546 MECHANIK NR 5-6/2008
Identyfikacja parametrów udarowego umacniania
laserowego LSP stopu aluminium metodÄ… odwrotnÄ…
KRZYSZTOF KOSIUCZENKO
TADEUSZ NIEZGODA
WOJCIECH NAPADA
EK *
Przedstawiono symulacjÄ™ procesu udarowego umac- Udarowe umacnianie laserowe LSP
niania LSP z wykorzystaniem Metody Elementów (Laser Shot Peening)
Skończonych (MES). Wyniki symulacji potwierdziły
Za pomocÄ… impulsowego promieniowania laserowego
przydatność tej metody.
o wysokiej gęstości energii (od kilkudziesięciu do 300
W inżynierii powierzchni stosuje się bardzo wiele metod i więcej J/cm2), przy bardzo krótkim czasie ekspozycji
ksztaÅ‚towania technologicznej warstwy wierzchniej mate- impulsu (10 8 ÷ 10 14 s), tj. gÄ™stoÅ›ci mocy promieniowania
riałów konstrukcyjnych i elementów maszyn w celu po- 106 ÷ 1011 W/cm2, można w ciaÅ‚ach staÅ‚ych Å‚atwo gene-
prawy ich właściwości. Najogólniej można je podzielić na rować fale uderzeniowe o bardzo wysokiej amplitudzie
kilka grup, z których najnowszymi są tzw. techniki wiąz- ciśnienia (nawet do 10 GPa). Pierwsze eksperymenty
kowe (laserowe i elektronowe) [1]. laboratoryjne polegały na bezpośrednim naświetlaniu od-
Impuls lasera jest wytwarzany poprzez dostarczenie krytej warstwy powierzchniowej metalu przez impuls lase-
skoncentrowanej energii do medium laserowego, np. sta- rowy. Wytworzona amplituda ciśnień nie osiąga wówczas
łych kryształów (Nd: YAG, Nd: YLF itd.) lub związków najwyższej możliwej wartości. Można znacznie zwiększyć
gazu (CO2, He-Ne itd.) w celu stymulowania atomów do amplitudę tego ciśnienia i wydłużyć czas jego trwania,
uzyskania spontanicznej emisji światła. y
ródłem energii jeśli przed obróbką powierzchnia metalu zostanie pokryta
może być lampa o wysokim natężeniu lub wyładowanie cienką (ułamki milimetra) warstwą absorpcyjną oraz grub-
elektryczne. Nowoczesne techniki laserowe polegają na szą (kilka milimetrów) warstwą inercyjną, hamującą szyb-
oddziaÅ‚ywaniu skupionÄ… wiÄ…zkÄ… laserowÄ… na warstwÄ™ kość ekspansji plazmy [2 ÷ 8]. UkÅ‚ad obróbki można skon-
wierzchnią (np. materiału konstrukcyjnego lub elementu), figurować w taki sposób, by na obrabiany materiał od-
powodującym lokalnie szybkie nagrzewanie i chłodzenie, działywała jedynie wysoka amplituda ciśnienia generowa-
a tym samym przemiany fazowe w stanie stałym (np. na przez impuls laserowy (rys. 1a).
hartowanie, odpuszczanie), istotnie wpływające na ich Warstwa absorpcyjna (dokładniej zespół kilku powłok
właściwości użytkowe. Tak ukonstytuowane warstwy wie- absorpcyjno-ochronnych, np. farba z różnymi domiesz-
rzchnie charakteryzujÄ… siÄ™ specyficznymi wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciami kami o Å‚Ä…cznej gruboÅ›ci od kilku do kilkudziesiÄ™ciu µm)
strukturalnymi (do amorficznych włącznie), chemiczny- ma za zadanie zwiększenie absorpcji promieniowania
mi i mechanicznymi, odmiennymi od rdzenia, na którym (przynajmniej w fazie początkowej), niedopuszczenie do
zostały wytworzone. Stosując większe gęstości mocy, penetracji fali cieplnej w głąb metalu oraz ochronę ob-
doprowadzamy do szybkiego nagrzewania, topnienia rabianej powierzchni przed destrukcyjnym działaniem ab-
i chłodzenia, połączonego z krystalizacją kierunkową ze lacji laserowej. Warstwa inercyjna (płytka szklana, warst-
stanu ciekłego w stan stały materii (np. spawanie, napa- wa wodna lub inny dielektryk przezroczysty dla promie-
wanie, cięcie) [1]. niowania) o grubości kilku mm, umieszczona na warstwie
Rys. 1. Oddziaływanie impulsowego pro-
mieniowania laserowego z materiÄ… w pew-
nym momencie czasu (t) oraz po za-
kończeniu impulsu dla gęstości mocy
q H" (108 ÷ 109 W/cm2: a) schemat ideowy
udarowego umacniania laserowego LSP,
b) geometria oświetlania tarczy (próbki) im-
pulsem laserowym, c), d) efekty końcowe
umocnienia udarowego (LSP)  wariant ze
schematu przedstawionego na rys. a) dla
stopu aluminium PA31 (ENAW-2618A) ob-
ciążonego jednym impulsem c) oraz dwo-
ma impulsami laserowymi d), laser impul-
sowy Nd: YAG model ReNOWA Laser 5,
 = 1064 nm, Eimp = 500 mJ, Ä = 25 ns,
I = 33 J/cm2
* Dr inż. Krzysztof Kosiuczenko, prof. dr.
hab. inż. Tadeusz Niezgoda  Katedra Me-
chaniki i Informatyki Stosowanej; dr inż.
Wojciech Napadłek  Katedra Pojazdów
Mechanicznych i Transportu  Wojskowa
Akademia Techniczna im. Jarosława Dąb-
rowskiego

548 MECHANIK NR 5-6/2008
absorpcyjnej, ogranicza szybkość ekspansji plazmy, dzię- Mechanizm udarowego umacniania laserowego LSP
ki czemu amplituda impulsu ciśnienia rośnie o rząd wiel- ogólnie polega na tym, że promieniowanie, które dotarło
kości oraz kilkakrotnie wydłuża się czas trwania impulsu do warstwy absorpcyjnej nagrzewa ją, jonizuje i wytwarza
[2 ÷ 8]. Taka trójwarstwowa konfiguracja metal + warstwa plazmÄ™. Powstaje przy tym fala uderzeniowa pochodzÄ…ca
absorpcyjna + warstwa inercyjna (rys. 1b) jest powszech- od bardzo dużego ciśnienia. Ciśnienie wytwarzane przez
nie stosowana przy udarowym umacnianiu laserowym impuls lasera opisać można wzorem (1) [6, 8]:
warstwy powierzchniowej falÄ… uderzeniowÄ… generowanÄ…
(1)
impulsem laserowym (LSP  Laser Shot Peening, potocz-
nie nazywana również kulowaniem laserowym). Umac- gdzie: Pzewn  ciśnienie na zewnętrznej powierzchni bla-
nianie to ma na celu wytworzenie w warstwie powierzch- chy, Ázewn  gÄ™stość warstwy inercyjnej (1 g/cm3), ½a 
niowej materiałów (głównie elementów konstrukcyjnych) prędkość zewnętrznej powierzchni warstwy absorpcyjnej.
lokalnych odkształceń plastycznych (deformacje i dys-
Niestety, wzór (1) nie pozwala na jednoznaczne
lokacje ziaren), decydujących o wytworzeniu naprężeń
obliczenie wartości ciśnienia oddziałującego na próbkę.
 ściskających . Procesy te związane są z parametrami
Znanych jest co najmniej kilka zjawisk wpływających na
promieniowania laserowego (gęstością energii, czasem
zmierzonÄ… wartość ciÅ›nienia. Z analizy literatury [2 ÷ 10]
trwania impulsu, częstością repetycji itp.) oraz układem
wynika, że warstwa absorpcyjna zwiększa amplitudę ciś-
stref umocnionych, wytwarzanym najczęściej przy użyciu
nienia 3 ÷ 10 razy. Natomiast wpÅ‚yw zmiany Á jest nie-
nowoczesnej automatyki przemysłowej zsynchronizowa-
wielki  zmiany gęstości nie przekraczają kilku procent.
nej z pracÄ… lasera.
W rozważaniach należało ponadto uwzględnić odbicie
i rozproszenie promieniowania od powierzchni warstwy
Model fizyczny impulsu laserowego
absorpcyjnej i inercyjnej (wody). Absorpcja promieniowa-
W pracy podjęto próbę identyfikacji numerycznej para- nia zależna jest nieliniowo m.in. od wartości gęstości
metrów udarowego umacniania laserowego. Do realizacji energii. Ponadto zwiększenie grubości warstwy inercyjnej
procesu LSP niezbędna jest znajomość wielu paramet- do 50 mm (i więcej) powoduje nawet całkowite pochłania-
rów technologicznych obróbki laserowej. Metody numery- nie energii impulsu. Dziesięciokrotny wzrost gęstości ener-
czne (np. Metoda Elementów Skończonych MES) wyma- gii powoduje tylko trzykrotny wzrost impulsu ciśnienia.
gają dokładnego zdefiniowania m.in. obciążenia, którym Dlatego tylko w pewnym przybliżeniu można założyć, że:
jest w rozpatrywanym przypadku impuls lasera. Omówi-
(2)
my właśnie to zagadnienie.
W ramach wcześniej zrealizowanych badań podstawo-
wych, w których  stosując różną długość fali, różną
gdzie: Imax  gęstość energii wyrażona w GW/cm2.
gęstość energii i czas trwania impulsu promieniowania
Ze względu na skomplikowany kształt przebiegu warto-
laserowego emitowanego przez laser Nd: YAG  dobrano
ści ciśnienia na zewnętrznej powierzchni, np. folii alumi-
najlepsze parametry udarowego umacniania różnych ma-
niowej lub blachy Pzewn (t), jest on często opisywany za
teriałów konstrukcyjnych (m.in. stopy aluminium  rys. 1c,
pomocÄ… funkcji:
d, stopy tytanu i Fe-C); przeprowadzono także analizę
zjawisk fizycznych, opracowano model numeryczny, wy-
konano opis matematyczny zjawisk zachodzÄ…cych przy
(3)
umacnianiu LSP [7]. Opracowano także program kom-
puterowy (autorzy prof. Jach i dr inż. A. Sarzyński z IOE
WAT), oparty na metodzie różnic skończonych  MRS,
gdzie: t0 = 10 ns; t2 = 50 ns; t3 = 30 ns; Pmax = 0,1 ÷ 5 GPa.
który służy do modelowania tych zjawisk, a także wyko-
Następnym problemem modelowania impulsu lasera
nano siatki modeli numerycznych MES stanu odkształceń
i naprężeń własnych (resztkowych) dla badanych mate- jest uwzględnienie zależności wartości ciśnienia od od-
ległości od środka wiązki P(r):
riałów w wybranych wariantach technologicznych. Dzięki
symulacji numerycznej MRS określono wartości szczyto-
we oraz przebiegi amplitudy ciśnienia generowanego (4)
w impulsie laserowym w funkcji czasu [4 ÷ 9]. W trójwarst-
wowej konfiguracji z powłoką absorpcyjną i inercyjną
uzyskiwano z obliczeÅ„ numerycznych wartoÅ›ci ciÅ›nieÅ„ ok. gdzie: a=1 ÷ 10 mm; N = 2 ÷ 200.
5 GPa (maks. nawet do 10 GPa) [5 ÷ 8].
Złożoność omawianej problematyki opisu oddziaływa-
nia impulsu lasera spowodowała, że autorzy przyjęli kilka
założeń upraszczających:
impuls świetlny zastąpiono impulsem ciśnienia przy-
łożonym do zewnętrznej powierzchni próbki,
przebieg impulsu w czasie p (t) opisano Å‚amanÄ…
w kształcie trapezu, co oznacza, że moc impulsu lasero-
wego narasta liniowo od zera do wartości maksymalnej,
a po pewnym czasie maleje liniowo do zera (rys. 3),
Rys. 2. Powstawanie impulsu ciśnienia
W analizowanym modelu (rys. 2) próbkę stanowiła
cienka folia aluminiowa o grubości g = 0,11 mm; war-
Rys. 3. Przyjęty do
stwą absorpcyjną była cienka powłoka czarnej farby
dalszych obliczeń wa-
riant obciążania p(t)
(0,05 mm), a inercyjną  5 mm słup wody.

550 MECHANIK NR 5-6/2008
wartość ciśnienia p (r) jest stała w obszarze, na który
a)
pada wiÄ…zka,
maksimum p (r) obliczono ze wzoru (2) dla średniego
natężenia wiązki lasera Imax = 10 GW/cm2,
czas oddziaływania impulsu t =25 ns [2, 9, 10]).
Przyjęty do dalszych rozważań model obciążenia
przedstawiono na rys. 6).
Zasadność przyjętych założeń zweryfikowano ekspery-
mentalnie. Dlatego symulacja numeryczna pozwoliła na
poprawną identyfikację podstawowych parametrów pracy
lasera, tzn. Imax oraz Pzewn.
Eksperyment laboratoryjny
Eksperyment laboratoryjny umacniania warstwy powie- b) c)
rzchniowej stopu aluminium przeprowadzono na specjal-
nie do tego celu zbudowanym stanowisku w WAT (rys. 4
i 5). W badaniach próbkę poddawaną udarowemu działa-
Rys. 5. Laboratoryjne stanowisko laserowe wykorzystywane w procesie
udarowego umacniania laserowego LSP folii aluminiowej i próbek
z różnych materiałów konstrukcyjnych oraz jego elementy składowe: a,
Rys. 4. Schemat oddziaływania wiązki laserowej na warstwę powierz-
b) widok stanowiska z oprzyrządowaniem, c) zasilacz lasera z układami
chniową próbki
sterowania; laser impulsowy Nd: YAG model ReNOWA Laser 5,
 = 1064 nm, Eimp = 500 mJ, Ä =25 ns; 1  laser, 2  zasilacz z elektro-
niu impulsowego promieniowania laserowego o dużej
nicznymi układami sterowania, 3  soczewka optyczna z podstawą,
gęstości mocy stanowiła folia wykonana ze stopu alu-
4  stół mechaniczny x y z posuwem ręcznym, 5  akwarium, 6  prób-
minium o gruboÅ›ci g=0,11 mm i wymiarach 2 × 4 cm.
ka (folia ze stopu aluminium), 7  podstawa pod laser z płytą granitową
a) d)
e)
b)
c) f)
Rys. 6. Profilogramy stref odkształconych plastycznie w folii ze stopu aluminium powstałe w wyniku oddziaływania fali uderzeniowej
generowanej impulsem laserowym  LSP w różnych wariantach eksperymentalnych: a) w atmosferze powietrza  folia bez powłoki
absorpcyjno  ochronnej (2D), b, c) w atmosferze powietrza  folia z powłoką absorpcyjno  ochronną (2 i 3D), d) widok folii z powłoką
absorpcyjno  ochronną oraz strefą odkształconą plastycznie w wariancie z warstwą inercyjną (rys. 1b, 2, 3), e, f) profilogramy 2D (e) i 3D (f)
z odksztaÅ‚conej plastycznie folii (d); laser impulsowy Nd: YAG model ReNOWA Laser 5,  = 1064 nm, Eimp = 500 mJ, Ä = 25 ns, gÄ™stość energii
q = 14 J/cm2, jeden impuls laserowy

552 MECHANIK NR 5-6/2008
Powierzchnia jej została pokryta warstwą absorpcyjno- Wszystkim elementom siatki MES przyporządkowano
-ochronną (czarna farba) o grubości ok. 0,05 mm. Próbkę właściwości materiałowe aluminium, z którego wykonano
umieszczono w zbiorniku z wodą (akwarium)  rys. 4, 5a. próbkę. Wykorzystano przy tym model materiału sprężys-
W eksperymentach laboratoryjnych, stosując różne gę- to-plastycznego z umocnieniem (rys. 8).
stości energii promieniowania laserowego (od kilku do
kilkudziesięciu J/cm2), różne grubości warstwy inercyjnej Wyniki obliczeń numerycznych
(wysokość sÅ‚upa wody od 5 ÷ 50 mm) przy staÅ‚ym czasie
ekspozycji promieniowania Ä = 25 ns, dobierano najlep- Obliczenia numeryczne wykonano w przedziale czasu
sze parametry LSP. Za najlepsze parametry uznano te, 0 ÷ 1500 ns z krokiem czasowym ok. 0,3 ns. Otrzymano
przy których nastąpiło maksymalne odkształcenie plas- m.in. mapy naprężeń, przemieszczeń i odkształceń dla
tyczne próbki  folii aluminiowej. Na badanej partii próbek każdego kroku czasowego. Stan wytężenia folii (napręże-
przeprowadzono obserwacjÄ™ przy użyciu mikroskopu ste- nia zredukowane Ãred wg hipotezy energetycznej HMH)
reoskopowego, pozwalajÄ…cego na przestrzenne widze- w kolejnych fazach symulacji przedstawiono na rys. 9.
nie obrazu powiększanego. Wykonano także pomiary pa- Szczególnej analizie poddano mapy rozkładów uzys-
rametrów geometrycznych, tj. głębokości oraz profilu kane w czasie znacznie przekraczającym czas ustania
w układzie 2D i 3D stref odkształconych plastycznie falą obciążenia (tzn. dla t > 25 ns). Obraz deformacji modelu
uderzeniową generowaną impulsem laserowym w róż- numerycznego przedstawiono na rys. 10. Jest on zbliżony
nych konfiguracjach eksperymentalnych (rys. 6). Przy ob- do deformacji rzeczywistej próbki  folii ze stopu alumi-
ciążeniu folii pojedynczym impulsem laserowym o gęsto-
ści energii ok. 14 J/cm2 w atmosferze powietrza, uzys-
kano niewielkie odkształcenie (rys. 6a). Maksymalna war-
tość wgłębienia wynosiła ok. 0,018 mm. Dalsze ekspery-
menty z folią pokrytą 0,05 mm powłoką absorpcyjno-o-
chronną (czarna farba) wykazały korzystne znaczenie tej
powłoki, gdyż uzyskano wgłębienie o maksymalnej głębo-
kości ok. 0,1 mm (rys. 6b, c). Najkorzystniejszy okazał się
wariant z warstwÄ… absorpcyjno-ochronnÄ… i inercyjnÄ…. Uzy-
skano wielokrotnie głębszą strefę odkształconą plastycz-
nie o maksymalnej gÅ‚Ä™bokoÅ›ci ok. 0,55 mm (rys. 6d ÷ f).
Rys. 9. Mapy naprężeń zredukowanych w kolejnych fazach symulacji
Świadczy to o zwielokrotnieniu wartości amplitudy ciś-
(Pa)
nienia wytworzonego w plazmie laserowej oraz o wy-
dłużeniu czasu oddziaływania amplitudy ciśnienia, na co
wpłynęła głównie warstwa inercyjna (5 mm słupa wody).
Symulacja numeryczna
udarowego umacniania laserowego
Rys. 10. Porównanie
Model numeryczny wykonano przy użyciu programu LS
odkształceń modelu
 Dyna [11-12]. Jest to program implementujÄ…cy metodÄ™
MES z próbką rze-
MES, szczególnie przydatny w analizach szybkozmien-
czywistÄ… (m)
nych zjawisk dynamicznych. Prostokątną próbkę opisano
siatką 6- i 8-węzłowych elementów bryłowych. Próbkę
umocowano, odbierając wszystkie stopnie swobody węz-
łom na dolnych narożach (rys. 7).
nium (rys. 6 d ÷ f), co potwierdza poprawność przyjÄ™-
tych w MES założeń, modelu oraz wykonanych obli-
czeń. W obu przypadkach głębokość krateru sięgała
1
ok. 0,6 mm. Założona wartość średniego natężenia
Rys. 7. Schemat /4 siatki mo-
delu MES wraz z warunkami
wiązki lasera Imax = 10 GW/cm2 była zatem określona
brzegowymi. Kolorem czerwo-
poprawnie.
nym zaznaczono obszar zawie-

rający obciążane elementy
Po analizie otrzymanych wyników obliczeń numerycz-
nych nasuwają się następujące wnioski:
zbudowany model numeryczny dobrze opisuje rze-
Elementy zawarte w okręgu o promieniu d=2 mm
czywiste procesy obróbki laserowej,
i leżące na górnej płaszczyz
nie próbki obciążono przy-
eksperymentalnie zweryfikowano skomplikowany pro-
kładając ciśnienie p (t) zdefiniowane zgodnie z rys. 3.
blem symulacji udarowego umacniania laserowego LSP,
zastosowane modele materiałowe (sprężysto-plasty-
Moduł Younga E, GPa 68
czny ze wzmocnieniem) dobrze opisują właściwości ma-
Granica wytrzymałości Rm, MPa 133,5
teriałowe,
Granica plastyczności Re0,2, MPa 117
otrzymane rezultaty obliczeń, w postaci np. map
Moduł wzmocnienia ET, GPa 0,68
naprężeń i odkształceń, pozwalają dokładnie obserwo-
Liczba Poissona ½ 0,33
wać stan obrabianego materiału w dowolnej fazie proce-
GÄ™stość Á, kg/m3 2760
su,
Współczynnik umocnienia kinem, B 1
uzyskane wyniki symulacji numerycznej MES po-
Współczynnik tarcia, µ 0,1
twierdziły ich zgodność z wynikami rzeczywistego eks-
Rys. 8. Właściwości materiałowe próbki wykonanej z folii aluminiowej perymentu przeprowadzonego w laboratorium WAT.

554 MECHANIK NR 5-6/2008
tualny oraz perspektywy. Problemy Eksploatacji  Zeszyty
W obu przypadkach głębokość krateru sięgała ok. 0,6 mm.
Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji 2004 T. 54, nr 3,
Tak więc założona wartość średniego natężenia promie-
s. 83 ÷ 102.
niowania wiązki lasera Imax = 10 GW/cm2 była określona
5. W. NAPADA
EK, A. SARZYC
SKI, J. MARCZAK: Laserowe umac-
poprawnie (co odpowiada impulsowi ciśnienia o amp- nianie udarowe warstwy wierzchniej stopu aluminium PA31.
Inżynieria MateriaÅ‚owa, R. 26, 2005, nr 5 (147), s. 619 ÷ 621.
litudzie 5 GPa),
6. A. SARZYC
SKI, K. JACH, J. MARCZAK, W. NAPADA
EK: Alumi-
wprowadzenie zmian do już opracowanego modelu
nium surface processing by pulsed Q-switched Nd:YAG laser.
MES daje swobodę w kształtowaniu oczekiwanych właś-
International Congress on Optics and Optoelectronics, 28 August
ciwości obrobionego materiału i doskonaleniu dotychcza-  2 September 2005, pp. 165, Warsaw University of Technology,
Warsaw.
sowych technologii obróbki.
7. W. NAPADA
EK, A. SARZYC
SKI, J. MARCZAK: Analiza proce-
sów zachodzących na stopach aluminium podczas ablacji lasero-
Praca została wykonana w ramach projektu nr N508 054 32/3758
wej. PrzeglÄ…d Spawalnictwa, nr 5-6/2006, s. 64 ÷ 67.
finansowanego w latach 2007 ÷ 2010 przez MNiSW.
8. J. MARCZAK, A. SARZYC
SKI, W. NAPADA
EK: Numeryczne
modelowanie fali uderzeniowej generowanej impulsem lasero-
wym w metalach. IX Konferencja Naukowo-Techniczna, Pro-
LITERATURA
gramy MES w komputerowym wspomaganiu analizy, projekto-
1. T. BURAKOWSKI, T. WIERZCHOC
: Inżynieria powierzchni me- wania i wytwarzania, Giżycko 2005, s. 371 ÷ 378.
tali. WNT Warszawa 1995. 9. D. SOKOL: Laser Shock Processing, Technical Bulletin No. 1,
2. C. MONTROSS, A. TAO WEI, YE LIN, G. CLARK, MAI YIU- SP Technologies, Inc.
WING: Laser shock processing and its effects on microstructure 10. J.L. OCANB, M. MORALES, C. MOLPECERE, J. TORRES:
and properties of metal alloys. International Journal of Fatigue
Numerical simulation of surface deformation and residualstres-
24, 2002.
ses fields in laser shock processing experiments. ETSIIMLAS
3. J. MEIJER: Laser beam machining (LBM), state of the art and
Madryd, 2004.
new opportunities. Journal of Materials Processing Technology
11. Keyword Manual 970 Volume 1 & 2, Livermore Software Techno-
149 (2004), s. 2 ÷ 17. logy Corp, http://www.lstc.com/
4. T. BURAKOWSKI, J. MARCZAK, W. NAPADA
EK, A. SARZYC
- 12. Theory Manual 2006. Livermore Software Technology Corp,
SKI: Modyfikacja właściwości warstwy wierzchniej stopów metali http://www.lstc.com/
falÄ… uderzeniowÄ… generowanÄ… impulsem laserowym  stan ak-