A

NNA

K

RAWCZYK

Ciało człowieka w s´wietle
frazeologii gwarowej

„Moje ciało jest nie tylko ciałem, jest organem percepcji i inicjatyw motorycznych, jest
siedliskiem moich dos´wiadczen´, w s z y s t k i c h m o i c h d o s´ w i a d c z e n´ (...).
Dzie˛ki niemu nalez˙e˛ do s´wiata i do wszystkich rzeczy, wliczaja˛c w to rzeczywistos´c´
duchowa˛: nawet sa˛dy wartos´ciuja˛ce przechodza˛ zawsze przez ciało”.

Zacytowałam na wste˛pie słowa Ludovica Robberechtsa, referuja˛cego pogla˛dy Husser-

la

1

. Takie uje˛cie, wła˛czaja˛ce w „kompetencje ciała” równiez˙ rzeczywistos´c´ duchowa˛,

moz˙e budzic´ zastrzez˙enia. Wszak utrwaliła sie˛ od stuleci opozycja ciała i duszy. Na to
jednak Husserl powiada: „Ciało daja˛ce sie˛ oddzielic´, czy po prostu róz˙ne od Ja i tego, co
nazwano dusza˛, nie jest juz˙ ciałem, jest trupem”

2

.

Nie przypadkowo te słowa na pocza˛tku artykułu o frazeologii somatycznej. Zobaczymy

wkrótce, z˙e ciało i jego cze˛s´ci moz˙e słuz˙yc´ wyraz˙aniu róz˙nych tres´ci, równiez˙ psychicz-
nych.

Pragne˛ przedstawic´ wyniki analizy semantycznej, której poddałam 3054 wariantów

frazeologizmów. Moje obserwacje dotycza˛ce gwarowej frazeologii somatycznej przedsta-
wiałam juz˙ kilkakrotnie, przyjmuja˛c róz˙ne punkty widzenia

3

. Tym razem skupie˛ sie˛ na

charakterystyce poszczególnych cze˛s´ci ciała, których cechy ujawniaja˛ sie˛ we frazeologi-
zmach wyraz´nie lub zawarte sa˛ w ich znaczeniach implicite.

Musze˛ nadmienic´, z˙e wybrałam tylko te frazeologizmy, o których da sie˛ orzec, z˙e cechy

cze˛s´ci ciała konstytuuja˛ ich znaczenie. Jak wiadomo, struktura semantyczna wyrazów jest
złoz˙ona. W danym uz˙yciu dominuje zwykle jedna lub dwie cechy znaczeniowe, podczas
gdy inne wysuwaja˛ sie˛ na plan pierwszy w innych zastosowaniach wyrazu. Cechy te,
zwane najcze˛s´ciej semami, sa˛ odbiciem w płaszczyz´nie znaczenia tego, co ludzie postrze-
gaja˛, co wyróz˙niaja˛ w jakiejs´ rzeczy i co jest dla nich istotne. Tak wie˛c przegla˛d cech
znaczeniowych nominów anatomików, funkcjonuja˛cych we frazeologii, moz˙e pos´rednio
rzucic´ s´wiatło na sposób widzenia i pojmowania ciała ludzkiego w kulturze, która te˛
frazeologie˛ wypracowała.

W moim materiale, który w znakomitej wie˛kszos´ci pochodzi z kartoteki Słownika gwar

polskich, pojawiaja˛ sie˛ nazwy 65 cze˛s´ci ciała i substancji cielesnych. Podkres´lam, z˙e to
cze˛s´ci ciała jest 65, bo ich nazw gwarowych – o wiele wie˛cej. Grupuja˛ sie˛ one w sposób
naturalny, zgodny z budowa˛ ciała ludzkiego, wokół pie˛ciu centrów:

1. głowa, w której frazeologia gwarowa wyróz˙nia az˙ 25 elementów: głowa, mózg/móz-

gi, czoło, twarz, włosy, włos, ucho/uszy, oko/oczy, powieki, rze˛sy, łza/łzy, nos, wa˛s/wa˛sy,
usta, warga/wargi, za˛b/ze˛by, je˛zyk, s´lina, podniebienie, z˙uchwy, broda ‘podbródek’, broda
‘zarost’, gardło, krtan´, grdyka;

2. tułów, a w nim 18 cze˛s´ci: kark, piers´/piersi, piers´ kobieca, płuca, plecy, łopatki, serce,

bok/boki, z˙oła˛dek, wa˛troba, z˙ółc´, wne˛trznos´ci, brzuch, pe˛pek, biodro, siedzenie, odbyt,
narza˛d płciowy;

3. kon´czyna górna z dziewie˛cioma cze˛s´ciami: re˛ka/re˛ce, ramie˛, dłon´, pie˛s´c´/pie˛s´ci,

gars´c´, palce u re˛ki, palec u re˛ki, paznokcie u ra˛k, paznokiec´;

4. kon´czyna dolna z pie˛cioma cze˛s´ciami: noga/nogi, kolano, stopa/stopy, pie˛ta/pie˛ty,

palce u nóg;

5. osiem cze˛s´ci ciała nie maja˛cych okres´lonej lokalizacji: skóra, krew, z˙yła, z˙yłka,

szkielet, kos´ci, szpik kostny, nerwy.

Liczba elementów, wyróz˙niona w kaz˙dej z tych partii ciała człowieka, jest wprost

proporcjonalna do frekwencji somatyzmów zawieraja˛cych te nomina anatomica. A wie˛c
nazwy głowy i jej cze˛s´ci wyste˛puja˛ w 1816 wariantach frazeologizmów. Przewaga tej
grupy jest, rzec moz˙na, miaz˙dz˙a˛ca. Grupa kolejna bowiem – zawieraja˛ca nazwy cze˛s´ci
tułowia – jest cztery razy mniej liczna (464 przykłady). Nazwy kon´czyny górnej i jej cze˛s´ci
pojawiaja˛ sie˛ 368 razy, a dolnej – 291. Nomina anatomica okres´laja˛ce cze˛s´ci ciała nie
zlokalizowane zanotowano 115 razy, a wie˛c jest ich 15 razy mniej niz˙ somatyzmów
z grupy pierwszej, dotycza˛cej głowy.

Potraktowawszy badany przeze mnie zbiór frazeologizmów jako tekst cia˛gły, sporza˛-

dziłam liste˛ frekwencyjna˛ wyste˛puja˛cych w nich nominów anatomików. Okazuje sie˛, z˙e
wyrazy oznaczaja˛ce głowe˛ sa˛ najcze˛stsze – 405 przykładów. Na drugim miejscu pojawiaja˛
sie˛ usta i oko/oczy – 357 i 354. Potem kolejno: noga/nogi – 257, re˛ka/re˛ce – 236, je˛zyk –
183, serce – 145, nos – 122. Pozostałe odznaczaja˛ sie˛ frekwencja˛ poniz˙ej 100.

Cze˛stos´c´ wyste˛powania nazwy jakiejs´ cze˛s´ci ciała we frazeologii jest informacja˛

istotna˛, ale nie wyczerpuje charakterystyki danego nomen anatomicum. Druga˛ waz˙na˛
sprawa˛ jest odpowiedz´ na pytanie: dlaczego, ze wzgle˛du na jakie cechy pojawia sie˛ leksem
we frazeologii? Czy ze wzgle˛du na jedna˛ dominuja˛ca˛ włas´ciwos´c´, czy moz˙e z powodu
wielu róz˙nych? Chca˛c odpowiedziec´ na to, poddałam mój materiał analizie, która pokazała,
z˙e nazwy cze˛s´ci ciała zawdzie˛czaja˛ swój dominuja˛cy udział we frazeologii trzem głównym
rysom, którym moz˙na przyporza˛dkowac´ trzy typy semów. Sa˛ to: połoz˙enie w ciele, czyli
jakby topografia danego organu, słuz˙a˛ca okres´leniu kierunków i odległos´ci; dalej – wygla˛d
i cechy fizyczne, które, jako najbardziej znane kaz˙demu człowiekowi, moga˛ byc´ punktem
odniesienia przy opisywaniu innych fragmentów rzeczywistos´ci i wreszcie – funkcje
poszczególnych narza˛dów ciała, odsyłaja˛ce głównie do róz˙nych czynnos´ci i działan´ czło-
wieka.

Dla uzmysłowienia sobie hierarchizacji cech cze˛s´ci ciała, nie od rzeczy be˛dzie przed-

stawic´ w tym miejscu wyniki obliczen´ dotycza˛cych tych trzech typów semów we frazeo-
logii somatycznej. Otóz˙ z materiału, jakim dysponuje˛, wynika, z˙e semy topograficzne
wysuwaja˛ sie˛ na plan pierwszy w około 200 frazeologizmach, semy anatomiczne –
w ponad 100, natomiast funkcyjne – w ponad 2500, z czego wniosek oczywisty, z˙e to
funkcje ciała sa˛ dla ludzi najistotniejsze, i z˙e obraz ciała zakodowany we frazeologii
somatycznej to przede wszystkim ciało w ruchu, w którym cos´ sie˛ dzieje, w którym kaz˙da
cze˛s´c´ działa zgodnie z włas´ciwym sobie przeznaczeniem.

Przegla˛d nazw ciała wyste˛puja˛cych we frazeologii pokazał, z˙e nie sa˛ one równomiernie

nacechowane pod wzgle˛dem semantycznym. To znaczy – trafiaja˛ sie˛ takie, które utrwaliły

144

sie˛ w jakims´ zwrocie czy wyraz˙eniu ze wzgle˛du na jedna˛ tylko ceche˛, a sa˛ takie, które tych
cech wykazuja˛ wie˛cej – az˙ do os´miu. Zanim podam bliz˙sze dane – kilka uwag na temat
sposobu przypisywania cech nominom anatomikom. Starałam sie˛ analizowac´ zwia˛zek
mie˛dzy globalnym znaczeniem somatyzmu, a znaczeniem cze˛s´ci ciała. Zastanówmy sie˛
nad znaczeniami wyrazu u c h o/u s z y w naste˛puja˛cych przykładach: 1. T o p o l e n a
p r a w e u c h o t o j e m o j e, a t o n a l e w e u c h o t o m o j e g o
s a˛ s i a d a; 2. J e d en b e˛ d z i e m i a ł c h ł o d n o i g ł o d n o, a d r u g i b e˛ d z i e
m i a ł p o u s z y; 3. J a s ł u c h a ł a k a z a n i e j e d n y m u c h e m, b o j a, n o,
o m o i m c h o r y m c h ł o p i e m y s´ l a ł a; 4. T o j e c h y t r o w s k i, t e n m a
z a u s z o m a; 5 . C a l u t k a˛ n o c b e˛ d e˛ c h o d z i c´ n a u s z a c h.

Widac´ wyraz´nie, z˙e w kaz˙dym z tych zwia˛zków frazeologicznych u c h o/u s z y wy-

ste˛puje ze wzgle˛du na inna˛ ceche˛ znaczeniowa˛ 1. ‘boczna cze˛s´c´ ciała’, 2. ‘cze˛s´c´ ciała
górna, stanowia˛ca wysoka˛ poprzeczke˛ na skali, jaka˛ jest ciało’, 3. ‘narza˛d słuchu’, 4. wy-
raz˙enie z a u s z o m a jest metonimicznym okres´laniem tej ‘cze˛s´ci głowy, w której mies´ci
sie˛ mózg’ i 5. chodzenie na uszach jest czyms´ sprzecznym z natura˛, z włas´ciwym porza˛d-
kiem rzeczy (chodzi sie˛ na nogach).

Poste˛puja˛c w ten sposób, ustaliłam dla kaz˙dej cze˛s´ci ciała liste˛ cech przypisanych jej

je˛zykowo. Niektóre cze˛s´ci ciała wyste˛puja˛ parami lub w wie˛kszej ilos´ci, zdarza sie˛
wówczas, z˙e dana cecha moz˙e pojawic´ sie˛ tylko wtedy, gdy cze˛s´c´ ciała traktowana jest
oddzielnie, albo tylko – gdy ła˛cznie. Najjaskrawszym tego przykładem jest opozycja cech
w ł o s a i w ł o s ó w. Cechy w ł o s a to: 1. małos´c´, np. O n n i e m a z a w ł o s
r o z u m u; 2. cienkos´c´, np. O w ł o s, a m y b y j u z˙ b y l i z a b i ty; 3. słabos´c´, np.
N a p r z e r w a n i u w ł o s a t o b y ł o. Cechy w ł o s ó w to: 1. duz˙a liczba, np.
K i e l o w ł o s ó w n a g ł o w i e m a m, t o b y m p r z y s i e˛ g a ł; 2. wskazanie na
kobiecos´c´, np. D ł u g i e w ł o s y, a r o z u m j a k u k o k o s z y; 3. wskazanie na
wiek, np. S i w e w ł o s y s z a n u j c i e d z i e c i. Jak widac´, zbiór cech w ł o s a jest
zupełnie odre˛bny dla zbioru cech w ł o s ó w. Z tego powodu niektóre cze˛s´ci ciała trakto-
wane sa˛ ła˛cznie w liczbie pojedynczej i mnogiej, a niektóre oddzielnie. Liczba cech cze˛s´ci
ciała w s´wietle frazeologii gwarowej przedstawia sie˛ naste˛puja˛co: głowa, usta – 8; no-
ga/nogi, za˛b/ze˛by – 7; re˛ka/re˛ce, krew – 6; oko/oczy, odbyt, siedzenie, palce u re˛ki, palec
u re˛ki – 5; ucho/uszy, kark, paznokcie u ra˛k, pie˛ta/pie˛ty – 4; włos, włosy, wa˛s/wa˛sy, gardło,
nos, serce, z˙oła˛dek, bok/boki, jelita, pie˛s´c´/pie˛s´ci, kolano, kos´c´/kos´ci – 3; mózg/mózgi,
rze˛sy, łza/łzy, je˛zyk, grdyka, piers´/piersi, plecy, wa˛troba, z˙ółc´, skóra – 2; pozostałe 26
cze˛s´ci ciała ujawnia po jednej cesze.

Analiza korelacji mie˛dzy znaczeniami całych frazeologizmów a struktura˛ semantyczna˛

nazw cze˛s´ci ciała doprowadziła mnie do wyróz˙nienia ogółem 44 semów, w tym 7 topo-
graficznych, 11 anatomicznych i 26 funkcyjnych.

Gdyby porównac´ podre˛czniki medyczne czy biologiczne, dotycza˛ce organizmu ludz-

kiego, z wiedza˛ o człowieku utrwalona˛ we frazeologii – okazałoby sie˛, z˙e informacje
w nich zawarte tylko cze˛s´ciowo sie˛ pokrywaja˛. Pewne spostrzez˙enia, które na zawsze
weszły do je˛zyka, zgodne sa˛ z danymi naukowymi, inne zas´ powtarzaja˛ dawne naiwne
sa˛dy.

Nie moga˛c w tym miejscu systematycznie przedstawic´ wszystkich cze˛s´ci ciała utrwa-

lonych we frazeologii wraz z przypisanymi im cechami, napomkne˛ tylko o niektórych.
Chodzi mi o te wypadki, gdy stan w gwarach róz˙ni sie˛ od stanu w polskim je˛zyku
literackim, a takz˙e o te, które wynikaja˛ z tradycji kulturowych europejskich, nie sa˛ zas´
uniwersalne.

Osobliwos´ci gwarowe dotycza˛ przeniesienia funkcji jednej cze˛s´ci ciała na cze˛s´c´ ciała

145

inna˛, sa˛siaduja˛ca˛. Jeden przykład, w którym wyraz˙enie z a u s z a m i oznacza głowe˛,
mózg, a co za tym idzie – spryt i inteligencje˛, podałam juz˙ wyz˙ej. Oto drugi, podobny: O n
m a z˙ e n´ w k a r k u, a l e n i z˙ a d n a g o n i e c h c e. G ł o w e˛ zasta˛piono tu
k a r k i e m. Naste˛pne przypadki dotycza˛ b r z u c h a. W miejscu tego leksemu moz˙e
pojawic´ sie˛ nazwa jego fragmentu, elementu widocznego i zewne˛trznego: O n m y s´ l i
l e w i e d n o o p e˛ p k u ‘najwaz˙niejsza˛ sprawa˛ dla niego jest jedzenie’. Moz˙e zamiast
wyrazu b r z u c h oznaczaja˛cego ‘s´rodkowo-dolna˛ przednia˛ cze˛s´c´ tułowia’ (definicja
A. Wierzbickiej)

4

wysta˛pic´ z˙ o ł a˛ d e k: J e j z˙ ó t r o s´ n i e lub O n a j e s t o b z˙ a r t a

i t e m u o n a m a t e n w i e l k i z˙ ó t ‘ o kobiecie w cia˛z˙y pozamałz˙en´skiej’.

Specyfika˛ gwarowa˛ jest to, z˙e az˙ w 37 przypadkach wyrazy, którym w je˛zyku literac-

kim odpowiada s i e d z e n i e (według Wierzbickiej: ’dolna tylna cze˛s´c´ tułowia’)

5

wyste˛-

puja˛ w znaczeniu cze˛s´ci ciała, w której odbywa sie˛ trawienie. Dziwnym zbiegiem okoli-
cznos´ci równiez˙ 37 razy b r z u c h i jego synonimy gwarowe sa˛ udokumentowane
w analogicznych frazeologizmach, np. M a s z f u l r z y c´ i t e m u c i n i e s m a k a
i O n j a c y o s w ó j b a n d z i o c h d b a, z˙ e b y b y ł p e ł n y. Trawienie odbywa
sie˛ w dolnej cze˛s´ci tułowia. Je˛zyk literacki przyja˛ł na oznaczanie tego miejsca wyraz
b r z u c h, czyli nazwe˛ cze˛s´ci pokrywaja˛cej wne˛trznos´ci z przodu, natomiast w gwarach
równoprawne jest spojrzenie „od tyłu”

6

. Norma stylistyczna je˛zyka literackiego wymaga

unikania wyrazów dotycza˛cych tej cze˛s´ci ciała, na której sie˛ siada.

Brak tabuizacji w tej dziedzinie w dialektach powoduje, z˙e istnieja˛ zabawne dublety,

wyraz˙aja˛ce w gwarach i je˛zyku literackim mys´l te˛ sama˛, lecz róz˙nymi s´rodkami. W gwaro-
wych brzmieniach znanego przysłowia G d y g ł o w a s i w i e j e, t o s e r c e s z a-
l e j e, zamiast s e r c e wyste˛puja˛: t y ł, z a d e k i ich synonimy. Prawdopodobnie to
wersja z s e r c e m jest eufemizmem w stosunku do tej drugiej, zreszta˛ obficiej i wczes´-
niej udokumentowanej

7

.

S e r c e w przysłowiu tym odsyła do uczucia, namie˛tnos´ci, miłos´ci – to jedno z jego

znaczen´ symbolicznych zadomowionych w naszej kulturze. We frazeologii gwarowej
zanotowano 111 przypadków traktuja˛cych serce jako miejsce, w którym przez˙ywa sie˛
emocje. Mniej, bo 32 razy, pojawia sie˛ w zwrotach i wyraz˙eniach okres´laja˛cych tempera-
ment i charakter człowieka, np. Z a w s z e d o z d r o w i a d o b r e g o t r z e b a s e r-
c a w e s o ł e g o; T o k o l c z y s t e s e r c e, n i e u p r o s i g o. Z sercem wia˛z˙e sie˛
rados´c´, smutek, z˙al, miłos´c´, gniew, rozpacz, dobroc´ i zawzie˛tos´c´. Moz˙na by sa˛dzic´, z˙e jest
to równie naturalne jak to, z˙e oczyma sie˛ patrzy, a ze˛bami gryzie. Tymczasem porównanie
z danymi z innych kultur poucza, z˙e nic podobnego. Dictionnaire des symboles podaje, z˙e
to tylko Zachód uczynił z serca siedlisko uczuc´. Wszystkie inne ludy – staroz˙ytna Grecja,
Indie, Arabowie, Egipt, róz˙ne plemiona Indian amerykan´skich lokalizuja˛ w sercu inteli-
gencje˛, intelekt i intuicje˛

8

.

Spójrzmy w ten sposób na dwie jeszcze cze˛s´ci ciała, a raczej na cze˛s´c´ ciała – wa˛trobe˛

i substancje˛ cielesna˛ – z˙ółc´. Materiał dialektalny zas´wiadcza tylko raz uz˙ycie we frazeo-
logii wyrazu w a˛ t r o b a w zwia˛zku z jej rzeczywista˛ funkcja˛, trawienna˛: O r g a n i s t a
m i a ł j u w s z y s t k i e j a j a p o d w a˛ t r o b a˛ co znaczy, z˙e juz˙ je zjadł. Szes´c´ razy
wa˛troba to cze˛s´c´ ciała, która bierze udział w przez˙ywaniu emocji, i to okres´lonych,
negatywnych (zmartwienia, z˙alu, gniewu, urazy), np. C o s i k g o g r y z ł o n a w a˛-
t r o b i e, b o j a k i s i k m a r k o t n y b y ł; G o d e j c o m o s z n a w a˛ t r o b i e;
W y g r y z´ c´ k o m u p i e c z o n k e˛ ‘dokuczyc´ komu mocno’. Zestawienie z materia-
łem etnolingwistycznym innych kultur pokazuje, z˙e nie jest to jedyne symboliczne zna-
czenie nadawane temu gruczołowi. Otóz˙ w islamie wa˛trobie przypisuje sie˛ odpowiedzial-
nos´c´ za namie˛tnos´ci, a w je˛zykach Dalekiego Wschodu wyraz˙enia z w a˛ t r o b a˛ znacza˛

146

‘odwaga’. W Chinach uwaz˙a sie˛ wa˛trobe˛ za z´ródło siły, cnót wojennych i me˛stwa. Zjadano
tam wa˛trobe˛ pokonanego wroga, aby przyswoic´ sobie jego odwage˛

9

. Dodam, nawiasem,

z˙e przekonanie to było z˙ywe jeszcze w czasie II wojny s´wiatowej, kiedy niektórzy
Japon´czycy czynili to samo z pokonanymi Amerykanami.

Z

˙ ółc´ we frazeologii gwarowej pełni dwie role. Po pierwsze – jest substancja˛ reaguja˛ca˛

na bodz´ce zewne˛trzne. Pie˛c´ zwrotów zawieraja˛cych jej nazwe˛ mówi o silnych doznaniach
psychicznych, np. J a k o m y z a t e p i e n i a˛ d z e z˙ y l i, o t y m n i e t r z e b a a
n i m ó w i c´, b o s i e˛ z˙ ó ł c´ c z ł o w i e k o w i r u s z a; J a m y s´ l a ł a, z˙ e s i e˛ z a
g r y z e˛ i z˙ e z˙ ó ł c´ p e˛ k n i e. Po drugie – z˙ółc´ powoduje przykry, kłótliwy, konflikto-
wy charakter, o czym mówi fraza: Z

˙ e b y z˙ ó ł c i n i e b y ł o, t o i z ł o s´ c i b y w

n a s n i e b y ł o, a wie˛c o człowieku łagodnym, spokojnym powie sie˛: T e n
c z ł o w i e k j e s t b e z z˙ ó ł c i. Takich uz˙yc´ jest cztery. Tymczasem w krajach mu-
zułman´skich z˙ółc´ to cierpienie, ból, zas´ w Kambodz˙y i Laosie – odwaga. Co roku przy-
gotowywano tam napój z z˙ółci ludzkiej, który miał wzmocnic´ przywódce˛. Nacierano tez˙
z˙ółcia˛ głowy słoni bojowych

10

.

Przykłady podobne moz˙na by mnoz˙yc´. Porównuja˛c znaczenia symboliczne cze˛s´ci ciała

utrwalone w zwyczajach, wierzeniach, ale i w je˛zyku, moz˙na stopniowo dochodzic´ do
oddzielenia tego, co naturalne, od tego, co kulturowe. Choc´ ciało ludzkie jest obiektem
uniwersalnym, w zasadzie jednakim we wszystkich cywilizacjach – okazuje sie˛, z˙e w poj-
mowaniu go istnieja˛ znaczne róz˙nice. Cóz˙ dopiero, gdyby zaja˛c´ sie˛ innymi dziedzinami
rzeczywistos´ci utrwalonymi w warstwie semantyczno-symbolicznej je˛zyka. Badania tego
typu pokazuja˛, jak nierozdzielnie je˛zyk zwia˛zany jest z kultura˛ i jak niezbe˛dne jest szuka-
nie w ustalonych od dawna strukturach je˛zykowych faktów z kultury. Z drugiej strony –
elementy kultury materialnej i duchowej stanowia˛ cze˛sto dopełnienie i wyjas´nienie tego,
co zakodowane w je˛zyku.

Przypisy

1

L. R o b b e r e c h t s, Za Husserlem: moje ciało, Teksty 1977 nr 2, s.100.

2

ibid., s.187.

3

Por. moje prace na ten temat: Cechy cze˛s´ci ciała jako tworzywo semantycznej struktury zwia˛zków

frazeologicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowian´skiej I, pod red.
M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1982, s.135–143; Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym,
Socjolingwistyka 5, pod red. W. Lubasia, Warszawa 1983 s.137–144; Semantyka a składnia we frazeologii
somatycznej (referat wygłoszony na XLI Zjez´dzie PTJ dnia 16 IV 1983 w Krakowie); Przez poznanie je˛zyka do
poznania człowieka (w druku); Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwia˛zki frazeologiczne o znacze-
niach motywowanych cechami cze˛s´ci ciała (praca doktorska w druku).

4

A. W i e r z b i c k a, Rozwaz˙ania o cze˛s´ciach ciała, [w:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne, pod

red. E. Janus, Wrocław 1975, s.96.

5

ibid., s.96.

6

Sygnalizowałam juz˙ to zjawisko w artykule: Co wiemy o frazeologii gwarowej, [w:] Z problemów frazeo-

logii polskiej i słowian´skiej III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1985, s.135.

7

Nowa ksie˛ga przysłów i wyraz˙en´ przysłowiowych polskich, pod red. J. Krzyz˙anowskiego, t. I, Warszawa

1969, s.644 nr 76.

8

J. C h e v a l i e r, A. G h e e r b r a n t, Dictionnaire des symboles. Mythes, rêves, coutumes, gestes, formes,

figures, couleurs, nombres, Paris 1969, t. II, s.55–60.

9

ibid., s.335.

10

ibid., s.335.

147

148