Matura, Szkoła, Język polski

Termin "renesans" pochodzi od francuskiego słowa i oznacza odrodzenie. W tej epoce przede wszystkim odrodził się człowiek. Został odrzucony ideał ascety, natomiast zaczęto bardziej podkreślać szczególną godność osoby ludzkiej, jako istoty stworzonej na podobieństwo Boga.

To przekonanie wiązało się z nową filozofią powstałą w tym okresie, zwaną neoplatonizmem. To na niej opiera się także nowa koncepcja człowieka. Świat został podzielony na sferę materialną (rośliny, zwierzęta) oraz duchową (Bóg, aniołowie), natomiast człowiek stanowi niezbędne dopełnienie tych dwóch światów, ponieważ posiada materialne ciało oraz idealną duszę. Człowiek jest również istotą wolną, ponieważ został stworzony na podobieństwo Boga, a Bóg jest wolny. To od człowieka zależy, czy będzie wzbogacać sferę duchową i stawać się coraz bardziej podobny Bogu, czy też stoczy się z materię i będzie żyć na poziomie zwierzęcym.

Zadaniem człowieka jest również poznanie samego siebie i określenie swojego miejsca w życiu. Powstał nowy ruch umysłowy - HUMANIZM, którego głównym hasłem była znana myśl Terencjusza: "Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto".

W średniowieczu życie ziemskie było traktowane jako konieczność, okres czasu, który trzeba przejść, by potem móc połączyć się z Bogiem w wiecznej szczęśliwości. Aby to życie ziemskie zapewniło życie wieczne po śmierci, konieczne było zbliżenie się do Boga poprzez umartwianie się i ascezę. Natomiast w renesansie człowiek nie jest stworzony by służyć Bogu, lecz na podobieństwo Boga, dlatego powinien się zachowywać odpowiednio godnie, jeśli chce po śmierci uzyskać życie wieczne.

Motywy antyczne w twórczości J. Kochanowskiego

Renesans korzeniami tkwi w starożytności, o czym świadczy częste sięganie twórców renesansu do wzorców antycznych. Ideałem twórcy klasycznego jest poeta doctus, czyli poeta wykształcony - musi znać starożytną kulturę, języki: grecki i łaciński, podstawy filozofii, a także starożytne normy tworzenia. Ponadto powinien wzorować się na twórcach klasycznych oraz w podobny sposób rozumieć koncepcję twórcy i jego funkcję: DOCERE, MOVERE, DELECTARE tzn. uczyć, wzruszać i bawić.

Kochanowski potrafi powielać doskonałe wzorce antyczne, ponieważ sięga do tradycji klasycznych gatunków:

Dramat (np. "Odprawa posłów greckich") oparty jest na wzorcach teatru antycznego: składa się z pięciu epizodów, przedzielonych pieśniami chóru. Została zachowana zasada trzech jedności, Kochanowski przestrzega również zasady, że na scenie może być co najwyżej trzech aktorów.
Pieśń - jest to gatunek zaczerpnięty ze starożytności, pierwowzorem były karminy oraz ody. Utwory liryczne o poważnej tematyce. W starożytności gatunek ten był stosowany przez Horacego.
Fraszki - w starożytności były to tzw. anakreotyki, czyli krótkie utwory o charakterze zabawowym. Nazwa "fraszka" wywodzi się od włoskiego słowa i oznacza "gałązkę" lub "rzecz małej wagi"
Treny - tren to także gatunek klasyczny, jednak Kochanowski wprowadza do niego pewne innowacje: po pierwsze w starożytności był to utwór poświęcony wielkim osobistościom, natomiast Kochanowski poświęca go dziecku - zmarłej córeczce - Urszulce. Ponadto tren klasyczny to jeden utwór, natomiast Kochanowski tworzy cykl złożony z 19-tu trenów.

Utwory Kochanowskiego pełnią funkcję dydaktyczną (DOCERE):

"Odprawa posłów greckich", w której przestrzega przed wojną niesprawiedliwą (z powodu agresora), do której dochodzi, ponieważ Aleksander - zakochany królewicz - postanawia porwać swą ukochaną Helenę narażając swój kraj na niebezpieczeństwo wojny. Robi to za przyzwoleniem króla Priama oraz zgodzie przekupnej i lekkomyślnej rady trojańskiej. Jedynie Antenor przeciwstawia się temu, gdyż wie, jakie mogą być tego konsekwencje. Mimo, że jego racje zostają odrzucone, poddaje się woli większości i nadal służy ojczyźnie. Bierze udział w niesprawiedliwej wojnie, które kończy się klęską. "Nierządne królestwo" czeka zagłada przepowiedziana przez królewnę Kasandrę. Według Kochanowskiego jedynym powodem sprawiedliwej wojny może być obrona własnego kraju.
W "Pieśni o sławie" oraz "Pieśni o cnocie" dydaktyzm wyraża się w kierowaniu postaw patriotycznych. Wzorzec obywatela - patrioty to człowiek całkowicie oddany państwu, który wzbogaca skarbce na rzecz armii, poświęca się dla dobra innych ludzi, ale jednocześnie nie jest przekupny i żyje nie tylko dla siebie, ale także dla dobra publicznego "pro publicum bono".

Powstały też utwory, których funkcją było rozbawienie czytelnika (DELECTARE). Fraszka "O doktorze Hiszpanie", "O żywocie ludzkim", "Raki" - są to utwory, w których dominuje zabawna atmosfera śmiechu oraz względności wszystkich rzeczy. Kochanowski, stosując liczne żarty, pozwala zapomnieć o ciemnych stronach życia.

Kochanowski w swoich utworach korzystał również z założeń wielu wcześniejszych filozofii. W "Pieśniach" dostrzegał chaos otaczającego go świata i udało mu się znaleźć na to lekarstwo: mianowicie stoicyzm. Ponieważ świat jest nieuporządkowany i chaotyczny - włada nim zmienna Fortuna - bogini losu - to człowiek musi być elementem stałym. Filozofia stoicyzmu polegała na tym, aby nie popadać w skrajności.

Z drugiej jednak strony poeta twierdzi, że jeżeli los jest niepewny, trzeba zażywać przyjemności życia. Twierdzeniem tym nawiązuje do kolejnej filozofii - epikureizmu, uważa jednak, że należy zachować "złoty umiar".

Motywy antyczne w twórczości Kochanowskiego możemy odnaleźć także tam, gdzie poeta korzysta równocześnie z wątków religii chrześcijańskiej, jak i z mitologii:

w "Trenach" porównuje Urszulkę to młodej oliwki, która została przypadkowo ścięta przez roztargnionego ogrodnika - jakim jest śmierć
podobnie "Odprawa posłów greckich" oparta jest na micie trojańskim
w utworze "Do fraszek" poeta porównuje się do Minotaura - więźnia labiryntu słów.

Modele życia poczciwego

Według filozofii renesansu, człowiek poczciwy to człowiek żyjący zgodnie z naturą - czyli z porządkiem wyznaczonym przez Boga - architekta świata. Model życia poczciwego możemy odnaleźć w utworze Mikołaja Reja "Żywot człowieka poczciwego". Jest to zbiór wskazówek dotyczących dobrego i godnego życia. Otóż poczciwość to przede wszystkim umiar i rozsądek, a także życie zgodnie z naturą, która wyznacza życiowy rytm człowieka oraz ocala go od strachu przed śmiercią, która także jest naturalnym dopełnieniem życia ludzkiego. Poczciwy szlachcic to przede wszystkim ziemianin, który powinien wypełniać obowiązki związane z uprawą ziemi.

Wskazówki dotyczące życia poczciwego możemy odnaleźć również w utworze Łukasza Górnickiego pt. "Dworzanin polski". Powinien być to człowiek elegancki w zachowaniu, głęboki duchowo - tzn. wykształcony, szlachetny oraz umiarkowany w korzystaniu z uciech życia, a także nie powinien zaśmiecać ojczystego języka obcymi wyrazami.

Jak więc widać, według obyczajów panujących w renesansie, człowiek poczciwy jest wzorowym obywatelem, który służy Bogu i ojczyźnie, a także żyje w zgodzie z porządkiem świata wyznaczonym przez Boga.

Realistyczne i idealistyczne obrazy wsi

Tematyka wiejska w literaturze renesansu wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała, harmonijnie zorganizowana przyroda jest źródłem szczęścia tych, którzy żyją zgodnie z jej rytmem. W renesansie istniały dwie koncepcje prezentacji wsi: w sposób idealistyczny, posługując się gatunkiem sielanki idyllistycznej (gatunek starożytny - wizja wsi zaczerpnięta od Wirgiliusza i Teokryta), albo w sposób realistyczny, za pomocą sielanki realistycznej. Przykładem sielanki idyllistycznej może być "Pieść świętojańska o sobótce" Jana Kochanowskiego. Jest to utwór złożony z następujących po sobie pieśni dwunastu panien. We wszystkich z nich możemy odnaleźć pochwalę życia wiejskiego, najlepiej przedstawia to pieśń Panny XII:

"Wsi spokojna, wsi wesoła!

Który głos twej chwale zdoła?

Kto twe wczasy, kto pożytki?

Może wspomnieć zaraz wszytki?"

Kochanowski twierdzi, że ziemianie są najszczęśliwszymi ludźmi na świecie, ponieważ dzięki swej pracy mogą zapewnić dostatek sobie i swojej rodzinie. Natomiast po zebraniu plonów nadchodzi czas błogiego odpoczynku przy ciepłym kominku, zabaw towarzyskich, polowań itp.

W podobny sposób prezentuje wieś Mikołaj Rej w utworze pt. "Żywot człowieka poczciwego". Tutaj ideałem życia ludzkiego jest życie szlachcica - ziemianina. Rej podkreśla typowy dla filozofii humanizmu, głęboki związek człowieka z naturą: człowiek poczciwy układa swe życie zgodnie z prawami natury i jej biologicznym rytmem, jest przede wszystkim dobrym rolnikiem i gospodarzem. Rej przedstawia życie ludzkie adekwatnie do cyklu pór roku: od wiosny - dzieciństwa do jesieni - starości.

Natomiast sielankę realistyczną możemy odnaleźć w "Żeńcach" Szymona Szymonowica. Poeta dostrzega tutaj ciężką dolę pańszczyźnianego chłopa. W utworze występują dwie młode, wiejskie dziewczyny - Oluchna i Pietrucha, odrabiające pańszczyznę pod okiem ekonoma. Dziewczyny muszą pracować bez wytchnienia aż do południa, nie mają prawa narzekać i drażnić w ten sposób pilnującego ich ekonoma. Ponadto często są bite, jeżeli nie wypełniają dobrze swojej pracy. Szymonowic odkrywa w swoim utworze całą prawdę o panujących w tych czasach stosunkach społecznych oraz boleje nad ich niesprawiedliwością.