejsze na nizinach (marzec) i

późniejsze w górach (kwiecień), są również przyczyną występujących

okresowo wysokich stanów wód w rzekach.

Wysoki stan występuje zwykle na przełomie czerwca i lipca lub w lipcu.

Związany jest on z charakterystycznym dla tej pory maksimum opadowym

w górach. Wymienione zjawiska hydrograficzne składają się na reżim

rzeki. Reżim (ustrój) polskich rzek zalicza się do śnieżno?opadowych.

W czasie zimy rzeki polskie ulegają zlodzeniu, którego nasilenie zależy od

warunków pogodowych. Średni czas trwania zlodzenia rzek polskich

wynosi od 70 dni w roku w dorzeczu Bugu i Narwi do około 10-20 dni w

dorzeczu środkowej Odry i w dorzeczach rzek przymorskich. Obraz ten

Zmienia jednak bardzo często odprowadzanie ciepłych wód technologicznie

zakładów produkcyjnych.

Wody lądowe, jeziora

Do ważnych elementów sieci wodnej należą jeziora, których najwięcej jest

w Polsce północnej, na obszarze ostatniego zlodowacenia. W porównaniu z

Europą Polska należy do krajów mało zasobnych w jeziora. Największą

jeziorność ma Finlandia.

Zasoby wodne jezior w Polsce wynoszą około 19,7 km3, przy czym około

połowa tych zasobów jest zgromadzona na Pojezierzu Mazurskim, 36% na

Pojezierzu Pomorskim, 12% na Pojezierzu Wielkopolskim, a pozostała

część -- w jeziorach leżących na południe od linii zasięgu ostatniego

2

zlodowacenia. W sumie jest w Polsce 9 tyś. jezior o powierzchni większej

niż l ha oraz 28 jezior o powierzchni większej niż 1000 ha.

Do najważniejszych typów jezior należy zaliczyć:

- jeziora rynnowe - o wydłużonym kształcie, powstałe w wyniku erozji

lodowcowej (np. Jeziorak, Gopło, Miedwie, Wigry, Hańcza),

- jeziora moreny denne - o dużych powierzchniach i urozmaiconych liniach

brzegowych (np. Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wielimie),

- jeziora wytopiskowe - oczka",

- jeziora krasowe - powstałe w miejscach zapadania się skał gipsowych i

wapiennych (np. niektóre jeziora na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim),

- starorzecza (jeziora zakolowe) - powstałe w wyniku odcięcia meandrów

od rzeki macierzystej,

- jeziora deltowe - będące fragmentami dawnych zatok morskich (Dalbie i

Drużno),

- jeziora przybrzeżne - powstałe w wyniku odcięcia dawnych zatok (np.

Wieko, Bukowo, Serbska),

- jeziora górskie - powstałe w wyniku działalności lodowców górskich,

charakteryzujące się stromymi brzegami, owalnym kształtem i dużymi

głębokościami. Dzielą się one zasadniczo na jeziora cyrkowe (karowe),

powstałe na miejscu dawnych pól firnowych (Czarny Staw i Czarny Staw

Gąsienicowy w Tatrach, Wielki Staw w Karkonoszach) oraz jeziora

morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania dolin wałami morenowymi

(Morskie Oko, Toporowy Staw).

Geneza wielu jezior jest skomplikowana i dlatego trudno zaklasyfikować je

do jednego tylko typu. Na przykład Łebsko i Gardno są prawdopodobnie

pochodzenia lodowcowego, ale ich powstanie wiąże się z rozwojem Mierzei

i ewolucją wybrzeża morskiego.

3

Ocenia się, że obecna łączna powierzchnia jezior położonych na obszarze

młodoglacjalnym Polski stanowi jedynie ok. 25% ich powierzchni

pierwotnej.

Kanały rzeczne

Niektóre rzeki połączone są kanałami. Najstarszy, oddany do użytku

Jaszcze w 1840 roku, jest w Polsce Kanał Augustowski. Podobnie jak Kanał

Elbląski jest on wykorzystywany przede wszystkim do celów

turystycznych. Innym celom służy Kanał Gliwicki i Bydgoski (transport

towarów Odrą z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego do portów

Szczecin - Świnoujscie oraz połączenie systemów rzecznych Wisły i Odry).

Kanał Wieprz - Krzna reguluje stosunki wodne obszarów rolniczych.

Zbudowano z myślą o melioracji Pojezierza Łęczyńsko - Włodawskiego.

4