1

10. Złoża kopalin użytecznych w Polsce

10.1. Złoża węgla kamiennego

W Polsce obecnie znane są trzy zagłębia węgla kamienego, a mianowicie: Zagłębie Górno-

śląskie, Zagłębie Dolnośląskie i Zagłębie Lubelskie. Największe i najzasobniejsze jest Zagłębie
Górnośląskie, z którego pochodzi ponad 98% wydobywanego w Polsce węgla kamiennego.
Znacznie mniejsze jest Zagłębie Dolnośląskie, które w znacznej mierze jest już wyeksploato-
wane.

Ze względu na trudne warunki eksploatacji w Zagłębiu Lubelskim istnieje jedna kopalnia

„Bogdanka” i w chwili obecnej nie przewiduje się rozbudowy tego zagłębia.

Polskie złoża węgla kamiennego powstały w karbonie górnym (tabl. 8.1), który w naszych

zagłębiach jest produktywny. Perspektywy znalezienia nowych złóż węgla kamiennego uzależ-
nione są od stwierdzenia nowych terenów występowania górnego karbonu.

Badaniami geologicznymi prowadzonymi w ostatnich latach stwierdzono występowanie

utworow górnego karbonu w dwu nowych rejonach Dolnego Śląska, a mianowicie: na mono-
klinie przedsudeckiej, 30 km na północ od Wrocławia w miejscowości Czerńczyce (na głębo-
kości ponad 1000 m) oraz na obszarze niecki północnosudeckiej, między Lubaniem i Jaworem.
Na północny zachód od Lubania stwierdzono, wśród ciemnych iłowców i mułkowców, cienkie
pokłady węgla kamiennego. Czy występowanie tych utworów zapowiada odkrycie nowych
złóż węgla kamiennego, obecnie jeszcze nie wiadomo. Ostatecznie wyjaśnią to dalsze prace
geologiczne.

10.1.1. Górnośląskie Zagłębie Węglowe

Górnośląskie Zagłębie Węglowe jest jednym z największych zagłębi węglowych w świecie.

Jego powierzchnia wynosi około 6400 km

2

(wraz z okręgiem ostrawsko- kalwińskim) z czego

4 500 km

2

należy do Polski. Stanowi ono olbrzymią nieckę wypełnioną utworami karbonu pro-

duktywnego, których grubość w części zachodniej wynosi przeszło 6500 m.

Warstwy karbonu produktywnego (górnego) podścielone są utworami karbonu dolnego

stanawiącego łupki i piaskowce (kulm) oraz wapienie (wapień węglowy), które znane są na
powierzchni tylko w grzbiece dębnickim.

Zagłębie jest typu mieszanego, tzn. paraliczno-limnicznego. Zagłębie typu paralicznego

charakteryzuje się obecnością skał zawierających skamieniałości morskie. Powstały one w są-
siedztwie mórz, które wkraczały lub cofały się z ich terenu w zależności od ruchów górotwór-
czych. Zagłębia limniczne nie zawierają wkładek osadów morskich, powstały w warunkach
śródlądowych. Charakteryzują się mniejszym rozprzestrzenieniem i nieregularnościami w zale-
ganiu pokładów.

W Zagłębiu Górnośląskim warstwy brzeżne (namur A) mają charakter paraliczny, a osady

młodsze, warstwy siodłowe i łękowe (górny namur i westfal) są typu limnicznego.

Zagłębie Gómośląskie ma kształt nieregularnego trójkąta, którego podstawę stanowi linia

Morawska Ostrawa-Karwina-Krzeszowice, a wierzchołek leźy w okolicy Tarnowskich Gór.
Granica południowa nie jest dokładnie ustalona, gdyż utwory formacji węglowej nakryte są
grubymi osadami Karpat. Również granica południowo-wschodnia nie jest dokładnie zbadana.

Zasoby węgla stwierdzone i prawdopodobne w pokładach nadających się do eksploatacji do

głębokości 1000 m wynoszą ponad 60 mld ton, a do głębokości 2000 m – 150 mld ton.

Stratygrafię i budowę karbonu produktywnego w zagłębiu Górnośląskim przedstawiono w

tabl. 10.1.

2

Karbon górny zwany też „siles", dzieli się na zasadnicze trzy grupy warstw: w dolnej części

– brzeżne, w środkowej części – siodłowe, w górnej części – łękowe.

Warstwy brzeżne charakteryzują się przewagą łupków ilastych, są dostępne tylko na brze-

gach zagłębia (stąd wywodzi się ich nazwa) oraz w wypiętrzeniach tektonicznych. Warstwy te
zawierają pokłady węgla koksowniczego, ku wschodowi cała seria cienieje. Warstwy siodłowe
w części zachodniej zawierają sześć grubych pokładów węgla o sumarycznej miąższości około
28 m, ku wschodowi pokłady łączą się ze sobą i tworzą w okolicach Dąbrowy Górniczej jeden
pokład grubości do 20 m. Warstwy łękowe zawierają łupki i piaskowce oraz dużą liczbę pokła-
dów węgla.

Niecka Zagłębia Górnośląskiego ma wyraźne dwa główne kierunki zaburzeń tektonicznych,

które krzyżują się w okolicy Zabrza i Gliwic. Jeden z tych kierunków związany jest z powsta-
niem Sudetów i przebiega z południowego zachodu na północny wschód.
Najwyraźniej zaznaczony jest w zachodniej części zagłębia, która jest silnie zaburzona tek-
tonicznie. Wyróżnia się tu dwa siodła z przylegającymi do nich łękami. Siodła są złusko-
wane i przekształcone w nasunięcia. Idąc od zachodu na wschód mamy nieckę rybnicką,
siodło michałkowickie, nieckę chwałowicką oraz nasunięcie orłowskie. Drugi kierunek
pofałdowań związany jest z powstaniem Gór Świętokrzyskich i przebiega z północnego
wschodu na południowy zachód. Najsilniej ten kierunek zaznaczony jest w północnej czę-
ści zagłębia. Idąc z północy na południe wyróżnia się: nieckę bytomską, siodło główne (z
zaznaczającymi się w jego obrębie kopułami w rejonie Zabrza, Chorzowa, Mysłowic, po-
wstałymi w miejscach krzyżowania się obu kierunków tektonicznych, obszerną nieckę głów-
ną oraz siodło Mszana-Jastrzębie. Podobny kierunek jak pofałdowania mają górne uskoki.

Szkic tektoniczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego przedstawia rys. 10.1.
Obecnie eksploatacja koncentruje się na obrzeżach zagłębia oraz siodłach i wyniesieniach.

Stopniowo zagospodarowuje się również nieckę główną, jednak w środkowej części tej niecki
utwory węglonośne nakryte są grubą warstwą utworów młodszych. Stąd budowane tu kopalnie
prowadzą eksploatację na coraz większych głębokościach.

3

Rys. 10.1. Szkic tektoniczny Gómośląskiego Zagłębia Węglowego

10.1.2. Dolnośląskie Zagłębie Węglowe

Dolnośląskie Zagłębie Węglowe zajmuje obszar Sudetów ograniczony od zachodu masy-

wem Karkonoszy, a od wschodu masywem Gór Sowich. Zajmuje ono obszar około 1200 km

2

,

z czego ponad 550 km

2

zawiera pokłady węgla nadające się do eksploatacji na głębokości nie

przekraczającej 1500 m.

Część północno-wschodnia zagłębia należy do Polski (okolice Wałbrzycha i Nowej Rudy).

Skrzydło południowo-zachodnie i część obszaru centralnego należy do Czech (rejon Żacler,
Swatanowice i Radwanice). Zagłębie Dolnośląskie ma kształt wydłużonej niecki, której oś
dłuższa wynosi około 60 km, a krótsza – 35 km. Po stronie polskiej utwory karbonu odsłaniają
się na powierzchni w postaci zwartego pasa wychodni od Kamiennej Góry przez Wałbrzych w
kierunku Nowej Rudy i Słupca (rys. 10.2).

Zagłębie Dolnośląskie jest zagłębiem typowo limnicznym. Na obwodzie, niecki warstwy

karbonu produktywnego leżą płycej, a w środkowej części gruby nadkład utrudnia dokładniej-
sze jej zbadanie. Eksploatacja węgla koncentruje się w brzeżnych partiach struktury. W pol-
skiej części zagłębia serię produktywną stanowią pokłady węgla występujące w dwu zasadni-
czych poziomach: w spągowej i środkowej części profilu karbonu górnego. Regionalnie noszą
one nazwę warstw wałbrzyskich i żaclerskich.

4

Rys. 10.2. Zagłębie Dolnośląskie

1 - nadkład karbonu, 2 - górny karbon, 3 - dolny karbon

Niemal wszystkie pokłady węgla charakteryzują się nierównomiernym wykształceniem, są

na ogół cienkie i tylko niektóre z nich osiągają grubość 1,5 do 2 m. Często są one poprzecinane
uskokami, poprzesuwane oraz zgniecone lub poprzerywane intruzjami skał magmowych,
głównie porfiru i melafiru. Pokłady węgla mają liczne przerosty skał płonnych. Pokłady te są
strome - nachylenie wynosi od 30 do 70°.

Węgle dolnośląskie wyróżniają się wysokim stopniem uwęglenia. Występują tu wszystkie

typy węgla koksowniczego (34 do 37), węgle chude typu 38, a w strefach kontaktowych ze
skałami wylewnymi znajdują się węgle antracytowe typu 41 i 42.

Węgle dolnośląskie są stosowane w koksownictwie jako węgle schudzające do produkcji

najwyższej jakości koksu odlewniczego i wielkopiecowego; stanowi to o wysokiej ich warto-
ści.

W Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym występuje silne zagrożenie wyrzutami dwutlenku

węgla, metanu i skał. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu C0

2

w złożu są warunki tekto-

niczne. Uskoki spełniają zadanie dróg migracji C0

2

, a węgiel stanowi tu jego zbiorniki. C0

2

gromadzi się także w porowatych piaskowcach.

10.1.3. Lubelskie Zagłębie Węglowe

Lubelskie Zagłębie Węglowe jest całkowicie zakryte przez utwory jury i kredy; określono je

tylko na podstawie danych z otworów wiertniczych. Jego granice również nie są dotychczas
jednoznacznie określone, ponieważ utwory karbonu rozciągają się jeszcze poza obszar rozpo-
znany dotychczas wierceniami. Zagłębie tworzy podłużny obszar o powierzchni około 4000
km

2

, rozciągający się od Radzynia i Parczewa na północy do Hrubieszowa i poza granicę pań-

stwa na południu.

Osady karbonu rozwinęły się najpełniej w części południowo-zachodniej, w pasie biegną-

cym od Wisły, przez okolicę Żyrzyna, Lublina, Tyszowce aż poza granicę państwa. Tak naj-
prawdopodobniej przebiega strefa największego obniżenia osadów podścielających karbon i tu
należy widzieć centralną część niecki karbońskiej. W kierunku północno-wschodnim następuje
znaczna redukcja warstw karbońskich.

Na terenie Lubelskiego Zagłębia Węglowego wyróżnia się dwa zasadnicze rejony z róż-

nie rozwiniętymi profilami utworów karbońskich oraz między nimi profile pośrednie;
wpływa to na znaczną zmienność w zaleganiu warstw. Jeden z tych rejonów położony jest
w południowo-wschodniej części zagłębia od granicy państwa (Hrubieszów-Korczmin) do

5

Chełma Lubelskiego. Drugi rejon leży na północny zachód od poprzedniego i rozciąga się
między Chełmem Lubelskim, Łęczną, Radzyniem i Parczewem.

Szkic Lubelskiego Zagłębia Węglowego przedstawia rys. 10.3.

Rys. 10.3. Szkic Lubelskiego Zagłębia Węglowego

1 - przypuszczalne granice Lubelskiego Zagłębia Węglowego,

2 - rejon pierwszy, na którym występują pokłady nadające się do eksploatacji

3 - rejon drugi najbardziej zasobny w węgiel

W rejonie pierwszym występują bilansowe zasoby węgla, jednak liczba i grubość pokła-

dów jest stosunkowo niewielka. Maksymalnie występuje tu do 10 pokładów węgla grubości
w zasadzie nie przekraczającej 1,2 m. Jest to głównie węgiel typu 33 i 34. W północno-
zachodniej części Zagłębia (rejon drugi) występuje obszar najbardziej zasobny w węgiel,
zawierający ponad 20 pokładów węgla grubości dochodzącej do 3 m, przy czym w więk-
szości jest to węgiel energetyczny (typ 32).

Utwory karbonu (westfal) wykształcone są tu przeważnie w postaci nieprzepuszczalnych

iłowców i mułowców. Podrzędnie występują warstwy piaskowców grubości od kilku do
kilkunastu metrów. W swym wykształceniu seria węglonośna jest bardzo podobna do
warstw orzeskich Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Warstwy karbonu zapadają w kie-
runku południowym pod kątem 3 do 4°.

Ogólne zasoby Lubelskiego Zagłębia Węglowego obliczone dla pokładów występują-

cych do głębokości 1000 m zostały oszacowane na około 40 mld ton. Zasoby najbardziej
perspektywicznej dla rozwoju górnictwa części północno-zachodniej, w której sumaryczna
grubość pokładów zdatnych do eksploatacji waha się w granicach od 10 do 23 m, zostały
oszacowane na ponad 20 mld ton.

10.2. Złoża węgla brunatnego i

torfu

Węgiel

brunatny występuje w różnych rejonach kraju na zachód od doliny Wisły aż po

zachodnią granicę kraju.

Obszar północny zawiera pokłady węgla brunatnego zalegające na głębokości około 100

m. Złoża są silnie zaburzone, głównie wskutek działalności lodowców, co stwarza nieko-
rzystne warunki eksploatacji. Stwierdzono je w okolicach Gdyni, Szczecina i Olsztyna.
Złoża te nie były do tej pory eksploatowane.

6

Rys. 10.4. Złoża węgla brunatnego w Polsce

Na obszarze lubusko-dolnośląskim złoża węgla brunatnego są najzasobniejsze. Daw-

niej eksploatowano te złoża sposobami podziemnymi, obecnie eksploatuje się je wyłącz-
nie sposobem odkrywkowym. W rejonie Kaławsk Zgorzelec-Turoszów obok pokładów
grubości 1 do 2 m występuje lokalnie w zapadliskach pokład grubości 40 do 70 m; pokład
ten eksploatuje kopalnia węgla brunatnego Turów. Obszar poznański zawiera duże złoża
występujące jednak w niekorzystnych do eksploatacji warunkach, wśród zawodnionych
piasków.

W obszarze Konin-Łódź duże znaczenie gospodarcze mają złoża Konin i Bełchatów.

Znajdują się tu duże jednostki wydobywcze wraz z zakładami energetycznymi; pokład
węgla brunatnego ma tu grubość od 9 do 25 m, lokalnie nawet ponad 50 m. Głębokość
zalegania tych złóż wynosi od 40 do 100 m.

Złoża w rejonie Zawiercia i Częstochowy zawierają jeden lub dwa pokłady leżące na

niewielkiej głębokości, ich grubość wynosi 0,5 do 1 m i więcej, a zasięg jest niewielki.
Obecnie złoża te nie są eksploatowane.

Rozmieszczenie złóż węgla brunatnego w Polsce przedstawiono na rys. 10.4.
Złoża

torfu występują prawie na terenie całej Polski, głównie na Pomorzu, w Wielko-

polsce, nad Narwią i Notecią. Sumaryczna powierzchnia torfowisk zarejestrowanych na
terenie Polski wynosi około 1800 tys. ha, a ich grubość nie przekracza zwykle 5 do 8 m,
wyjątkowo do kilkunastu metrów.

Zasoby torfowisk ocenia się na około 20 mld m

3

, tzn. około 8 mld ton. Wykorzystanie

torfowisk dla celów przemysłowych jest obecnie nieznaczne.

10.3. Złoża siarki

Polskie złoża siarki są pochodzenia chemiczno-organicznego. Złoża te są ściśle zwią-

zane z utworami gipsowymi, z którymi występują wspólnie lub kosztem których powsta-

7

ją. Nasze złoża siarki są typu sycylijskiego, w których warstwy siarkonośnych margli
tworzą wkładki wśród płytkowodnych osadów wapienno-gipsowych. Złoża tego typu
zajmują duże obszary, a zawartość siarki nie przekracza w nich zwykle 30%.

Obecnie na wielką skalę prowadzi się eksploatację złóż siarki między Baranowem i

Tarnobrzegiem po obu stronach Wisły. Rozmieszczenie złóż siarki rodzimej w Polsce
przedstawiono na rys. 10.5, a przekrój geologiczny złoża siarki w okolicach Tarnobrzega
na rys. 10.6.

10.4. Złoża soli

Gruba seria solonośna występuje na Niżu Polski Środkowej, której najbardziej wydźwi-

gniętą częścią jest Wał Kujawsko-Pomorski. Kopalnie eksploatujące tu sole kamienne i po-
tasowo-magnezowe istnieją w Inowrocławiu, Wapnie i Kłodawie. Sole kamienne eksplo-
atowane są także na przedgórzu Karpat w okolicach Bochni i Wieliczki.

10.5. Złoża rud żelaza,

cynkowo-ołowianych i miedzi

Przez rudy rozumie się surowce mineralne użytkowane zasadniczo w celu uzyskania z

nich metali, zwłaszcza ciężkich (o gęstości powyżej 5000 kg/m

3

). Granice rud stanowią su-

rowce glinu i magnezu. Surowce do produkcji siarki nazywa się rudami siarki. Termin ruda
używa się tak w zestawieniu z odpowiednim metalem, np. rudy żelaza, miedzi, ołowiu itp.,
jak i w zestawieniu z odpowiednim kruszcem, np. ruda magnetytowa, syderytowa,
chalkopirytowa, ruda miedzi rodzimej itp. Rudy wielometaliczne (polimetaliczne) mają
zwykle jeden metal, który stanowi o wartości rudy.

Według użyteczności i zastosowania przemysłowego metali wydziela się siedem grup

rud, a mianowicie rudy metali:

- żelaznych, czyli „czarnej metalurgu” – żelaza, manganu, chromu,

8

- staliwnych, tj. uszlachetniających stal, należą tu rudy niklu, kobaltu, molibdenu, wol-

framu, wanadu i tytanu.

- lekkich – glinu, magnezu, litu,
- specjalnych i rzadkich – między innymi antymonu, arsenu, rtęci, bizmutu, kadmu, ru-

bidu, cezu, chromu, berylu,

- szlachetnych – złota, srebra, platyny i pokrewnych,
- promieniotwórczych – uranu, radu i toru,
- nieżelaznych – cyny, miedzi, ołowiu, cynku.
W Polsce obecnie eksploatuje się złoża rud żelaza, cynku i ołowiu, miedzi oraz niklu.

Zapotrzebowanie gospodarki narodowej na inne metale pokrywane jest z importu.

Polskie złoża rud żelaza o znaczeniu przemysłowym zawierają głównie syderyt ilasty,

zwany również żelaziakiem ilastym, drugie miejsce co do znaczenia gospodarczego ma li-
monit, czyli żelaziak brunatny. Pozostałe rudy żelaza, jak magnetyt, hematyt i inne, tworzą
niewielkie znane złoża bez znaczenia gospodarczego. Pewne nadzieje wiąże się z nowo od-
krytym złożem rud żelaza w rejonie Suwałk. Jest to złoże magnetytu powstałe w prekam-
brze; obecnie prowadzi się tam prace geologiczno-rozpoznawcze w celu określenia możli-
wości eksploatacji tego złoża.

Wydobycie rud żelaza w Polsce nie zaspokaja zapotrzebowania na ten surowiec, co

zmusza nas do importu znacznych ilości wysokoprocentowych rud żelaza z zagranicy.
Polskie złoża rud żelaza występują w następujących obszarach:

- częstochowskim,
- świętokrzyskim,
- łęczyckim,
- karpackim,
- górnośląskim,
- dolnośląskim.
Eksploatację zasobnych złóż rud cynku i ołowiu prowadzi się w trzech rejonach:
- olkuskim, obejmującym okolice Olkusza, Bolesławia i Sławkowa,
- bytomskim, obejmującym okolice Bytomia i Tarnowskich Gór,
- chrzanowskim - okolice Trzebini, Chrzanowa i Jaworzna.

Rozmieszczenie złóż rud cynku i ołowiu ujęto na rys. 10.7.

W Polsce jedynymi eksploatowanymi złożami rud miedzi są osadowe złoża łupków mie-

dzionośnych na Dolnym Śląsku. Przekrój przez dolnośląskie złoże rud miedzi przedstawia rys.
10.8.

9

Pytania kontrolne
1. Gdzie w Polsce występują złoża węgla kamiennego?
2. Podaj charakterystykę Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.
3. Jak dzieli się karbon górny?
4. Co wiesz o warunkach eksploatacji pokładów w Zagłębiu Dolnośląskim?
5. Powiedz gdzie są obszary występowania głównych złóż węgla brunatnego, siarki, soli, rud

metali.