Temat 9: Powierzchniowe wody lądowe

Sieć rzeczna na świecie

Rzeki dzielimy na stałe i okresowe. Rzeki stałe płyną w różnych klimatach i wykazują różnice wodostanów. Wahania wód zależą od:

• ukształtowania powierzchni

• szaty roślinnej

• budowy geologicznej

System rzeczny tj. rzeka główna wraz z jej bezpośrednimi i pośrednimi dopływami, a także jeziorami w dorzeczu

Rzeka główna - rzeka wchodząca do morza lub kończąca swój bieg na obszarze bezodpływowym

Dorzecze jest to zlewisko całej rzeki do jej ujścia.

Zlewnia jest to cały obszar terenu. Rozgraniczone są średnie dorzecza lub poszczególne zlewnie.

Obszar bezodpływowy jest to teren, po którym płynące rzeki nie uchodzą do morza lub kończą swój bieg np. w jeziorach.

I tak wody pochodzące z opadów atmosferycznych, topniejących lodowców, spływające w dół pod wpływem ciężkości - noszą nazwę cieków. Cieki łączyć się ze sobą w strugi, potoki i strumienie, tworzą rzeki. Rzeki łączące się ze sobą i kończące się wspólnym ujściem do zbiornika wodnego noszą nazwę systemu rzecznego. System rzeczny tworzy więc rzeka główna wraz z dopływami. Rzeka główna uchodzi bezpośrednio do morza lub innego zbiornika wodnego, nie będąc dopływem żadnej innej rzeki. W zależności od głębokości zbiornika wodnego i amplitudy pływów wody powstaje ujście rzeczne, zwane deltą. Obszar, na którym znajduje się system rzeczny, nazywamy dorzeczem. Zlewiska to obszar, z którego w ody wielu systemów rzecznych spływają do jednego zbiornika wodnego. Poszczególne zlewiska i dorzecza rozgraniczone są przez dział wód. Na kuli ziemskiej występują również tzw. obszary bezodpływowe, czyli tereny, z których rzeki nie spływają do mórz lub oceanów, lecz zanikają po drodze. Ustrój rzeki określa się na podstawie wieloletnich obserwacji rodzaju i przebiegu zasilania.

Najdłuższe rzeki:

• Nil

• Amazonka

• Missisipi

• Missouri

• Jangcy

Największe dorzecza:

• Amazonka

• Kongo

• Missisipi

Ze względu na czas prowadzenia wody wszystkie rzeki dzielą się na rzeki stałe (Wisła, Loara) i rzeki okresowe (woda płynie przez część roku).

Na stany wód wpływają:

• zasilenia

• spływ

• parowania

• odpływ (zależy od spadku rzeki i podłoża)

Reżim rzeczny jest to rytm zmienności przepływów wywołany cyklicznością zjawisk wywołujących je. Klasyfikuje się je według rodzaju zasilenia, liczby okresów oraz wysokich i niskich stanów wód. Mogą to być reżimy proste, gdzie jest jeden okres wezbraniowy wywołany jednym rodzajem zasilania; (lodowcowy; deszczowy; monsunowy; deszczowy międzyzwrotnikowy; śródziemnomorski; śnieżny) oraz złożone, gdzie są dwa okresy wezbraniowe (np. rzeki polski), tj.
w porach topnienia śniegu i dużych opadów.

Systemy rzeczne

Systemy rzeczne kształtują się w zależności od rozmiarów lądów, ukształtowania powierzchni, budowy geologicznej i klimatu. Największy system rzeczny tworzy Amazonka dzięki położeniu w wilgotnej strefie klimatycznej i ukształtowaniu powierzchni dorzecza, które zajmuje 7 mln km², w większości nizinnej niecki geologicznej. Posiada liczne dopływy w całym swym biegu,
w tym kilkanaście powyżej 1000 km długości.

USTROJE RZECZNE

Przepływ - objętość wody, która przepływa przez profil koryta rzecznego w jednostce czasu. Ustrój rzeki określa roczny rytm wahań związanych z zasilaniem oraz towarzyszące mu zjawiska, np. zlodzenie.

Klasyfikacje ustrojów rzecznych

1. Ustrój deszczowy

- Ustrój deszczowy oceaniczny - strefa umiarkowana, deszcze równomierne przez cały rok, rzeki prowadza dużo wody. Latem niższy stan niż zimą (parowanie letnie). Europa Zach, np. Tamiza, Loara

- Ustrój deszczowy śródziemnomorski - maksimum przepływów - zimą (maksimum opadów). Latem rzeki mogą nawet wysychać, np. Tag, Gwadalkiwir, Tyber

- Ustrój deszczowy monsunowy - duże wahania stanów wody; maksimum przypada na porę letniego monsunu, np. Brahmaputra, Ganges, Jangcy

- Ustrój deszczowy równikowy - wysokie stany wody cały rok, szczególnie w porach zenitalnego górowania Słońca.
W strefie podrównikowej - max - letnia pora deszczowa, np. Amazonka, Kongo

2. Ustrój lodowcowy - rzeki o początku w lodowcach, np. górny Rodan, górny Ren. Najwięcej wody - latem.

3. Ustrój śnieżny - przez większą część roku są zamarznięte. Na wiosnę (topnienie) osiągają najwyższe stany. Minimum - jesienią i zimą. Rzeki Syberii, Europy Wschodniej i Kanady

4. Ustrój złożony:

- Ustrój śnieżno - deszczowy - dwukrotne wezbrania w ciągu roku. Topnienie śniegu i lodów (wiosna) oraz letnie maksimum opadów. Wisła, Odra.

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA RZEK

Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem.

W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i osadzająca.

DZIAŁALNOŚC NISZCZĄCA:

Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę.

Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją.

Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną.

1. W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V.

Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej.

Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i wodospady.

Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym miejscem swojego koryta - w nurcie.

Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z wyerodowanego koryta.

2. W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem.

Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna.

3. W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży, a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata. Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.

Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:

- w gardzieli pozostaje głazowy materiał,

- w dolinie - żwiry, piaski,

- w dolnej części piaski pylaste i muły.

- w obrębie ujścia muły i drobne piaski.

Charakter ujścia rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów wód morskich:

- ujście deltowate - gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy - deltę.

- ujście lejkowate - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi
i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.

Zjawisko kaptażu - przejęcie części jednej rzeki przez drugą.

Znaczenie rzek:

a) wpływają na rozwój gospodarki

b) dla celów komunalnych (zaspokojenie pragnienia, utrzymanie czystości, w lecznictwie, są źródłem wody pitnej dla ludzi
i zwierząt)

c) nawadniają glebę

d) są środkiem transportu

e) tanie i korzystne źródło energii wodnej

f) lecznictwo - wody mineralne

g) rozwój turystyki

h) rozwój osadnictwa

Elementy doliny:

1. Terasa młodsza [niższa]

2. Łożysko [teren zalewowy]

3. Terasa starsza [wyższa]

4. Starorzecze [powstałe po odcięciu zakola - meandra rzeki]

4

3

2

1

---