Zagadnienia egzaminacyjne - Administracja 2009

Historia administracji – dr Izabela Nakielska

by Legion

1. Polis arystokratyczna

1. Monarcha – król, w Sparcie dwóch królów.

Początkowo elekcyjni, później dziedziczni. Początkowo: władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza,
wojskowa i funkcje kapłańskie. Potem zaczęli przekształcać się w najwyższych urzędników.
Ateny – czas rządów zredukowany do 10 lat, później do roku, na końcu w ogóle zlikwidowano urząd króla –
król staje się Archont Basileus – najwyższym kapłanem.
Sparta – król pod kontrolą eforów, dwóch zawsze towarzyszyło królowi podczas wyprawy wojennej; mogą
nawet skazać króla na śmierć lub pozbawić władzy.

2. Rada starszych

Sparta – Geruzja = 2 królów + 28 gerontów (wybór dożywotni przez Apellę – zgromadzenie ludowe).
Rozpatrywanie spraw państwowych, sądownictwo w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wygnania,
pozbawienia czci; przygotowywanie projektów uchwał przekładanych zgromadzeniu ludowemu.
Ateny – Areopag – składa się z byłych archontów (na czele stoi Archont Basileus – dawny król).
Sądownictwo w spr. przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu zagrożonych karą śmierci, administracja, nadzór
urzędników, początkowo w skład wchodziła arystokracja, potem (reformy Solona) przedstawiciele klas
majątkowych.

3. Urzędnicy

Sparta – Eforowie – urząd kolegialny (5 osób) – wybierany na rok. Kontrola wojskowości (króla podczas
wypraw wojennych, dowódców wojskowych), nadzór nad ludnością zależną, polityka zagraniczna,
sądownictwo, zwoływanie Apelli (zgromadzenia ludowego) i Geruzji.
Ateny – 9 Archontów – wybieranych najpierw na 10 lat, potem jednorocznie. Archont Polemarchos –
funkcje wojskowe; Archont Eponymos – sprawy wewnętrzne państwa; Archont Basileus – sprawy
kapłańskie + 6. Thesmothetów – sądownictwo, ustawodawstwo.

2. Polis oligarchiczna

Oligarchia – najmożniejsza klasa panująca. Reformy Solona dzielą Ateny na 4 klasy majątkowe.

Wielka Rada (bule) – 400 osób po 100 z każdej fyle (w Atenach wówczas są 4. fyle plemienne) z 3.
pierwszych klas majątkowych, powyżej 30 roku życia. Rozpatrywała wnioski ustawodawcze, mające być
przedłożone zgromadzeniu obywateli.

Archonci (9) – wybierani z 40 kandydatów, po 10 z każdej fyle.

Areopag zyskuje prawo do zawieszania uchwał Ekklezji (zgromadzenia ludowego) niezgodnych z prawem.

3. Polis demokratyczna (Ateńska)

Zastąpienie fyle plemiennych (4) → fyle terytorialnymi (10). Fyle terytorialne miały samorząd z trzema
urzędnikami; dzieliły się na demy (gminy) – na czele starosta – wybierany drogą losowania.

Rada pięciuset – główny organ administracji. 50 osób z każdej fyle. Władza ustawodawcza, wykonawcza,
sądownicza. Nadzór nad urzędnikami, sprawy armii i fyle. Wybór spośród osób składających swoją
kandydaturę drogą losowania. Odpowiedzialność indywidualna lub zbiorowa.

Dokimazja – badanie zdolności kandydata do sprawowania urzędu.

Strategowie – urząd kolegialny (10 osób) – nadzór nad wojskiem (potem:) polityka zagraniczna i
sądownictwo w sprawach wojskowych.

1

4. Civitas Rzymska – magistratury w okresie republikańskim

Magistratura – urzędnik oraz sam urząd. Dzielono urzędników na kurulnych i niekurulnych – tytuły
honorowe.
Uprawnienia magistratur: Potestas – wszystkie urzędy – edykty, kary pieniężne, zwoływanie wieców,
auspicja, Imperium – tylko urzędy wyższe – uprawnienia wojskowe, sądownicze, ustawodawcze.

Wymogi formalne kandydatów na urzędników: a) pełnoprawne obywatelstwo Rzymskie b) pełnoletniość
c) wolne pochodzenie d) płeć męska
Cechy magistratur: a) wybieralność przez komicje b) kolegialność c) kadencyjność d) bezpłatność e)
odpowiedzialność przed zgromadzeniem i obywatelami.

MAGISTRATURY WYŻSZE (maiores) – wybierają komicja centurialne
Konsulowie (2) – władza wojskowa, administracyjna, reprezentacyjna, ustawodawcza i sądowa. Byli
konsulowie stawali się prokonsulami.
Pretorzy (2) – sądownictwo cywilne między obywatelami rzymskimi lub obywatelami rzymskimi a
peregrynami. Wydawali edykty pretorskie.
Cenzorzy (2) – spisy obywateli, szacowanie ich majątku (cenzus) celem określenia płaconego podatku, noty
cenzorskie (ograniczenie praw politycznych za niemoralność i nieobyczajność), piecza nad majątkiem
państwowym i robotami publicznymi.

MAGISTRATURY NIŻSZE (minores) – wybierają komicja trybusowe
Edylowie – plebejscy i kurulni – jurysdykcja w sprawach cywilnych, edykty, prawo zasiadania w Senacie,
dbanie o potrzeby plebejuszy
Kwestorzy – pomagali Konsulom, nadzorowali skarb państwa
6 innych nadzorujących: 1) mennicę, 2) więzienia, 3) sądownictwo w mieście 4) sądownictwo w Kampanii 5)
czystość w mieście 6) bezpieczeństwo podróżnych w odległości 1 mili od Rzymu.

URZĘDY NADZWYCZAJNE
Dyktator – powoływano w sytuacjach zagrożenia wewnętrznego lub zewnętrznego państwa. Jego rządy były
nieograniczone.
Trybuni wojskowi – zastępowali konsulów w sprawowaniu władzy wojskowej.

4. Rzym w okresie dominatu

Dioklecjan – lata 284 – 476. „Dominus et Deus” - pan i bóg.
Tetrarchia – rządy czterech. Podział władzy między dwóch Augustów – jeden rządził częścią wschodnią,
drugi zachodnią, po 20 latach mieli oddać władzę 2 Cezarom - swoim zastępcom, którzy mieli wybrać
kolejnych itd. Ostateczne decyzje i rzeczywista władza należała do Dioklecjana.

Senat – utrzymano jego istnienia. Później istniały dwa senaty. Funkcja doradcza i rada miejska dla Rzymu i
Konstantynopola.

Administracja Cesarska – urzędy centralne i lokalne, hierarchicznie podporządkowane:
Konsystorz – święta rada cesarska,
pozostałe urzędy dworskie o charakterze ministerialnym: marszałek dworu, naczelnik skarbu cesarskiego,
zarządca majątków cesarskich, naczelnik gwardii, ministrowie wojny, naczelnik tajnej policji.

Urzędnicy z czasów republiki i wczesnego cesarstwa stały się honorowe.

Administracja terytorialna
4 prefektury – na czele prefekci pretorianów
dzielą się na Diecezje, na czele wikariusze
a te z kolei na Prowincje, na czele namiestnicy

Kilka prowincji tworzyło okręg wojskowy, na czele którego stał dux.

2

6. Państwo patrymonialne

Demokracja wojenna → państwo protofeudalne.
Ustrój – państwo patrymonialne. Wiąże się z osobą króla. Król początkowo wybierany jest przez wiec z
najmężniejszych wojowników, starano się trzymać w obrębie jednego rodu (elekcyjność + dziedziczność). W
demokracji wojennej król przewodzi wiecowi i wykonuje jego wolę, w państwie patrymonialnym te
uprawnienia rosną. Król uważa swe państwo za własność prywatną – patrimonium. Państwo jest więc
rzeczą prywatnoprawną.

Uprawnienia króla są bliżej nieokreślone, a podstawą jego władzy jest ban – wydawanie rozkazów i karanie
za ich nieprzestrzeganie. W praktyce król zajmuje się głównie wojskowością i sądownictwem.

Wokół króla zgromadzony jest dwór królewski – jego skład określa król. Drużyna to część dworu, która
stanowi straż przyboczną, rekrutowali się też z niej najwyżsi urzędnicy.
Zgromadzenie nadworne – zajęły miejsce wieców. Miały głos doradczy, omawiano na nich sprawy
państwowe. Zbierał się zwykle dwa razy do roku. Doradzały, pomagały ustalać politykę zagraniczną,
sądownictwo, ustawodawstwo (początkowo tylko przeglądy wojskowe).

W monarchii feudalnej jednolitej ustabilizował się zakres władzy królewskiej na: ustawodawczą,
wykonawczą, sądowniczą i wojskową. Nadal funkcjonowały zgromadzenia nadworne.

7. Administracja terytorialna feudalnej Francji

1. Wczesny feudalizm – państwo frankońskie

Hrabstwa – w części zachodniej pokrywają się z Rzymskimi okręgami, we wschodniej z dawnymi ziemiami
plemiennymi. Na czele Hrabia – władza wojskowa, sądowa, administracyjna, skarbowa, policyjna. Posiadał
prawo banu. Otrzymywał dochód z grzywien i dóbr przydzielonych z urzędu. Początkowo miał być nim ktoś z
drużyny, potem tylko z posesjonatów w hrabstwie. Zastępca – wicehrabia.
Setnie (część wschodnia); wikariaty (część zachodnia) – na czele odpowiednio setnicy lub wikariusze –
organ pomocniczy hrabiego. Wybierany przez zgromadzenie lokalne, później wspólnie z hrabią.

2. Monarchia feudalna jednolita – państwo karolińskie

Podział wczesnofeudalny został zachowany i upowszechniony. Hrabstwa zaczęto dzielić na wicehrabstwa
na czele których stał wicehrabia.
Na terenach przygranicznych zaczęły powstawać marchie. Było ich 5. Na czele Margrabiowie. Mieli
zwiększone kompetencje wojskowe, ludność marchii była zobowiązana do obrony granic państwa, ale byli
zwolnieni z wypraw wojennych i innych świadczeń.
Księstwa / województwa powstawały na terenie plemion podbitych. Na czele wojewoda mianowany przez
króla – najczęściej był nim jeden z hrabiów z hrabstw, które tworzyły to województwo.
Województwa szczepowe – powstały we wschodniej części państwa na podbitych terytoriach germańskich.

Dla kontroli administracji lokalnej powołano urząd wysłanników królewskich (missi dominici) – państwo
podzielono na okręgi inspekcyjne. Dla każdego z nich powołano dwóch inspektorów – świeckiego i
duchownego, wybieranych na rok. Do ich kompetencji należało: a) odbieranie przysięgi wierności b)
sprawdzanie stanu beneficjów nadanych przez króla c) informowanie króla o nadużyciach d) sądownictwo w
wyznaczonych sprawach.
Instytucja wysłanników królewskich uległa wypaczeniu, gdy zamiast mianowania inspektorzy stali się
dziedziczni.

8. Ustrój lenny

uzupełnić.

3

9. Wojny prywatne
10. Instytucje średniowieczne wykorzystywane do zwalczania wojen prywatnych

Wojny prywatne – utrudniały zachowanie porządku publicznego wewnątrz państwa. Rozwiązywanie
sporów, głównie feudalnych, drogą pozasądową. Prowadziły do spustoszenia w kraju, chaosu, upadku
autorytetu władzy królewskiej. Prawo do wojen prywatnych przysługiwało każdemu feudałowi.

W XI w. z autorytetu kościoła wprowadzono instytucje:
Pax Dei (pokój boży) – brał pod ochronę praw osób nieprowadzących wojen – duchowieństwo, oraczy itp.
Treuga Dei (rozejm boży) – zabraniał przeprowadzania wojen prywatnych w dni szczególnie uroczyste, tj.
Wielkanoc, Boże Narodzenie, ostatecznie we wszystkie dni tygodnia poza poniedziałek wieczór – środa
rano.

W XIII wieku ustawodawstwo królewskie wsparło te instytucje całkowicie zakazując wojen prywatnych
(nieskutecznie, gdyż te ostatecznie zanikły dopiero w XV w.)
Niestosowanie się do Treuga Dei i Pax Dei prowadziło do ekskomuniki i postawienia przed Trybunałem
Pokoju.

11. Korona Królestwa – konstrukcja

Pojęcia korony królestwa narodziło się w Anglii w XII w. Przeniknęło do wszystkich krajów europejskich.
Korona będąca symbolem władzy została oderwana od osoby władcy i przypisana do państwa jako całości.
Król stał się najwyższym urzędnikiem. Państwo stało się publicznoprawne (res publica).
Władza przestała opierać się na stosunkach lennych, zaczęła docierać do całej ludności zorganizowanej w
stany.
Państwo stało się terytorium niezależnym od monarchy – suwerenność wewnętrzna.
Legiści francuscy opracowali zasadę - „król jest cesarzem we własnym państwie” - likwidacja tendencji
uniwersalistycznych, suwerenność zewnętrzna.
Terytorium państwa miało być niepodzielne, co skutkowało brakiem rozdrobnienia feudalnego, podziału
państwa, nakazem odbicia utraconych ziem.
Dokonała się unifikacja, ujednolicenie prawa i gospodarki. Tworzą się reprezentacje stanowe, wzmacnia się
administracja. Pojawia się stała stolica państwa, chorągiew, godło itp.

12. Francja – monarchia stanowa

Władza królewska miała charakter publicznoprawny.
Legiści – urzędnicy ze szlachty i mieszczaństwa, znawcy prawa rzymskiego. Postulaty co do monarchy:
najwyższe zwierzchnictwo lenne, źródło wszelkiej sprawiedliwości i suwerenności władzy.
Administracja centralna – rada królestwa – organ kolegialny, w skład którego wchodzili parowie, wielcy
wasale i wyższe możnowładztwo. Prowadziła politykę zagraniczną, administrowała państwem, sprawy
finansowe, sprawowanie sądownictwa. W 1487r. Kompetencje sądowe przekazano radzie wielkiej. Sprawy
skarbowe uzupełniała Izba Obrachunkowa.
Urzędnicy wyżsi – rozdzielano tytuły dworskie i państwowe. Tytuły dworskie stały się honorowe. Kancelaria
królewska – około 100 fachowych urzędników. Kanclerz – kieruje kancelarią, aparatem administracyjnym i
wymiarem sprawiedliwości.
Dokonano profesjonalizacji urzędów poprzez wprowadzenie pensji zamiast beneficjum (płacenia ziemią),
rzadziej dziedziczność.

Centralne urzędy skarbowe – ściągały dochody. Resorty – przeistoczą się w przyszłości w ministerstwa.
Urzędy terytorialne – nowe urzędy: sprawy skarbowe, monetarne, zarządu dóbr królewskich, lasów, wód

13. Rzesza – monarchia stanowa

Król – kapitulacje wyborcze – określały zasady jakich cesarz miał przestrzegać podczas swego
panowania. Elekcyjność. Tron głównie w rękach Habsburgów.

Rząd Rzeszy – cesarz + 20 członków (22 za Karola V). Początkowo kompetentny we wszystkich sprawach
wewnętrznych i zagranicznych Rzeszy. Za Karola V podejmował decyzje tylko podczas jego nieobecności w
państwie. Decyzje podejmowano większością głosów.

4

14. Anglia – monarchia stanowa

Król – powstaje konstrukcja korony królestwa.

Wielka karta wolności (1295) ogranicza władzę królewską.
XIII wiek – twierdzono, że król nie stoi ponad prawem, ale jest nim związany.
XIV wiek – znaczne osłabienie władzy króla na rzecz parlamentu, przyrzeczenie, że król będzie spełniał
postanowienia parlamentu pod sankcją usunięcia z tronu.

Administracja centralna – Rada Ścisła – skład ogłaszał król. W okresie osłabienia monarchy również
parlament i możnowładcy decydowali o składzie. Kompetencje administracyjne, ustawodawcze i sądownicze
(te potem odebrano).

Administracja terytorialna – szeryf traci większość swoich kompetencji w XIV wieku, głównie sądowych. W
XV wieku przestaje objeżdżać hrabstwa (utrata kompetencji kontrolnych). Mianowany przez króla tylko na
rok. Utracił kompetencje skarbowe i dowództwo wojskowe.
Wykształcił się samorząd przejmując kompetencje szeryfów.
Organy wyłaniane przez rycerstwo lub patrycjat – funkcje porządkowe, skarbowe, wojskowe i sądowe.

15. Ustrój miast średniowiecznych

1. Francja

Miasta dzielą się na trzy rodzaje według zakresu ich swobód:
a) Miasta prewotalne środkowa Francja, najmniejszy zakres samorządu. Na czele prewot – urzędnik
królewski lub prywatny. Sprawował wymiar sprawiedliwości wraz z ławnikami wybieranymi wśród mieszczan.
Na jego zastępce wybierano niekiedy mera i 20 przysięgłych.
b) Miasta komunalne na czele zebranie obywateli – do ich kompetencji należało ustawodawstwo i wybór
władz miejskich: mera i ławników do których należała władza administracyjna i sądownicza. Mera i
ławników wybierało zgromadzenie obywateli, elektorowie lub dotychczasowy skład ustępujący. Ilość
ławników zależała od wielkości miasta. Ławnicy wybierali spośród siebie mera, naczelnika administracji,
przewodniczącego sądu i dowódcę milicji.
c) Miasta konsularne posiadały organy: parlament (przekształcił się w wielką radę); konsulowie 2-24 –
władza wykonawcza i sądownicza, zanika na rzecz organu jednoosobowego – podesty. Rada mniejsza –
kontrola, doradztwo.

2. Rzesza

Miasta dzielono na trzy rodzaje, kryterium była osoba właściciela.
a) Miasta cesarskie (miasta państwowe, miasta Rzeszy) – założone przez Cesarza, podlegające mu.
Szeroki samorząd, zwiększa się wraz z upadkiem władzy królewskiej.
b) Miasta krajowe zakładali władcy terytorialni i feudałowie świeccy. Część została podniesiona do rangi
miast państwowych.
c) Miasta biskupie zakładali biskupi. Stały się potem wolnymi miastami.

3. Anglia

Miasta królewskie i prywatne. Urzędników wybierają właściciele miasta. Wykup miasta spod władzy
królewskiej wymagało wysokiego wykupu, płaconego corocznie. Na czele burmistrz i rada (12-24 osoby)

16. Zasada następstwa tronu w Polsce patrymonialnej

1138r. - testament Bolesława Krzywoustego

Władza dzieli się na Księcia zwierzchnego (princepsa) i juniorów.

Każdy pełnoletni syn otrzymuje swoją dzielnicę z prawem do dalszego podziału. Princeps poza tym
otrzymuje dzielnicę pryncypalną i posiada uprawnienia ogólnopaństwowe – co do polityki zagranicznej,
dowództwa wojskowego, mianowania urzędników państwowych, utrzymywania załogi w grodach juniorów.

(temat do uzupełnienia)

5

17. Urzędy lokalne w Polsce patrymonialnej

a) monarchia wczesnofeudalna – podział na prowincje, nawiązujący do państewek wielkoplemiennych. Na
czele prowincji stał namiestnik.

b) okres rozdrobnienia feudalnego – podział na okręgi grodowe (Kasztelanie)

Komes grodowy (kasztelan) – stoi na czele okręgu grodowego. Gród – centrum zarządu okręgu – funkcja
administracyjna, wojskowa, skarbowa, sądowa.
Wojski – dba o bezpieczeństwo
Chorąży – zbiera rycerstwo
Sędzia grodowy – lokalne sądownictwo
Włodarz – sprawy gospodarcze
Uposażenie powyższych urzędów pochodziło z dochodów kasztelanii. W okresie rozbicia dzielnicowego te
urzędy stały się dziedziczne.

18. System pałacowo – domenialny w Polsce patrymonialnej

System pałacowo domenialny dotyczy urzędów dworskich, polega na tym, że urzędnicy zajmujący się
poszczególnymi działami dworu zajmowały także funkcje państwowe, administracyjne i sądowe.

Komes, żupan – wspólna nazwa dla wysokich urzędników państwowych:

Komes pałacowy (wojewoda, comes palatinus) – zastępca monarchy w sprawie sądownictwa i zarządu
Kanclerz – najczęściej osoba duchowna, umiejąca pisać i czytać, sporządzanie i pieczętowanie
dokumentów
Protonotariusz – nadzoruje kancelarię królewską
Notariusze – podlegali protonotariuszowi, redagowali dyplomy itp.
Skarbnik – zarządza skarbem monarszym
Mincerz – podlegały mu zasoby pieniędzy i kruszcu
Cześnik – zarządzał piwnicami
Stolnik – zaopatrzenie stołu
ponadto Koniuszy, łowczy itp.

19. Rada królewska w monarchii stanowej w Polsce

Pojawiła się raz z dynastią Jagiellonów, gdy tron stał się elekcyjny w ramach tej dynastii.

Rada Królewska ustalała osobę kandydata na króla i przedstawiała do zatwierdzenia zjazdowi
elekcyjnemu.

Stanowili ją najwyżsi dygnitarze centralni oraz arcybiskupi i biskupi katoliccy. Król mógł ją rozszerzać o
dowolne osoby. Stanowiła główny organ doradczy monarchy.

20. Urzędy centralne w monarchii stanowej w Polsce

Dzielono na koronne i nadworne rozgraniczenie to było nieścisłe, właściwie tytularne.

Kanclerz i podkanclerzy – urzędy ogólnopaństwowe, sprawowane co do zasady przez osoby duchowne.
Kierowali pracami kancelarii królewskiej, sporządzali akty państwowe, korespondencję dyplomatyczną,
wydawali przywileje. Kanclerz używał dużej pieczęci, a podkanclerzy małej, ale miały one równą moc
prawną.
Podskarbi koronny – sprawował pieczę nad skarbem królewskim i państwowym, nadzorował mennicę,
wypłaty i wpłaty do skarbu państwowego, nadzór nad archiwum państwa.
Marszałek dworu – (marszałek wielki koronny) – zarządzał dworem królewskim, sądownictwo nad
dworzanami, ustalanie ceny żywności w miejscu pobytu króla, sprawował funkcję mistrza ceremonii.
Marszałek nadworny – zastępca marszałka wielkiego koronnego.

6

21. Urzędy ziemskie w monarchii stanowej w Polsce

a) podział państwa na ziemie o niepełnej hierarchii urzędniczej i równolegle województwa o pełnej hierarchii,
łącznie z wojewodami. Województwa dzieliły się na kasztelanie, potem powiaty.

b) podział urzędników na ziemskich i królewskich. Ziemscy dzielili się na niższe i dygnitarskie. Do tych
drugich należeli: wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzanie, sędziowie ziemscy. Król podczas ich
wybierania był zobowiązany do zasięgania opinii Rady Królewskiej.

c) Wojewoda – stał na czele urzędników ziemskich. Przewodził radzie panów województwa i sejmikowi
ziemskiemu, uczestniczył w wiecu sądowym, powoływał woźnych sądowych i sprawował nad nimi
sądownictwo, jurysdykcja nad Żydami i miastami, ustalanie taksy na produkty rzemieślnicze.
Kasztelan – stracił większość uprawnień. Zasiadał jednak w radzie królewskiej. Ponadto doprowadzał
oddziały pospolitego ruszenia do wojewody.
Podkomorzy i sędzia ziemski – sprawowali funkcje sądowe.
Starostowie i burgrabiowie – urzędy królewskie – wykonywali na podległym sobie obszarze władzę
królewską poza wydawaniem przywilejów. Byli objęci mirem.

d) Incompabilitas – zakaz łączenia niektórych urzędów przez jedną osobę, zwłaszcza dwóch urzędów
ziemskich.

15. Klasyczne zasady administracji publicznej

[za dr Nakielską, podane na wykładzie]

1. Resortowości – podział administracji na resorty (przedmiotowo) – podział administracji na

zespoloną i specjalną. Na czele resortu stoi organ do XIX wieku kolegialny, potem jednoosobowy.
Pojawiają się spory kompetencyjne między organami.

2. Centralizacji i decentralizacji – stosunek łączący jednostki centralne i terenowe w administracji.

Centralne – skupienie decyzji w organach centralnych, terenowe podporządkowane jednostkom
centralnym. Podległość służbowa i osobowa. Służbowa – wydawanie poleceń służbowych,
osobowa – zwalnianie, zatrudnianie, nagradzanie, karanie.

3. Koncentracji i dekoncentracji – koncentracji: kompetencje przyznane administracji państwowej

mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza centralne; dekoncentracja: powierzenie
kompetencji administracji także organom terytorialnym stopnia podstawowego.

4. Hierarchicznego podporządkowania (hierarchicznej zależności) – podporządkowanie organów

niższego szczebla wyższemu szczeblowi. Decyzje merytoryczne należą do organów szczebla
wyższego. Patrz też: podległość służbowa i osobowa z pkt.2

W systemie absolutystycznym występują zasady centralizacji, koncentracji i hierarchiczności.

5. Kolegialności i jednoosobowego kierownictwa – kolegialność: 1) w znaczeniu strukturalnym –

więcej niż jedna osoba, 2) w znaczeniu funkcjonalnym – decyzja zależy od kilku osób.

6. Biurokratyzmu – oparcie administracji na biurach złożonych z urzędników. W znaczeniu

funkcjonalnym – rządy urzędników. Wadą było wychodzenie administracji z przypisanej roli –
służby społeczeństwu. W znaczeniu podmiotowym – wykształcenie się wykształconej, (tzn.
profesjonalnej) warstwy korpusu urzędniczego.

Później, tworzą się zasady, które w absolutyzmie byłyby niedopuszczalne:

7. Legalności – administracja jest związana prawem, istnieje sądownictwo administracyjne.
8. Odpowiedzialności państwa za wyrządzenie krzywdy obywatelom. Może dotyczyć też kontretnego

urzędnika.

7

23. Absolutyzm w Austrii, Prusach i Rosji

1. Monarcha

teoretycznie jedynym ograniczeniem władzy królewskiej jest prawo boskie (prawo naturalne) W praktyce w
wielu państwach pojawiły się kondycje regulujące monarsze uprawnienia.
a) Rosja – cesarzowa Anna otrzymała do podpisania kondycje od Tajnej Rady, których warunków
niedotrzymanie miało ją usunąć z tronu. M.in. miała być to gwarancja sprawowania władzy razem z Radą i
zachowanie przywilejów szlacheckich. Cesarzowa ogłosiła się monarchinią absolutną i zlikwidowała Radę.
b) Omnipotencja władzy – władza królewska monarchy absolutnego obejmuje wszystkie dziedziny życia,
rozszerza się na nowe dziedziny, a wraz z tym administracja.

2. Administracja centralna

W jednostkach administracji panuje kolegializm który miał służyć profesjonalizacji, bezstronności decyzji,
uchronić monarchę przed próbami przejęcia władzy. Wadą tego rozwiązania był wysoki koszt, powolne
tempo i zrutynizowanie wydawania decyzji administracyjnych.

3. Administracja terytorialna

Funkcjonowały biurokratyzm i hierarchiczne podporządkowanie (patrz zagadnienie 22)

24. Administracja centralna – Prusy za panowania Fryderyka I Wilhelma i Fryderyka II Wielkiego

Rada tajna zajmuje się wojskiem, polityką zagraniczną i finansami. Wyłaniają się z niej m.in.:

a) Tajna kamera nadworna – zarząd domenami, pocztą, cłami, lasami itp.
b) Urząd generalnego komisarza wojny – zarząd wewnętrzny państwem, kwatermistrzostwo itp.

Organy te łączą się ponownie tworząc generalny dyrektoriat pod przewodnictwem króla, zastępowanego
często przez jednego z ministrów. Generalny dyrektoriat składał się początkowo z czterech departamentów,
potem ich liczba wzrosła do siedmiu. Na czele departamentu stał minister, początkowo o kompetencjach
terytorialnych, od Fryderyka II – rzeczowych: (hut i kopalń, administracji i zaopatrzenia wojska itp.)

jednocześnie wyłoniono:
a) ministerstwo gabinetowe – zajmuje się sprawami zagranicznymi, na czele stoi król.
b) ministerstwo sprawiedliwości – sądownictwo
c) inne organy centralne, np. urząd poczt, tajna kancelaria wojskowa itp.

Rządy gabinetowe – urzędnicy w Prusach stali się ślepymi wykonawcami woli monarchy – Fryderyka II.
Zebrania tylko raz do roku, mające ustalić budżet państwa.

25. Administracja terytorialna – Rosja za panowania Piotra I

Piotr I znosi samorząd gubny. Wprowadza:

1) Gubernie – na czele stoi gubernator, podległy senatowi rządzącemu, władza wojskowa, skarbowa i
policyjna.
Wicegubernator -zastępca gubernatora. Kolegium landrackie – współdziała, organ kolegialny.
Później:
2) Prowincje na czele wojewoda + osobni urzędnicy do spraw sądowych i skarbowych.
3) Dystrykty na czele komisarz ziemski

26. Monarchie absolutyzmu oświeconego

[ponad to, co powyżej]

Ideologia oświecenia odkrywa konserwatyzm monarchii absolutnych. W związku z tym władcy absolutni stają
się głównymi teoretykami absolutyzmu oświeconego. Przeprowadzają reformy społeczno-gospodarczo-
ustrojowe. Monarchowie odrzucają boskie pochodzenie władzy, ale uważają ją za nieograniczoną. Stają się
pierwszymi sługami narodu rządząc z racji stanu dla dobra ludu. Do obowiązków władcy należało od
tego momentu wprowadzenie tolerancji religijnej, dbałości o przestrzeganie prawa, popieranie gospodarki itp.
nowością stała się filantropijność monarchów, popieranie uczonych i filozofów.

8

27. Myśl ekonomiczno - administracyjna

1. Doktryny ekonomiczne

Merkantylizm – twierdzi, iż miarą bogactwa państwa jest ilość posiadanych przez nie kruszców. Źródłem
bogactwa był korzystny import i eksport. Merkantyliści początkowo domagali się usunięcia przeszkód
hamujących swobodny przepływ towaru i pieniędzy. Potem nastawienie na import surowców i eksport
towarów gotowych, gdyż taki układ daje dodatni bilans handlowy, wzrost produkcji krajowej. Kolonie były
źródłem tanich surowców i korzystnym rynkiem zbytu.

Kameralizm – merkantylizm w wersji krajów Europy środkowo – wschodniej poszerzony o konserwatywny
postulat poddaństwa chłopa i uprzywilejowanej pozycji szlachty. Nie dostrzegano potrzeby handlu
zamorskiego i posiadania kolonii

Policyzm – w absolutyzmie oświeconym teoria, iż monarchom przysługuje regulowanie wszystkich spraw
społeczno – gospodarczych. Wierzono w konieczność zapewnienia szczęścia i dobrobytu obywateli.

Fizjokratyzm – przeciwieństwo kameralizmu. Wierzono w prymat rolnictwa nad wszystkimi innymi
dziedzinami życia społecznego. Przyznano prymat szlachcie i chłopstwu, spychając inne klasy do miana
klasy jałowej. Państwo ma służyć bronieniu wartości prywatnej, państwo miało być „nocnym stróżem”.
Postulowano zniesienie poddaństwa i wolność produkcji bez ingerencji państwa.

2. Doktryny polityczno – administracyjne

a) Wiek XVI
Republikanizm monarchistyczny – państwo oparte na gwarancjach ustrojowych. Monarcha rządzi
moralnie i zgodnie z prawem dla szczęścia i dobrobytu swojego narodu (Erazm z Rotterdamu)
Doktryny reformacji – różnorakie, np. M. Luter uznawał konieczność istnienia państwa o niepodważalnej
roli monarchy, z kolei J. Kalwin wprowadzał ustrój kościoła na zasadach republikańsko – demokratycznych.
Doktryny utopijne – skromni i uczciwi urzędnicy kontrolowani przez zgromadzenie ludowe (T. More)

b) Wiek XVII

–

koncepcje prawa natury wynikające z racjonalnych metod poznania (nie od boga)

–

pojawia się teoria suwerenności ludu, której lud może się zrzec przekazując prawo władzy jednostce

–

teoria gloryfikacji władzy centralnej, której decyzje ustawodawcze miały być kontrolowane
parlamentem

–

Locke tworzy teorię umowy społecznej

–

I Rzeczpospolita – złota wolność szlachecka, wolna elekcja, liberum veto

c) Wiek XVIII

–

Monteskiusz dzieli ustroje według ich budowy i zasad działania. Na przykładzie Anglii wykłada
zasadę trójpodziału władzy

–

Powstaje myśl administracyjna nazwana nauką o policji. Początkowo była to nauka praktyczna,
mająca zapewnić sprawne i skuteczne działanie.

–

Państwo zostaje zrozumiane jako aparat mający zapewnić dobrobyt obywatelom

–

Pozbawienie policji roli narzędzia władzy absolutnej

9

28. Organy działające w formie komisji w Polsce w latach 1764 - 1775

1) Komisja Skarbowa i Komisja Wojskowa (1764r.)
–

istniały osobno komisje Koronna i Litewska

–

Komisji przewodniczyli ministrowie i 9-16 członków powołanych przez Sejm. Kadencja 2 – letnia.

–

Komisja skarbowa miała na celu przeprowadzenie reform gospodarczych, objęła pełnię władzy
skarbowo – podatkowo – sądowej. Planowała budżet – po raz pierwszy w historii Polski.
Przeprowadziła reformę monetarną. Sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

–

Komisja wojskowa – unowocześnienie armii, artylerii, ograniczenie kawalerii na rzecz piechoty,
organizowanie szkół wojskowych, powołanie Szkoły Rycerskiej

2) Komisja Edukacji Narodowej (1773r.)
–

8 członków mianowanych przez Sejm na 6 lat, pierwotny skład wybrał król

–

swój fundusz wzięła z majtku skasowanego zakonu Jezuitów

–

organizowała wszystkie szkoły publiczne, poza wojskowymi

–

wprowadziła jednolitość zarządu szkół

–

powołała dwie szkoły główne: Krakowską i Wileńską

3) Komisja nad szpitalami (1775r.)
–

zakładanie nowych szpitali, stworzenie powiatowej służby zdrowia,

–

powołanie kolegium lekarzy, aptekarzy i akuszerek,

–

zwalczenie żebractwa

–

zapobieganie epidemiom

–

szczepienia

4) Komisja dobrego porządku (komisja policji)
–

nadzór nad miastami

–

sprawy bezpieczeństwa, administracji, transportu i komunikacji, przemysłu, zdrowia, handlu,
obyczajowości.

–

Na jej potrzeby powołano podział państwa na 26 okręgów nadzorowanych przez intendentów.

29. Administracja terytorialna Francji za czasów Napoleona

Ustawa z 17 lutego 1800r. - całkowita reforma administracji. Wprowadzono zasady:

a) centralizmu
b) biurokratyzmu
c) hierarchiczności
d) jednoosobowości
e) resortowości

Wprowadzono podział administracji terytorialnej na:

1. departamenty na czele prefekt – podlega mu cała administracja z niewielkimi wyjątkami, np.

wojskowa. Rada prefekturalna – 2-5 osób – sądownictwo administracyjne; rada departamentalna
– 16-24 członków w zależności od wielkości gminy, pochodzą z nominacji, organ doradczy i
uchwalający rozkład podatków na okręgi i ściąganie ich.

2. Okręgi na czele podprefekt – podlegał służbowo prefektowi. Mianował go cesarz. Rada okręgowa

– 11 członków – zajmuje się głównie podatkami.

3. Gminy na czele mer – mianuje cesarz lub prefekt – był urzędnikiem stanu cywilnego i załatwiał

sprawy bieżące. Rada gminna – 10-36 członków – sprawy podatkowe.

10

30. Królestwo Polskie – centralne władze administracyjne

1. Monarcha – car Mikołaj I

car Rosji przybrał tytuł króla polskiego (unia personalna) Potem tytuł króla Polski stał się tylko jednym z
licznych tytułów przysługujących carowi. Pełnia władzy we wszystkich dziedzinach. „Rząd jest w osobie
króla”. Mianował urzędników świeckich i duchownych, wyroki i akty urzędowe były wydawane w jego imieniu.
Nobilitacje, tytuły honorowe, ordery. Prawo łaski. Naczelne dowództwo wojskowe. Naczelna władza w
zakresie polityki zagranicznej. „Święty i nietykalny”. Akty przez niego wydawane wymagały
kontrasygnaty. Szerokie uprawnienia ustawodawcze.

2. Pełnomocnik monarchy – M. Nowosilcow

urząd pozakonstytucyjny. Kontrola władz krajowych. Zasiadał w radzie administracyjnej.

3. Namiestnik – Z. Zajączek

mianowany i odwoływany przez monarchę. Zastępował go pod jego nieobecność w państwie. Władza
wykonawcza i administracyjna. Po śmierci Zajączka jego kompetencję przejęła rada administracyjna.
Dysponował własną kancelarią. Akty wymagały kontrasygnaty. Przewodniczył radzie stanu. Wydawał
postanowienia w trakcie posiedzeń rady administracyjnej. Niektóre kompetencje wykonawcze były jednak
zarezerwowane dla króla, tj. polityka zagraniczna, wojskowość, budżet.

4. Rada Stanu

a) Zgromadzenie ogólne (potocznie nazwane radą stanu)
skład: Przewodniczący – król, namiestnik lub pierwszy członek rady administracyjnej, ministrowie (5),
zwyczajni radcy stanu (10), nadzwyczajni radcy stanu (urzędnicy godni zaufania), referendarze zwyczajni
(9), sekretarz stanu, inne osoby mianowane przez monarchę.
Kompetencje: przygotowywanie aktów prawnych, wnoszenie ustaw do sejmu, sądownictwo administracyjne,
sporządzenie raportu o stanie kraju.
b) Rada administracyjna – gabinet ministrów
Skład: 5 ministrów + osoby mianowane przez króla. Na czele stoi namiestnik.
Po śmierci Zajączka rada administracyjna stała się organem kolegialnym pod przewodnictwem prezesa.
Przejęła kompetencje namiestnika.

5. Komisje rządowe

organy kolegialne na czele których stali ministrowie:

1) wyznań religijnych i oświecenia publicznego
2) sprawiedliwości
3) spraw wewnętrznych i policji
4) wojska
5) przychodów i skarbu

oprócz tego funkcjonował minister bez teki w Petersburgu.
Przy komisjach rządowych istniały różne kolegialne urzędy.
Funkcje komisji rządowych: a) wykonawcza – wykonywanie aktów prawnych wydanych przez króla b)
naradcza – wydawanie instrukcji, zarząd funduszami, przedstawianie raportów

6. pozostałe magistratury

Najwyższa izba obrachunkowa – kontrola finansów publicznych

Prokuratoria Generalna – ochrona interesów majątkowych korony, skarbu państwa i instytucji
państwowych.

11