Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Jak tworzyć plan rozwoju zawodowego
Małgorzata Pomianowska
Kierownik Pracowni Rozwoju Zawodowego Nauczycieli Centralnego Ośrodka Doskonale-
nia Nauczycieli; trener Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, koordynator Ogólnopol-
skiego Programu Doskonalenia Ekspertów Komisji Kwalifikacyjnych i Egzaminacyjnych;
autorka i realizatorka programów szkoleniowych m.in. z zakresu efektywnego planowania
kariery zawodowej; współautorka materiałów informacyjnych dotyczących awansu zawo-
dowego nauczycieli oraz artykułów na ten temat.
Elżbieta Tołwińska-Królikowska
Kierownik Pracowni Rozwoju Systemu Doskonalenia Centralnego Ośrodka Doskonalenia
Nauczycieli; współautorka materiałów informacyjnych dotyczących rozwoju zawodowego
nauczycieli; autorka i realizatorka szkoleń dla nauczycieli, dyrektorów, wizytatorów, dorad-
ców metodycznych; trener programu KOSS w Centrum Edukacji Obywatelskiej; edukator
programu  Nowa Szkoła .
Spis treści
1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2. Etapy planowania  budowanie planu rozwoju zawodowego. . . . . . . . . . . . . 12
2.1. Etap pierwszy: Ustalenie celów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2. Etap drugi: Określenie obecnej sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Etap trzeci: Ustalenie, co sprzyja, a co przeszkadza realizacji celów . . . . 11
2.4. Etap czwarty: Opracowanie zbioru działań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Zatwierdzanie projektu planu rozwoju zawodowego nauczyciela . . . . . . . . . 17
4. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Wstęp
I
Nauczyciel, który decyduje się na rozpoczęcie procedury związanej z ubieganiem się
o kolejny stopień awansu zawodowego, zobowiązany jest do napisania planu rozwoju
2.2
zawodowego. Plan ten jest ściśle powiązany ze stażem nauczyciela, ponieważ prze-
s. 1
widziane w nim zadania mają dotyczyć całego jego okresu. Długość stażu wynosi,
w zależności od sytuacji nauczyciela, od 9 miesięcy do 2 lat i 9 miesięcy.
Plan rozwoju zawodowego jest dokumentem, który ma przedstawiać propozycję
działań związanych z realizacją celów, jakie stawiają przed nauczycielem szkoła,
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
ustawodawca oraz on sam. Ma też ułatwiać nauczycielowi świadome osiąganie coraz
wyższych kompetencji związanych z wykonywanym zawodem.
Nie ma uniwersalnego sposobu budowania planów rozwoju zawodowego. Wiele zale-
ży od doświadczeń, potrzeb i preferencji osób je konstruujących. Najważniejsze jest,
aby plan ułatwiał realizację przedsięwzięć, a nie był martwym dokumentem. W tekście
tym proponujemy jedną z możliwych procedur konstruowania planu rozwoju zawodo-
wego na przykładzie sytuacji trzech nauczycieli znajdujących się w różnych punktach
kariery zawodowej.
Przykład
Pani Jola została zatrudniona 15 września w szkole podstawowej. Jest absol-
wentką filologii polskiej i podjęła pracę jako nauczyciel języka polskiego w kla-
sach IV VI. Zgodnie z przepisami rozpoczęła swój staż automatycznie, w dniu
nawiązania stosunku pracy. Będzie on trwać 9 miesięcy.
Dyrektor szkoły przydzielił jej opiekuna stażu  panią Anię, nauczycielkę języka
polskiego z 8-letnim stażem. Zobowiązał też panią Jolę, która w chwili zatrudnie-
nia otrzymała stopień nauczyciela stażysty, do zapoznania się z przepisami doty-
czącymi awansu zawodowego, a następnie napisania, przy pomocy opiekuna
stażu, projektu planu rozwoju zawodowego. Pani Jola ma go złożyć dyrektorowi
w ciągu 20 dni.
Pan Marek od roku jest nauczycielem biologii w gimnazjum. Ma ukończone stu-
dia wyższe zgodne z nauczanym przedmiotem i posiada kwalifikacje peda-
gogiczne. Jest nauczycielem kontraktowym. Złożył wniosek o rozpoczęcie stażu,
do którego dołączył projekt planu rozwoju zawodowego na czas stażu, czyli 2 lata
i 9 miesięcy. Dyrektor szkoły przydzielił mu opiekuna stażu  panią Kasię, nauczy-
cielkę fizyki z 20-letnim stażem pracy.
Pani Ewa od 18 lat uczy w liceum ogólnokształcącym. Jest nauczycielem mia-
nowanym i ma pełne kwalifikacje do wykonywania zawodu nauczyciela wycho-
wania fizycznego. Zdecydowała się ubiegać o stopień nauczyciela dyplomowa-
nego i w związku z tym złożyła wniosek o rozpoczęcie stażu, który będzie trwał
2 lata i 9 miesięcy. Załączyła do niego projekt planu rozwoju zawodowego.
2. Etapy planowania  budowanie planu rozwoju zawodowego
I
Planowanie, rozumiane jako proces określania celów i sposobów ich realizacji, może
2.2
okazać się znacznie prostsze, jeśli spróbujemy zastosować jasną procedurę tworzenia
planu. Przedstawiamy jedną z możliwości.
s. 2
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Etap I
Ustalenie celów
Etap II
Określenie obecnej sytuacji
Etap III
Ustalenie, co sprzyja,
a co przeszkadza realizacji celów
Etap IV
Opracowanie zbioru działań
Rycina 1. Schemat procesu planowania składający się z czterech etapów za: J.A.F. Stoner, Ch. Wankel,
Kierowanie, PWE, Warszawa 1996
2.1. Etap pierwszy: Ustalenie celów
Etap określania celów może koncentrować się głównie na przeszłości i teraz
niejszości
lub też przyszłości (uwzględnianie przede wszystkim stanu docelowego).
Ustawodawca przedstawił powinności nauczycieli: stażysty, kontraktowego i miano-
wanego w okresie stażu oraz wymagania niezbędne do uzyskania kolejnych stopni
awansu zawodowego w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 1 grudnia 2004 r.
w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (Dz.U. z 2004 r.
nr 260, poz. 2593  dalej: Rozporządzenie; patrz: Podstawy prawne w dziale I)  patrz
zestawienie poniżej.
Tabela 1. Powinności nauczycieli: stażysty, kontraktowego i mianowanego w czasie stażu oraz
wymagania niezbędne do uzyskania kolejnych stopni awansu zawodowego
Nauczyciel stażysta Nauczyciel kontraktowy Nauczyciel mianowany
Powinności w okresie odbywania stażu:
1) poznawanie organizacji, zadań 1) uczestniczenie w pracach 1) podejmowanie działań
i zasad funkcjonowania szkoły, organów szkoły związanych mających na celu doskonalenie
I
w tym: z realizacją zadań dydaktycznych, warsztatu i metod pracy, w tym
 nprzepisów związanych z jej wychowawczych, opiekuńczych doskonalenie umiejętności
 nfunkcjonowaniem; lub innych wynikających ze statutu stosowania technologii
2.2
 nsposobu prowadzenia szkoły oraz potrzeb szkoły informacyjnej i komunikacyjnej;
 nobowiązującej dokumentacji; i środowiska lokalnego; 2) realizowanie zadań służących
s. 3
 nprzepisów dotyczących 2) pogłębianie wiedzy i umiejętności podniesieniu jakości pracy szkoły;
 nzapewnienia bezpiecznych zawodowych, samodzielnie lub 3) pogłębianie wiedzy i umiejętności
 ni higienicznych warunków nauki przez udział w różnych formach służących własnemu rozwojowi
 ni pracy; kształcenia ustawicznego; oraz podniesieniu jakości pracy
2) obserwowanie zajęć 3) poznawanie przepisów szkoły, samodzielnie lub przez
prowadzonych przez opiekuna dotyczących systemu oświaty, udział w różnych formach
stażu lub innych nauczycieli, a w przypadku nauczycieli, kształcenia ustawicznego
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
Nauczyciel stażysta Nauczyciel kontraktowy Nauczyciel mianowany
Powinności w okresie odbywania stażu:
w wymiarze co najmniej jednej o których mowa w art. 1 ust. 1 z uwzględnieniem specyfiki typu
godziny w miesiącu, oraz pkt 2 i ust. 1a Karty Nauczyciela  i rodzaju szkoły, w której odbywa
omawianie z prowadzącym przepisów dotyczących pomocy staż
obserwowanych zajęć; społecznej lub postępowania
3) prowadzenie zajęć z uczniami w sprawach nieletnich, w zakresie
w obecności opiekuna stażu lub funkcjonowania szkoły
dyrektora szkoły, w wymiarze z uwzględnieniem specyfiki typu
co najmniej jednej godziny i rodzaju szkoły, w której odbywa
w miesiącu, oraz omawianie ich się staż
z osobą, w której obecności
zostały przeprowadzone;
4) uczestniczenie
w wewnątrzszkolnych formach
doskonalenia zawodowego
nauczycieli
Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia
nauczyciela kontraktowego: nauczyciela mianowanego: nauczyciela dyplomowanego:
1)nznajomość organizacji, zadań 1) umiejętność organizacji 1) uzyskanie pozytywnych efektów
i zasad funkcjonowania szkoły, i doskonalenia warsztatu pracy, w pracy dydaktycznej,
w której nauczyciel odbywał staż; dokonywania ewaluacji własnych wychowawczej lub opiekuńczej na
2) umiejętność prowadzenia zajęć działań, a także oceniania ich skutek wdrożenia działań
w sposób zapewniający właściwą skuteczności i wprowadzanie mających na celu doskonalenie
realizację statutowych zadań odpowiednich zmian; pracy własnej i podniesienie
szkoły, w której nauczyciel w przypadku nauczycieli, o których jakości pracy szkoły,
odbywał staż; mowa w art. 1 ust. 1a Karty a w przypadku nauczycieli,
3) znajomość środowiska Nauczyciela  umiejętność o których mowa w art. 9e ust. 1 3
uczniów, ich problemów oraz samodzielnego opracowania Karty Nauczyciela  uzyskanie
umiejętność współpracy z tym indywidualnych planów pracy pozytywnych efektów w zakresie
środowiskiem; z dzieckiem i prowadzenia karty realizacji zadań odpowiednio na
4) umiejętność omawiania pobytu dziecka oraz aktywnego rzecz oświaty, pomocy społecznej
prowadzonych i obserwowanych działania w zespole do spraw lub postępowania w sprawach
zajęć okresowej oceny sytuacji nieletnich, w związku
wychowanków; z zajmowanym stanowiskiem lub
2) umiejętność uwzględniania pełnioną funkcją;
w pracy potrzeb rozwojowych 2) wykorzystywanie w pracy
uczniów, problematyki środowiska technologii informacyjnej
lokalnego oraz współczesnych i komunikacyjnej;
problemów społecznych 3) umiejętność dzielenia się
i cywilizacyjnych; wiedzą i doświadczeniem z innymi
3) umiejętność wykorzystywania nauczycielami, w tym przez
w pracy technologii informacyjnej prowadzenie otwartych zajęć,
i komunikacyjnej; w szczególności dla nauczycieli
4) umiejętność zastosowania stażystów i nauczycieli
wiedzy z zakresu psychologii, kontraktowych, prowadzenie zajęć
pedagogiki i dydaktyki oraz dla nauczycieli w ramach
ogólnych zagadnień z zakresu wewnątrzszkolnego doskonalenia
oświaty, pomocy społecznej lub zawodowego lub innych zajęć;
postępowania w sprawach 4) realizację co najmniej trzech
nieletnich, w rozwiązywaniu z następujących zadań:
problemów związanych  nopracowanie i wdrożenie
z zakresem realizowanych przez  nprogramu działań edukacyjnych,
nauczyciela zadań;  nwychowawczych, opiekuńczych
5) umiejętność posługiwania się  nlub innych związanych
przepisami dotyczącymi systemu  nodpowiednio z oświatą, pomocą
I
oświaty, pomocy społecznej lub  nspołeczną lub postępowaniem
postępowania w sprawach  nw sprawach nieletnich,
nieletnich, w zakresie  nwykonywanie zadań doradcy
2.2
funkcjonowania szkoły, w której  nmetodycznego, egzaminatora
nauczyciel odbywał staż  nokręgowej komisji
s. 4
 negzaminacyjnej, eksperta
 nkomisji kwalifikacyjnej lub
 negzaminacyjnej dla nauczycieli
 nubiegających się o awans
 nzawodowy, rzeczoznawcy do
 nspraw programów nauczania,
 nprogramów wychowania
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Nauczyciel stażysta Nauczyciel kontraktowy Nauczyciel mianowany
Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia
 nprzedszkolnego, podręczników
 nlub środków dydaktycznych,
 na w przypadku nauczycieli szkół
 nartystycznych  także
 nkonsultanta współpracującego
 nz Centrum Edukacji Artystycznej,
 nposzerzenie zakresu działań
 nszkoły, w szczególności
 ndotyczących zadań dydaktycz-
 nnych, wychowawczych lub
 nopiekuńczych,
 nuzyskanie umiejętności
 nposługiwania się językiem
 nobcym na poziomie
 nzaawansowanym, a w przypadku
 nnauczycieli języków obcych 
 nuzyskanie umiejętności
 nposługiwania się drugim
 njęzykiem obcym na poziomie
 nzaawansowanym,
 nwykonywanie zadań na rzecz
 noświaty, pomocy społecznej lub
 npostępowania w sprawach
 nnieletnich we współpracy
 nz innymi osobami, instytucjami
 nsamorządowymi lub innymi
 npodmiotami,
 nuzyskanie innych znaczących
 nosiągnięć w pracy zawodowej;
5) umiejętność rozpoznawania
i rozwiązywania problemów
edukacyjnych, wychowawczych
lub innych, z uwzględnieniem
specyfiki typu i rodzaju szkoły,
w której nauczyciel jest zatrudniony
Najlepiej, aby nauczyciele stażysta i nauczyciel kontraktowy określili cele swoich dzia-
łań w okresie stażu na postawie powinności i wymagań zawartych w Rozporządzeniu
(bazowali głównie na tym, co jest do osiągnięcia w przyszłości).
Przykład
Pani Jola po zapoznaniu się z zadaniami i wymaganiami kwalifikacyjnymi na-
uczycieli ubiegających się o stopień nauczyciela kontraktowego sformułowała
następujące cele związane ze swoim rozwojem zawodowym:
1) Poznanie organizacji, zadań i zasad funkcjonowania szkoły (ż 6 ust. 1, pkt 1
I
i ust. 2 pkt 1 Rozporządzenia).
2) Doskonalenie umiejętności planowania, przygotowania i prowadzenia zajęć lek-
2.2
cyjnych (ż 6 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 pkt 2 Rozporządzenia).
s. 5
3) Zdobywanie umiejętności obserwowania i omawiania zajęć (ż 6 ust. 1 pkt 2
i ust. 2 pkt 4 Rozporządzenia).
4) Poznawanie środowiska uczniów (ż 6 ust. 2 pkt 3 Rozporządzenia).
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
Pani Jola zastanawiała się, czy nie połączyć celu 2. z 3., jako że obserwowanie
i omawianie zajęć służy doskonaleniu umiejętności planowania, przygotowania
i prowadzenia zajęć. Doszła jednak do wniosku, że umiejętności zawarte w celu
3. są dla niej tak ważne, iż warto poświęcić im więcej uwagi i uczynić je celem
głównym, a nie tylko środkiem do realizacji innego celu.
Pan Marek po przeanalizowaniu Rozporządzenia określił najważniejsze cele do
realizacji podczas stażu w sposób następujący:
1) Udział w pracach związanych z podnoszeniem jakości pracy szkoły (ż 7 ust. 1
pkt 1 Rozporządzenia).
2) Poznanie przepisów dotyczących systemu oświaty (ż 7 ust. 1 pkt 3 Rozpo-
rządzenia).
3) Wypracowanie i stosowanie metod dokumentowania oraz ewaluacji własnych
działań wychowawczych i dydaktycznych (ż 7 ust. 2 pkt 1 Rozporządzenia).
4) Poszerzenie wiedzy z zakresu pedagogiki i psychologii (ż 7 ust. 2 pkt 4 Roz-
porządzenia).
5) Nawiązanie współpracy ze środowiskiem lokalnym szkoły (ż 7 ust. 1 pkt 1 i ust. 2
pkt 2 Rozporządzenia).
6) Wprowadzenie na zajęcia lekcyjne technologii komputerowej i informacyjnej
(ż 7 ust. 2 pkt 4 Rozporządzenia).
W przypadku nauczyciela mianowanego, który ma możliwość wybrania zadań (mini-
mum 4 z 8 zapisanych w Rozporządzeniu), już na etapie formułowania celów warto
wziąć pod uwagę nie tylko wymagania kwalifikacyjne, ale również zadania i potrzeby
szkoły oraz potrzeby osobiste (łączenie przeszłości i teraz
niejszości z przyszłością).
Zadania i potrzeby szkoły
Potrzeby osobiste Cele
Wymagania kwalifikacyjne
Rycina 2. Czynniki istotne przy formułowaniu celów
I
Określając cele warto:
2.2
1) Zapoznać się z Rozporządzeniem, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zadania
s. 6
i wymagania związane z uzyskaniem kolejnego stopnia awansu  gdyż sposób i sto-
pień ich realizacji stanowić będą podstawę sformułowania oceny dorobku zawodo-
wego przez dyrektora i komisję kwalifikacyjną lub egzaminacyjną.
2) Przeanalizować własne potrzeby związane z rozwojem zawodowym. Czas odpo-
wiedzieć sobie na pytanie: Co chciałbym osiągnąć, jakie zadania realizować?
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
3) Zapoznać się z dokumentami szkoły (statutem, programem wychowawczym,
wewnątrzszkolnym systemem oceniania itd.). Jest to niezbędne, aby możliwe było
skorelowanie własnych działań z działaniami szkoły oraz własnych potrzeb z przyję-
tym zakresem obowiązków.
4) Ponownie wrócić do Rozporządzenia, aby określić cele działań w okresie stażu.
Przykład
Pani Ewa zapoznała się z Rozporządzeniem i zdecydowała się wybrać te zada-
nia, które najbardziej ją interesują i jednocześnie są zbieżne z potrzebami szkoły.
Pomyślała, że konstruowanie planu rozwoju zawodowego może być świetną oka-
zją do wprowadzenia zmian w swojej pracy, gdyż ostatnio zaczęła odczuwać, że
coraz bardziej popada w rutynę. Jej sytuacja rodzinna (dorosłe dzieci) pozwala
na poświęcenie większej ilości czasu na pracę zawodową i rozwijanie swoich
zainteresowań. Postanowiła w ramach obowiązków nauczyciela wychowania
fizycznego realizować zadania związane z turystyką  która to już od czasów
studenckich była jej pasją.
Po przeanalizowaniu własnych potrzeb pani Ewa zapoznała się z planem rozwoju
szkoły i potrzebami z niego wynikającymi. Przejrzała dokumenty szkoły pod ką-
tem realizacji swoich zainteresowań. Najbardziej więc zwróciły jej uwagę zapisy
Szkolnego Programu Wychowawczego i Programu Profilaktyki, dotyczące:
zapewnienia przez szkołę wszechstronnego rozwoju psychofizycznego,
profilaktyki uzależnień  m.in. poprzez organizację wolnego czasu młodzieży,
budowania więzi młodzieży z regionem.
Kolejnym krokiem pani Ewy był powrót do opisanych w Rozporządzeniu zadań
i wymagań kwalifikacyjnych lub egzaminacyjnych.
W końcu sformułowała następujące cele swoich działań w okresie stażu:
1) Przekazywanie swojej wiedzy i doświadczenia innym nauczycielom (ż 8 ust. 2
pkt 3 Rozporządzenia).
2) Wdrażanie technologii komputerowej do pracy dydaktycznej (ż 8 ust. 2 pkt 2
Rozporządzenia).
3) Opracowanie i realizacja programu wychowawczo-edukacyjnego (ż 8 ust. 2
pkt 4a Rozporządzenia).
4) Opanowanie umiejętności posługiwania się językiem angielskim (ż 8 ust. 2 pkt 4d
I
Rozporządzenia).
2.2
5) Aktywizacja środowiska lokalnego w zakresie sportu, turystyki i rekreacji (ż 8
ust. 2 pkt 4c Rozporządzenia).
s. 7
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
2.2. Etap drugi: Określenie obecnej sytuacji
Na tym etapie warto odpowiedzieć sobie na następujące pytania: Jaki jest stan wyj-
ściowy? Z jakich zasobów możemy korzystać:
osobistych (określenie swoich mocnych stron, zainteresowań, predyspozycji, wiedzy,
doświadczenia oraz obszarów trudności lub braków)?
środowiskowych (instytucje lokalne, rodzice uczniów, organizacje, środowisko
naturalne itp.)?
szkolnych (budynek wraz z pomieszczeniami, wyposażenie, ludzie  ich czas, chęci,
kompetencje, instytucje szkolne, tradycje)?
Przykład
Pani Jola, po rozmowie ze swoim opiekunem, przed przystąpieniem do napi-
sania planu rozwoju zawodowego postanowiła odpowiedzieć sobie na kilka
pytań:
Jakie umiejętności i wiedzę, przydatną do pracy wychowawczej, dydaktycznej
i organizacyjnej, już posiadam?
Jakie umiejętności w tych zakresach chciałabym zdobyć w pierwszym roku
swojej pracy?
Jakiej wiedzy potrzebuję i jak mogę ją uzupełnić?
Jakie swoje zainteresowania, mocne strony, predyspozycje mogłabym
wykorzystać w pracy dydaktycznej i wychowawczej, organizacyjnej? W jaki
sposób?
To, co wydało się jej bardzo ważne, to możliwość wykorzystania w pracy swojego
zamiłowania do poezji (publikowała wiersze w gazecie studenckiej), doświadcze-
nia zdobytego w trakcie przygotowywania uczniów do sprawdzianu na koniec
szkoły podstawowej, doświadczeń z 10 lat działalności w drużynie harcerskiej
i dość dobrej znajomości języka angielskiego.
Po spotkaniu z dyrektorem szkoły i opiekunem oraz przeanalizowaniu dokumen-
tów szkolnych i organizacji pracy szkoły pani Jola stwierdziła, że:
w przyszłym roku szkolnym obejmie wychowawstwo klasy IV;
szkoła uczestniczy w programie profilaktycznym  Spójrz inaczej ;
I co roku klasy IV, pod opieką polonistów, przygotowują przedstawienie dla klas
I III z okazji Dnia Dziecka;
2.2
w rejonie działania szkoły mieszka wiele rodzin objętych opieką Ośrodka Opieki
s. 8
Społecznej;
szkoła w ramach programu Socrates Comenius nawiązała współpracę ze szkołą
w Szkocji.
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Wypełniła tabelę zasobów:
Zasoby
osobiste " njestem dobrym organizatorem
" nmam dobry kontakt indywidualny z dziećmi
" ninteresuję się twórczością poetycką
" nznam angielski na poziomie średniozaawansowanym
szkolne " ndobrze zaopatrzona biblioteka i wideoteka
" nsprzęt audiowizualny w klasach
" ntradycja uczniowskich przedstawień teatralnych w szkole
" ndoświadczone grono nauczycieli-polonistów
" nrozpoczęta współpraca (zaakceptowany projekt) ze szkołą
" nw Szkocji
środowiskowe " nw sąsiedztwie szkoły prężnie działa ośrodek kultury
" nlokalna gazeta ma cotygodniowy ciekawy dodatek dla dzieci
" nrodzice uczniów chętnie uczestniczą w imprezach
" norganizowanych na terenie szkoły
" nw mieście istnieją publiczne i niepubliczne placówki
" ndoskonalenia nauczycieli oraz szkoły wyższe
Pan Marek przyjął, że punktem wyjścia do sporządzenia planu rozwoju zawodo-
wego będą dla niego zadania i wymagania egzaminacyjne wynikające z Rozpo-
rządzenia. W związku z tym, że będzie składał egzamin przed komisją, ważna jest
dla niego świadomość spełnienia wszystkich wymagań stawianych przed nim przez
ustawodawcę.
Jednak po rozmowie z opiekunem stażu, który zasugerował mu odniesienie się
do własnych doświadczeń i priorytetów, zdecydował się na sporządzenie  map
myślowych pt.  Moje zasoby i preferencje oraz  Moje deficyty .
doświadczenie
umiejętności pracy
w prowadzeniu
metodami aktywizującymi
kółka biologicznego
zamiłowanie do pracy
ugruntowana wiedza
MOJE ZASOBY
badawczej, eksperymentów
z dziedziny biologii
I PREFERENCJE
i doświadczeń
I
współpraca
dobry kontakt
ze stowarzyszeniem
z uczniami
2.2
nauczycieli przedmiotów
obsługa
s. 9
komputera
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
współpraca
z rodzicami
mało cierpliwości
współpraca z innymi
dla wolnego tempa
nauczycielami
pracy uczniów
MOJE
DEFICYTY
prowadzenie dokumentacji
ocenianie pracy uczniów
realizacja ścieżek
międzyprzedmiotowych
Po ustaleniu swoich zasobów i deficytów pan Marek zdecydował się przejrzeć
dokumenty szkoły pod kątem wyboru zadań wymagających pracy zespołowej.
Szczególnie zainteresowały go następujące fakty:
w szkole funkcjonuje Wewnątrzszkolny System Oceniania, który wymaga
modyfikacji;
wkrótce odbędą się wybory nowego opiekuna samorządu uczniowskiego;
szkoła już od lat uczestniczy w akcji  Sprzątanie świata i w obchodach Dnia Ziemi;
w szkole są realizowane ścieżki ekologiczna i prozdrowotna, w których realiza-
cję powinien się włączyć.
Pan Marek postanowił przeanalizować zasoby szkoły i środowiska lokalnego za
pomocą  map myślowych :
pracownia biologiczna
aktywny opiekun stażu
dobrze wyposażona
w pomoce dydaktyczne
ZASOBY
SZKOA
Y
zatrudnieni na etatach:
pracownia komputerowa
pedagog, psycholog,
reedukator
w pobliżu szkoły są tereny leśne, łąki
nadrzeczne, rezerwat przyrody
I
gmina dysponuje
funduszem na ochronę
2.2
środowiska
aktywnie działająca
ZASOBY
poradnia
s. 10
ŚRODOWISKA
rodzice wielu uczniów
psychologiczno-
prowadzą gospodarstwa
-pedagogiczna
rolne, jeden jest leśnikiem
na terenie województwa prężnie działa
ośrodek doskonalenia nauczycieli
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Pani Ewa przeanalizowała swoją sytuację wcześniej  podczas określania (kon-
struowania) celów.
2.3. Etap trzeci: Ustalenie, co sprzyja, a co przeszkadza realizacji
celów
Określenie czynników środowiskowych, instytucjonalnych i osobistych ułatwiających
oraz utrudniających realizację celów umożliwi takie zaplanowanie zadań na okres stażu,
które pozwoli na maksymalne wykorzystanie czynników sprzyjających i ograniczenie
trudności.
Przykład
Pani Jola sporządziła następującą listę czynników:
Co sprzyja? Co utrudnia?
" nMam doświadczonego opiekuna stażu " nDużo czasu zabiera mi dojazd do pracy
" nDwa razy w tygodniu kończę pracę po " nObawiam się odpowiedzialności
" n4 godzinach lekcyjnych " nzwiązanej z ocenianiem pracy uczniów
" nMam dużo czasu wolnego " nObawiam się sytuacji bycia ocenianą
" nKażdego dnia od godziny 13.00 są " nSłabo znam środowisko, w którym
" nwolne sale lekcyjne " npracuje szkoła
" nMoi uczniowie mieszkają w pobliżu
" nszkoły
Pan Marek skupił się głównie na trudnościach, które mogą się pojawić w trakcie
realizacji zadań (czynniki sprzyjające pojawiły się już w trakcie analizy zasobów).
W tym celu stworzył kolejną mapę myślową.
środowisko o niskim
liczne klasy
statusie materialnym
TRUDNOŚCI
mało sal lekcyjnych
I
(zajęcia w szkole
mało zintegrowane
kończą się o godz. 16.00)
grono nauczycieli
2.2
s. 11
Pani Ewa postanowiła wykorzystać nowo poznaną technikę SWOT (nazwa po-
wstała od pierwszych liter angielskich słów: strenghts, weaknesses, opportunities,
threats) do analizy sytuacji, w jakiej rozpoczyna staż.
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
Mocne strony (S) Słabe strony (W)
" nWspółpracownicy doceniają moje " nRodzice uczniów są zainteresowani
" nkompetencje zawodowe i doświadczenie " ngłównie rozwojem intelektualnym swoich
" nMam dużo czasu wolnego " ndzieci
" nZnam wiele osób, które mają dużą " nMłodzież ma dużo zajęć dydaktycznych
" nwiedzę o regionie " ni pozalekcyjnych
" nMłodzież zgłaszała zainteresowanie " nW gronie pedagogicznym nie ma osoby,
" nudziałem w rajdach, wycieczkach " nktóra byłaby zainteresowana włączeniem
" nMam ochotę aktywnie spędzać czas " nsię w organizację imprez turystycznych
" nSamorząd lokalny uchwalił zwiększenie " nSzkoła nie dysponuje sprzętem
" nnakładów finansowych na sport " nturystycznym
" ni rekreację
Szanse (O) Zagrożenia (T)
" nMoja oferta wewnątrzszkolnego " nRodzice mogą nie wyrazić zgody na
" ndoskonalenia może się spotkać " nuczestnictwo dzieci w zajęciach
" nz zainteresowaniem nauczycieli i dyrekcji " npozalekcyjnych
" nMożliwość współpracy z osobami spoza " nBrak wsparcia na terenie szkoły dla
" nszkoły " nmoich działań
" nMożliwość zdobycia funduszy od " nMoże zaistnieć trudność z ustaleniem
" nsamorządu lokalnego na sprzęt " nterminów imprez turystycznych
" nturystyczny
" nOferta turystyczna może się spotkać
" nz zainteresowaniem uczniów
2.4. Etap czwarty: Opracowanie zbioru działań
Wszystkie zaproponowane przez nas działania mają pomóc w świadomym podjęciu
trudnego zadania konstruowania planu własnego rozwoju zawodowego. Pomimo że
ustawodawca wyraz
nie określił wymagania stawiane przed nauczycielami, to jednak
formy ich realizacji, czyli zadania na okres stażu, są ustalane indywidualnie. Do na-
uczyciela należy takie uwzględnienie własnych potrzeb, mocnych stron, wiedzy o defi-
cytach, aby okres stażu został wykorzystany do rzeczywistego rozwoju, a ponadto
przyniósł satysfakcję samemu nauczycielowi i korzyści jego uczniom. Niezbędne jest
również uwzględnienie specyficznych potrzeb szkoły i kierunku jej rozwoju.
Należy pamiętać, aby realizację zadań rozłożyć równomiernie na cały okres stażu.
Konieczne jest też wyraz
ne oddzielenie środków do realizacji celów od samych ce-
lów. Pomocne jest w tym zadaniu określenie przewidywanych efektów. Na przykład
I nie powinno celem samym w sobie być branie udziału w szkoleniu lub ukończenie
studiów podyplomowych. Działania te są tylko środkami do osiągnięcia celów zwią-
2.2
zanych z nauczaniem, wychowaniem i innymi zadaniami realizowanymi na terenie
szkoły. Podnoszenie kwalifikacji musi czemuś służyć, a więc musi znalez
ć odbicie
s. 12
w codziennej pracy.
Pani Jola za radą opiekuna stażu postanowiła umieścić swój plan rozwoju zawodowe-
go w tabeli. Jako osoba rozpoczynająca pracę w szkole chciałaby szczegółowo zapla-
nować realizację poszczególnych celów.
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Tabela 2. Fragment planu rozwoju zawodowego zawierający część działań związanych z pierw-
szym celem
Sposób
Osoby Termin
Formy Materiały Spodziewane dokumento-
Cele Zadania wspomaga- reali-
realizacji pomocnicze efekty wania
jące zacji
efektów
Poznanie 1) Poznanie " opiekun " analiza do- " analiza do- " znajomość notatki wrzesień
organi- statutu stażu kumentu kumentu statutu z analizy 2005
zacji szkoły " dyrektor " omówienie " omówienie " umiejętność dokumentu
zadań treści z opie- treści z opie- posługiwania (pytania,
i zasad kunem kunem się nim refleksje,
funkcjo- " poprowa- " poprowa- w pracy wnioski)
nowania dzenie zebra- dzenie zebra-
szkoły nia dla rodzi- nia dla rodzi-
ców na temat ców na temat
statutu statutu
2) Poznanie " opiekun " analiza " szkolny " znajomość " notatki listopad
szkolnego stażu dokumentu program wy- programu z analizy 2005
programu " lider " omówienie chowawczy " stosowanie dokumentu
wychowaw- zespołu wy- jego treści " Konwencja jego założeń (pytania,
czego chowaw- z liderem ze- o Prawach w praktyce refleksje,
czego społu wycho- Dziecka wnioski)
" pedagog wawczego " opis
szkolny " sformuło- własnych
wanie wnios- działań
ków do związanych
własnej pracy z realizacją
szkolnego
programu
wychowaw-
czego
3) Poznanie " opiekun " analiza " wewnątrz- " znajomość " zapis paz
dzier-
wewnątrz- stażu dokumentu szkolny WSO zasad nik 2005
szkolnego " dyrektor " omówienie system " wypracowa- oceniania
systemu " lider jego treści oceniania nie własnego przedmioto-
oceniania zespołu z opiekunem " rozporzą- systemu oce- wego
przedmioto- bądz
liderem dzenie MEN niania przed- " scenariusz
wego " zaprojekto- w sprawie miotowego spotkania
wanie zasad zasad zgodnego z rodzicami
oceniania oceniania z WSO poświęcone-
pracy " przekazanie go przedsta-
uczniów uczniom i ro- wieniu zasad
dzicom zasad oceniania
oceniania w szkole
Przykład
Po rozpatrzeniu swoich zasobów, preferencji, deficytów i potrzeb szkoły pan Marek
I
wybrał po kilka zadań do każdego celu.
2.2
1) Udział w pracach związanych z podnoszeniem jakości pracy szkoły (ż 7 ust. 1
s. 13
pkt 1):
 dostosowanie wewnątrzszkolnego systemu oceniania do potrzeb uczniów
i nauczycieli;
 zaprojektowanie ewaluacji programu nauczania biologii;
 przygotowanie się do funkcjonowania w systemie egzaminów zewnętrznych;
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
 zgłoszenie swojej kandydatury na wybory opiekuna samorządu uczniow-
skiego.
2) Poznanie przepisów dotyczących systemu oświaty (ż 7 ust. 1 pkt 3):
 zapoznanie się z Kartą Nauczyciela i rozporządzeniami MENiS dotyczącymi:
zasad oceniania, programów i podręczników szkolnych, w sprawie awansu
zawodowego nauczyciela.
3) Wypracowanie i stosowanie metod dokumentowania oraz ewaluacji własnych
działań wychowawczych i dydaktycznych (ż 7 ust. 2 pkt 1):
 stworzenie systemu dokumentowania osiągnięć uczniów z biologii,
 wypracowanie form i metod dokumentowania realizacji ścieżek międzyprzed-
miotowych,
 przygotowanie projektu działań wychowawczych i ich ewaluacji.
4) Poszerzenie wiedzy z zakresu pedagogiki, psychologii i dydaktyki (ż 7 ust. 2
pkt 4):
 udział w różnych formach szkoleń,
 samokształcenie.
5) Nawiązanie współpracy ze środowiskiem lokalnym szkoły (ż 7 ust. 1 pkt 1):
 zorganizowanie szkolnej akcji  Sprzątanie Świata ,
 zorganizowanie gminnych obchodów Dnia Ziemi.
6) Wprowadzenie na zajęcia lekcyjne technologii komputerowej i informacyjnej
(ż 7 ust. 2 pkt 4):
 prowadzenie koła biologicznego,
 upowszechnienie stosowania komputera na lekcjach nauk przyrodniczych.
Wszystkie te zadania pan Marek rozpisał według następującego schematu: cel, zada-
nie, formy realizacji, osoby (instytucje) współpracujące, efekty, termin realizacji.
Tabela 3. Dwa przykłady takiego sposobu formułowania zadań
Cel 1.: Udział w pracach związanych z podnoszeniem jakości pracy szkoły (ż 7 ust. 1
pkt 1)
Zadanie: Przygotowanie się do funkcjonowania w systemie egzaminów zewnętrznych
Formy Osoby/instytucje Sposoby Spodziewane Termin
Lp.
realizacji współpracujące dokumentowania efekty realizacji
I
1 Zapoznanie się " Okręgowa " arkusz uwag, znam standardy styczeń
z informatorami Komisja Egzami- spostrzeżeń wymagań oraz 2006
2.2
CKE o egzami- nacyjna i wniosków do strukturę i formę
nie gimnazjal- " dyrektor własnej pracy arkuszy egzamina-
s. 14
nym ze szcze- cyjnych
gólnym
uwzględnie-
niem standar-
dów wymagań
z zakresu
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Formy Osoby/instytucje Sposoby Spodziewane Termin
Lp.
realizacji współpracujące dokumentowania efekty realizacji
przedmiotów
matematyczno-
-przyrodniczych
2 Zapoznanie opiekun stażu scenariusze rodzice i dzieci znają luty 2006
uczniów spotkania standardy wymagań oraz
i rodziców ze z rodzicami oraz egzaminacyjnych paz
dziernik
standardami lekcji przeprowa- i formę egzaminu 2006 i 2007
wymagań oraz dzonych metoda- (następne
formą mi aktywizującymi klasy)
egzaminu
3 Porównanie " doradca arkusz analizy uwzględnienie luty czerwiec
wymagań metodyczny porównawczej w wymaganiach 2006
stawianych " inni nauczyciele sporządzony i systemie oceniania
uczniom na nauk w zespole między- wewnątrzszkolnego
lekcjach matematyczno- przedmiotowym standardów
biologii ze -przyrodniczych wymagań
standardami egzaminacyjnych
wymagań
egzaminacyj-
nych w celu
wprowadzenia
ewentualnych
korekt
4 Analiza " nauczyciele arkusz wprowadzenie wrzesień
wyników przedmiotów spostrzeżeń ewentualnych zmian 2008
egzaminów matematyczno- i wniosków dla w: programie,
zewnętrznych -przyrodniczych własnej pracy metodach pracy,
w zestawieniu " OKE wymaganiach
z kontekstami
kształcenia
5 &
Cel 4.: Poszerzenie wiedzy i umiejętności z zakresu pedagogiki, psychologii i dydakty-
ki (ż 7 ust. 2 pkt 4)
Zadanie: Udział w różnych formach szkoleń
Formy Osoby/instytucje Sposoby Spodziewane Termin
Lp.
realizacji współpracujące dokumentowania efekty realizacji
1 Udział lokalna " zaświadczenie " zwiększenie marzec
w warsztatach niepubliczna o ukończeniu różnorodności form  kwiecień
dotyczących placówka formy współpracy 2006
współpracy doskonalenia doskonalenia z rodzicami
I
z rodzicami nauczycieli " projekt " aktywizacja
wykorzystania rodziców na terenie
2.2
zdobytej wiedzy szkoły
i umiejętności
s. 15
w codziennej
pracy (np.
scenariusze spot-
kań z rodzicami,
roczny program
współpracy)
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
Formy Osoby/instytucje Sposoby Spodziewane Termin
Lp.
realizacji współpracujące dokumentowania efekty realizacji
2 Udział w stu- uniwersytet " dyplom paz
dziernik
" współpraca
diach podyplo- ukończenia z innymi 2006 r. 
mowych studiów nauczycielami czerwiec
dotyczących " projekt realizacji przedmiotów 2007
integracji ścieżki między- przyrodniczych
międzyprzed- przedmiotowej " rozszerzenie
miotowej zakresu działalności
w naukach dotychczasowego
przyrodniczych kółka biologicznego,
które stanie się
kółkiem
przyrodniczym
3 Udział w kursie " poradnia zaświadczenie dostosowanie listopad
na temat pracy psychologiczno- o ukończeniu metod pracy  grudzień
z uczniem pedagogiczna formy i wymagań do 2005
dyslektycznym " szkolny doskonalenia potrzeb uczniów
reedukator dyslektycznych
4 Udział w konfe- stowarzyszenie " zaświadczenia " wprowadzenie 2005 2007
rencjach meto- nauczycieli o udziale ciekawych rozwią-
dycznych orga- przedmiotów w konferencjach zań metodycznych
nizowanych przyrodniczych " własne " dzielenie się
przez materiały wiedzą i doświad-
stowarzyszenie przygotowane na czeniem
nauczycieli konferencję z pozostałymi
przedmiotów nauczycielami
przyrodniczych
5 Udział w trenin- poradnia zaświadczenie projekt pracy marzec
gu umiejętności psychologiczno- o ukończeniu wychowawczej 2006
wychowaw- pedagogiczna formy z klasą
czych doskonalenia
Pani Ewa najpierw sporządziła listę zadań do wszystkich celów, póz
niej, analizując
każde zadanie, zaplanowała do niego formy realizacji, ustaliła, z kim będzie współ-
pracować, jakie będą spodziewane efekty oraz określiła termin realizacji i sposoby
dokumentowania przeprowadzonych działań.
Tabela 4. Zaproponowana przez panią Ewę lista zadań
Lp. Cel Zadania
1 Przekazywanie swojej wiedzy " upowszechnianie w radzie pedagogicznej wiedzy
i doświadczenia innym nauczycielom na temat higieny pracy umysłowej uczniów
I
(ż 8 ust. 2 pkt 3) " objęcie funkcji opiekuna stażu
" prowadzenie lekcji otwartych dla rodziców
2.2
i nauczycieli
" organizowanie i prowadzenie szkoleń związanych
s. 16
z upowszechnianiem wiedzy na temat regionu
2 Wdrażanie technologii komputerowej opracowanie i wdrożenie sposobu komputerowego
do pracy dydaktycznej (ż 8 ust. 2 dokumentowania wyników uzyskiwanych przez
pkt 2) uczniów na lekcjach wychowania fizycznego
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Rozwój zawodowy nauczyciela Opieka nad młodym nauczycielem
Lp. Cel Zadania
3 Opracowanie i realizacja programu opracowanie elementu szkolnego programu
wychowawczo-edukacyjnego wychowawczego związanego z upowszechnianiem
(ż 8 ust. 2 pkt 4a) turystyki jako sposobu spędzania wolnego czasu
i poznawania regionu
4 Uzyskanie umiejętności posługiwania zdobycie certyfikatu potwierdzającego znajomość
się językiem angielskim (ż 8 ust. 2 języka angielskiego na poziomie zaawansowanym
pkt 4d)
5 Aktywizacja środowiska lokalnego " organizacja różnych form aktywnego wypoczynku
w zakresie sportu, turystyki i rekreacji młodzieży
(ż 8 ust. 2 pkt 4c) " zainicjowanie prac związanych z utworzeniem
ścieżki zdrowia na terenie pobliskiego parku
3. Zatwierdzanie projektu planu rozwoju zawodowego
Projekt planu rozwoju zawodowego zawierający zadania do realizacji na czas stażu
powinien zostać przedstawiony do akceptacji dyrektorowi szkoły. Dyrektor sprawdza,
czy plan:
uwzględnia wymagania kwalifikacyjne lub egzaminacyjne zawarte w Rozporządzeniu,
jest zgodny z potrzebami i możliwościami szkoły.
Dyrektor ma 30 dni od rozpoczęcia zajęć na zatwierdzenie planu rozwoju zawodo-
wego. Może też zwrócić nauczycielowi projekt planu do poprawy, jeśli ma zastrzeże-
nia. W takim przypadku w formie pisemnej powinien wskazać propozycje zmian.
Nauczyciel zobowiązany jest wtedy do dokonania poprawek i zmian w wyznaczonym
przez dyrektora terminie.
Wskazane byłoby zrobienie kopii planu rozwoju zawodowego, tak aby zarówno dyrek-
tor szkoły, opiekun stażu, jak i sam nauczyciel dysponowali swoim egzemplarzem.
Plan rozwoju zawodowego będzie prawdopodobnie w trakcie stażu ulegał modyfi-
kacji. Trudno jest bowiem przewidzieć wiele różnych czynników, które będą miały
wpływ na sposoby wdrażania go w życie. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że
pojawią się nowe zadania, a niektóre zaplanowane mogą się okazać niemożliwe do
zrealizowania. Wszystkie zmiany powinny być uwzględnione w sprawozdaniu z rea-
lizacji planu rozwoju zawodowego. Większe modyfikacje warto konsultować z dy-
I
rektorem szkoły.
2.2
s. 17
4. Podsumowanie
Konstruowanie planu rozwoju zawodowego może się wydawać trudnym zadaniem.
W związku z tym często poszukujemy recept bądz
też wzorów.
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005
Opieka nad młodym nauczycielem Rozwój zawodowy nauczyciela
Niewątpliwie planowanie wymaga czasu, refleksji i zaangażowania. Dobry plan rozwo-
ju zawodowego to plan dostosowany przede wszystkim do indywidualnej sytuacji każ-
dego nauczyciela. Dlatego też nikt tego planu nie może napisać za nas.
Ważne!
Pomimo że nie ma recept i odradzamy kopiowanie wzorów, to jednak ułatwieniem
może być zastosowanie następnych kroków:
1) Zapoznaj się z dokumentami dotyczącymi awansu zawodowego nauczycieli.
2) Zapoznaj się z dokumentami szkoły. Pomyśl, czego oczekuje od Ciebie szkoła.
3) Zastanów się, jakim jesteś nauczycielem: co potrafisz, jakie masz: doświad-
czenie, wiedzę, umiejętności, predyspozycje.
4) Pomyśl, w jakim kierunku chcesz się rozwinąć, jakim nauczycielem chciałbyś
być w przyszłości.
5) Przeanalizuj, co może ułatwić, a co utrudnić realizację Twoich zamierzeń.
6) Sformułuj cele i zadania, które chcesz realizować w okresie stażu.
7) Określ formy realizacji zadań, osoby (instytucje), z którymi będziesz współpra-
cował, zakładane efekty działań, sposób ich dokumentowania oraz terminy
realizacji.
8) Przedstaw swój plan do akceptacji dyrektorowi szkoły.
I
2.2
s. 18
19 " Poradnik nauczyciela " Maj 2005
U19052005