PARAZYTOLOGIA

2010.01.10

1. Pasożyt (z grec. parasitos) to organizm, który żyje w bliższym lub dalszym związku z organizmem innego gatunku (żywiciela) i jest dla niego czynnikiem chorobotwórczym. W medycynie termin pasożyt został zawężony do patogenów eukariotycznych (posiadających jądro komórkowe) jednokomórkowych (pierwotniaki), wielokomórkowych (helminty - robaki pasożytnicze) oraz stawonogów. Pasożyty wywołują u ludzi wiele chorób. Działanie chorobotwórcze pasożytów na żywicielu może się ujawnić w sposób bezpośredni lub pośredni. Bezpośrednie działanie ma charakter mechanicznego uszkodzenia lub ucisku na tkanki czy narządy (duże wymiary pasożytów, np. glista, owsica). Z kolei przy zarażeniu Toxocara dochodzi m.in. do uszkodzenia gałki ocznej a w przypadku Strongyloides - do uszkodzenia skóry i błony śluzowej jelita. Duża liczba pasożytów jak Giardia doprowadza do niedrożności jelita i dróg żółciowych. Trichomonas vaginalis jest czynnikiem ryzyka dla grzybiczych zakażeń pochwy. Pośrednie działanie pasożyta - wydalanie toksycznych metabolitów, które hamują wydzielanie enzymów trawiennych gospodarza - pozbawienie gospodarza substancji odżywczych - awitaminoza. Wiele produktów białkowych pasożytów ma wpływ na układ odpornościowy żywiciela - reakcje alergiczne - odczyny skórne, nadprodukcja przeciwciał Ig (parazytozy - wywołane przez pasożyty).

2. Pierwotniaki - mikroskopijne zwierzęta, pojedyncza komórka o wymiarach 2 - 150 µm. Formy wegetatywne (trofozoity) tych organizmów jednokomórkowych spełniają wszystkie czynności życiowe. Poruszają się za pomocą wici, rzęsek, pseudopodiów. Wytwarzają formy przetrwalnikowe - cysty lub oocysty, osłonięte grubą otoczką i zdolne przetrwać poza organizmem żywiciela przez długi czas. Postacie inwazyjne - zdolne do zarażania.

3. Giardia intenstinalis (lamblioza) - pasożyt jelita cienkiego człowieka, głównie dwunastnicy - zapalenie jelit, także w drogach żółciowych, cysty wydalane z kałem, zakażenie doustne. Występowanie - zasięg ogólnoświatowy, przewaga krajów tropikalnych i subtropikalnych. Objawy zależne od intensywności inwazji, lokalizacji i osobniczej wrażliwości ustroju. Najczęstsze objawy - bóle brzucha, wzdęcia, przewlekłe biegunki, nudności, stany podgorączkowe, stan ogólnego wyczerpania. Przy dużych inwazjach - reakcje alergiczne. Źródło zakażenia - człowiek, woda i pożywienie zanieczyszczone cystami pasożyta, brudne ręce. Diagnostyka - badanie kału. Zapobieganie - podstawowe zasady higieny, mycie rąk, owoców, warzyw.

4. Trichomonas vaginalis (rzęsistek pochwowy - rzęsistkowica). Zakażenie - kontakty płciowe, ale również wspólne ręczniki, wanny. Występuje wyłącznie w stadium trofozoitu, wykazuje zdolność ruchu. Kolonizuje drogi moczowo - płciowe i rozmnaża się poprzez podłużny podział prosty. U noworodków płci żeńskiej może dochodzić do zakażenia okołoporodowego. Występowanie - u kobiet o dużej aktywności seksualnej. WHO szacuje, że rocznie przybywa 150 - 170 mln nowych przypadków. Nosicielem choroby jest człowiek, zakażenie może nastąpić poprzez kontakty seksualne, jak również poprzez wspólne ręczniki, wanny. U kobiet - ropna żółtawa wydzielina, silne pieczenie, świąd, obfite upławy. U mężczyzn - zwykłe przebiega łagodnie, zapalenie cewki moczowej, w ostrym przebiegu - zapalenie żołędzi, napletka z rozległymi nadżerkami. Diagnostyka - badanie mikroskopowe świeżej próbki w soli fizjologicznej. Zapobieganie - przestrzeganie higieny, leczenie partnerów seksualnych, stosowanie indywidualnych przyborów toaletowych.

5. Toxoplasma gondi (toksoplazmoza) - jest pasożytem wewnątrzkomórkowym, ponad ⅓ ludzi na świecie jest zarażona tym pasożytem. Pasożyt, którego ostatecznym żywicielem są koty, jest szeroko rozpowszechniony w środowisku, zaraża także inne ssaki. Źródłem zarażenia może być spożywanie surowego mięsa, picie surowego mleka, oczyszczanie kuwet po kotach. U kobiet z upośledzeniem odporności - mogą wystąpić ciężkie zakażenia płodu. U kobiet seropozytywnych przed zajściem w ciążę, jedynie w niewielu przypadkach stwierdza się zakażenie płodu. Kobiety seronegatywne mogą się zarazić w czasie ciąży. Zakażenie płodu jest wynikiem przeniknięcia drobnoustroju przez łożysko w trakcie ostrej fazy choroby. Częstość i nasilenie objawów zakażenia u płodu jest zależne od wielu czynników:

• czasu zarażenia matki

• zjadliwości danego szczepu pasożyta

• ilości materiału zakaźnego

• stanu układu immunologicznego matki

U większości zakażonych toksoplazmozą noworodków w chwili narodzin nie stwierdza się żadnych objawów klinicznych, pojawiają się one później. Następstwa wrodzonego zakażenia toksoplazmozą:

• śmierć wewnątrzmaciczna

• wodogłowie

• małogłowie

• zapalenie mózgu

• zapalenie wewnątrzczaszkowe

• zapalenie gałki ocznej

• ślepota

• drgawki

• opóźnienie rozwoju psychomotorycznego i umysłowego

Diagnostyka:

• matka - badania serologiczne IgM - odczyn wczesny, IgA, IgG - przebyta infekcja

• płód - po 18 tygodniu - amniocenteza - badanie płynu owodniowego

• dziecko - USG, badanie okulistyczne, badanie krwi z żyły pępowinowej i łożyska w kierunku IgA, IgM, IgG (wyniki dodatnie potwierdza się 2. dnia - IgM, i 15. dnia - IgA)

Odpowiedź humoralna w Toksoplazmozie nabytej - produkcja przeciwciał IgM, IgA. Odczyny nasilone i przedłużające się mogą sugerować zaburzenia odporności. Odczyny bardzo słabe - gdy za wcześnie wkracza się z lekami.

Zapobieganie:

• higiena i dieta kobiet seronegatywnych

• unikać kontaktu z kocimi odchodami, kontaktu z glebą

• myć warzywa i owoce

• długo gotować mięso, unikać mięsa grillowanego

• myć ręce po kontakcie z zanieczyszczonymi produktami

Leczenie:

• matka - jak najszybciej po rozpoznaniu spiramycyna aż do czasu porodu; przy zakażeniu płodu - pyrimetamina, sulfonamidy i kwas foliowy

• u dziecka - sulfonamidy

6. Malaria (zimnica):

• atakuje erytrocyty, ryzyko zachorowania ok. 36% populacji świata (ponad 2 mld ludności)

• rocznie 300 - 500 mln nowych zachorowań

• zgonów 1,5 - 2,7 mln rocznie, w tym ok. 1 mln zgonów dzieci poniżej 5 roku życia w Afryce

• wywołuje ją pierwotniak Plasmodium (zarodziec)

• przenoszona przez komary z rodzaju Anopheles

• spośród 50 gatunków Plasmodium, dla człowieka chorobotwórczych jest 5:

• P. vivax - zarodziec ruchliwy, trzeciaczka

• P. falciparum - zarodziec sierpowaty, tropikalna

• P. malariae - zarodziec pasmowaty, czwartaczka, napad co 72 godziny

• P. ovale - zarodziec owalny, trzeciaczka

• P. knowlesi - bez cyklicznych napadów gorączki

• inne sposoby transmisji:

• zanieczyszczone igły, strzykawki (narkomani)

• przetaczanie zarażonej krwi

• poprzez uszkodzoną skórę (zarażenie laboratoryjne)

• wrodzona (transmisja przezłożyskowa)

• personelu lotnisk międzynarodowych oraz osób zamieszkujących tereny wokół portów lotniczych

• charakterystyka kliniczna:

• choroba rozwija się stopniowo

• objawy grypopodobne

• gorączka ma charakter napadowy (co 2 - 3 dni)

• zlewne poty

• w ciężkich przypadkach - niedokrwistość, śpiączka, niewydolność nerek, płuc

• cechą zimnicy są nawroty objawów, które występują po 2 - 4 tygodniach, w przypadkach nieleczonych lub po kilku miesiącach a nawet latach

• nawroty:

• P. vivax i P. ovale - do 5 lat (okres inkubacji 9 - 20 dni)

• P. malariae - do 30 lat (okres inkubacji 15 - 40 dni)

• P. falciparum - do 1 roku (okres inkubacji 7 - 15 dni)

• diagnostyka - cienki rozmaz + gruba kropla, badania serologiczne

• zapobieganie i zwalczanie:

• unieszkodliwienie źródła zarażenia

• przecięcie dróg szerzenia (środki owadobójcze)

• przepisy prawne:

• każdy przypadek choroby podlega zgłoszeniu

• stosować preparaty owadobójcze

• podawać leki przeciwzimnicze osobom przybywającym z okolic pandemicznych

• Ameboza (pełzakowica):

• czynnik etiologiczny - Entamoeba histolytica (pełzak czerwonki)

• postacie wegetatywne (trofozoity) E. histolytica żyją w jelicie grubym, połykany w postaci cyst

• prowadzi do owrzodzeń jelita, krwawienie i perforacja do jamy otrzewnej

• pełzaki mogą dostać się do naczyń krążenia wrotnego (postać wątrobowa) - powodując martwicę tkanek i powstanie ropni

• postać pozajelitowa - pełzakowy ropień wątroby

• objawy:

• gorączka

• biegunka u ok. 30%

• leukocytoza

• źródło zarażenia - człowiek wydalający cysty

• drogi szerzenia - woda, artykuły spożywcze zanieczyszczone fekaliami, warzywa i owoce, posiłki i napoje przygotowywane przez osoby zarażone

• wrota zarażenia - przewód pokarmowy

• okres wylęgania - od 8 dni do miesiąca

• wydalanie - trofozoity i cysty wydalane z kałem, cysty są formą zakaźną (w kale biegunkowym - trofozoity, w uformowanym - cysty)

• E. hartmanni - mniejsza od E. histolytica

• występowanie:

• tropik, subtropik

• rocznie 40 - 50 mln nowych zachorowań

• 40 - 100 tys. rocznie zgonów

• w Polsce od kilku do kilkunastu przypadków importowanych

• zapobieganie i zwalczanie:

• unieszkodliwianie źródła zakażenia

• leczenie zachorowań + leczenie domowników

• przecięcie dróg szerzenia - poprawa warunków sanitarnych

• leczenie - metronidazol

• w Polsce - obowiązkowa rejestracja występowania

• u osób powracających z wyjazdów służbowych - obowiązkowa kontrola

8. Leiszmania:

• czynnik etiologiczny - Leishmania

• w formie wiciowej i bezwiciowej

• u człowieka amastigota - forma bezwiciowa

• forma rozwinięta w owadzie - forma inwazyjna dla człowieka

• promastigota - formy bezwiciowe

• L. donovani - leiszmanioza trzewna, skórna, śluzówkowo - skórna

• L. major, L. tropica, L. aetiopica - basen Morza Śródziemnego

• L. mexicana, L. brasiliensis, L. peruviana - skórno - śluzówkowa

• L. donovani - trzewna:

• 1,5 - 2 mln nowych przypadków rocznie

• źródło zarażenia - moskity z rodzaju Phlebotomus, Lutzomyia

• w Polsce - najczęściej u turystów, kierowców ciężarówek, żołnierze stacjonujący w tych krajach

• objawy:

• zmiany skórne, owrzodzenia, mokre lub suche

• owrzodzenia, guzki, goją się 10 - 14 miesięcy

• odmiana mokra - ostrzejszy przebieg

• najgroźniejsza jest leiszmanioza skóry i błon śluzowych - prowadzi do uszkodzeń tkanek miękkich, chrząstek, kości nosowych, podniebienia

• diagnostyka - badanie wymazów, badanie serologiczne

• zapobieganie:

• niszczenie miejsc lęgu gryzoni będących rezerwuarem pasożyta, co powoduje eliminację zarażonych moskitów

• stosowanie repelentów owadobójczych

• unikanie miejsc, w których jest dużo owadów

• nie szerzy się epidemicznie

• stosowane są szczepionki

• interwencja chirurgiczna + farmakologiczna

• w Polsce brak przepisów prawnych dotyczących leiszmaniozy

• Płazińce (robaki płaskie) - organizmy wielokomórkowe - przywry i tasiemce.

• Przywry (Trematoda):

• robaki płaskie niesegmentowane

• Schistosoma - wyjątek - rozdzielnopłciowa

• dymorfizm płciowy (osobniki płci żeńskiej większe od osobników płci męskiej)

• bytują we krwi, skąd przedostają się do przewodu pokarmowego, wątroby, układu moczowego

• formę zakaźną stanowią cerkarie - w wodzie stojącej

• występowanie - kraje tropikalne i subtropikalne

• występuje ogniskowo - przy złych warunkach higienicznych

• choroba nie szerzy się w Polsce - notuje sie przypadki przywiezione z tropiku

• źródło - cerkarie pasożyta uwolnione ze ślimaków do środowiska wodnego, wnikają poprzez skórę do naczyń krwionośnych

• diagnostyka - badanie moczu, kału, biopsja ściany jelita

• zapobieganie - przecięcie dróg szerzenia, masowe leczenie osób, chemioterapia, usuwanie wydalin wraz z jajami pasożyta, obuwie ochronne

11. Motylica wątrobowa (Fasciola hepatica):

• u zwierząt roślinożernych - owce, bydło

• wg WHO w 2006 roku 2,4 mln zarażonych

• występuje również w Europie i w Polsce

• diagnostyka - jaja w kale i w treści dwunastniczej

• zapobieganie - rezygnacja z surowej rzeżuchy, zrywania i gryzienia trawy

12. Tasiemce (Cestoda):

• tasiemiec nieuzbrojony - spożycia tatara

• tasiemiec uzbrojony - spożycie mięsa wieprzowego z larwą

• Echinococcus granulosus - tasiemiec bąblowiec - wątrobowe, płucne

• Echiniciccus multilocularis - wątrobowe, wielojamowe uszkodzenie

• larwy - umiejscawiają się najczęściej w mózgu i tkance podskórnej

• diagnostyka - badanie kału, przy postaci larwalnej - objawy humoralne

13. Obleńce (robaki obłe) - nicienie:

• robaki rozdzielnopłciowe

• dymorfizm płciowy, rozwój prosty z udziałem jednego żywiciela

• nicienie jelitowe:

• w jelicie cienkim:

• glista ludzka

• tęgoryjec dwunastnicy

• węgorek jelitowy

• w jelicie grubym:

• włosogłówka ludzka

• owsik ludzki

• w czasie fazy jelitowej - objawy kliniczne - dolegliwości brzuszne, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka

• skórne odczyny alergiczne - glista ludzka i włosogłówka

• inwazje owsika ludzkiego - silny świąd skóry krocza związany z wędrówką samic do części odbytu i składaniem jaj

• wiele inwazji może utrzymywać się w stanie utajonym - w przypadku węgorka jelitowego przez wiele lat

• larwy mogą wywoływać zespół larwy wędrującej, prowadzą do uogólnionej wągrzycy z towarzyszącą bakteriemią - prowadzącą do zgonu

14. Owsik ludzki (Enterobius vermicularis):

• owsica - choroba inwazyjna jelita grubego wyłącznie u człowieka

• samica: 10 - 12 mm długości, 0,4 mm szerokości

• samiec 3 - 5 mm długości i 0,1 - 0,2 mm grubości

• samice żyją ok. 4 tygodni, potem wychodzą przez odbyt

• fazą inwazyjną są też same larwy wyklute ze złożonych przez samice jaj

• zarażenie narządów rodnych u kobiet

• ostre zapalenie wyrostka robaczkowego u dzieci może być wynikiem intensywnej inwazji pasożyta

• występuje częściej u dzieci niż u dorosłych

• zarażenie zawodowe - opiekunki, nauczycielki w przedszkolu, służba sprzątająca

• źródło zarażenia - kontakt z zarażonym człowiekiem i otoczeniem - piżama, ręczniki, łazienka, pomieszczenia przedszkolne, gabinety zabiegowe

• objawy - zależne od intensywności inwazji i wrażliwości pacjenta

• diagnostyka - wymazy okołoodbytnicze lub kał poranny

• zapobieganie - częsta zmiana bielizny, higiena, prysznic zamiast wanny, akcje oświatowe w grupach szkolnych i przedszkolnych

15. Włosień kręty (Trichinella spiralis):

• choroba odzwierzęca

• zarażenie ludzi jest wynikiem spożycia surowego lub niedogotowanego mięsa zawierającego otorbione larwy włośnia (ok. 1 mm wielkości)

• larwy uwalniają sie pod wpływem działania soku żołądkowego, przedostają się do jelita cienkiego, wnikają do komórek nabłonka

• larwy wędrują z krwią i limfą i tą drogą dostają się do narządów i tkanek cała

• samice 3 - 4 mm wielkości rodzą od 200 do 1500 larw, które wnikają do warstwy podśluzówkowej

• występowanie - wszędzie rozpowszechniona

• żywiciele - świnie, dziki, niedźwiedzie polarne, lisy, dziki, szczury

• człowiek staje się żywicielem przypadkowym

• w Polsce kilkadziesiąt przypadków zarażeń rocznie

• objawy - grypopodobne, obrzęki na twarzy, pod oczami, temperatura, biegunki, wymioty, wysypka skórna, wybroczyny skórne, podpaznokciowe

• diagnostyka - testy immunoenzymatyczne, poziom eozynofili, przeciwciała IgG - szybka odpowiedź

• zapobieganie - kontrolne badanie mięsa, odpowiedni poziom sanitarny hodowli, świnie zabezpieczyć przed stycznością z gryzoniami

16. Filarioza (Filarioidea):

• filarie są nitkowatymi nicieniami

• Onchocerca volvulus:

• rozwija się w tropikach

• tworzy guzki podskórne

• badanie - krew na cytrynian

• występowanie - wzdłuż rzek w tropikalnej Afryce, Ameryce, Jemen

• obecnie zarażonych ok. 18 mln ludzi, z czego u ponad 250 tys. występuje ślepota

• przenoszony przez drobne owady - meszki

• uporczywy świąd, tkanka podskórna głowy, tułowia, kończyn dolnych

• diagnostyka - USG, badanie palpacyjne guzków, chirurgiczne wycinki

• zapobieganie - ubranie ochronne, środki odstraszające owady, owadobójcze

• Loa Loa (Loalioza) - dolegliwości podobne, środkowozachodnia Afryka

• Wuchereria bancrofti, Brugia malayi:

• Azja, Daleki Wschód

• żywicielem pośrednim - komar Anopheles

• słoniowacizna - pasożyt układu limfatycznego

• Dracunculus (robak medyński lub gwinejski):

• drakunkuloza

• larwa migrans, larwa visteralis - u psów i kotów

• larwa - u człowieka osadza się na dnie oka

• diagnostyka - obserwacje skóry

• zapobieganie - unikanie kontaktu z glebą zakażoną odchodami psów i kotów

---