Temat: Inne główne kategorie: płeć, wiek,
stan cywilny, przynależność do kohorty,
zawarcie i rozwiązanie małżeństwa, ciąża
i poród, urodzenia żywe i zgony.

Zbiór podstawowych kategorii demografii nie jest ściśle ustalony. W demografii
występuje jednak pewna liczba kategorii, której niewątpliwie należą do tej dyscypliny i
określają obszar jej badań. Kategorie demografii dzielą się na trzy grupy: cechy populacji,
zdarzenia lub zjawiska ludnościowe oraz procesy demograficzne. Cechy populacji
umożliwiają zidentyfikowanie struktury demograficznej pod wybranym kątem, a następnie
badanie jej oddzialywania na zdarzenia i procesy demograficzne. Zdarzenia ludnościowe
bezpośrednio wywołują zmiany w stanie populacji i jej strukturze demograficznej, natomiast
procesy demograficzne są uporządkowanymi łańcuchami zdarzeń ludnościowych, wiążącymi
te zdarzenia ze zmianami w stanie i strukturze demograficznej populacji. Inne kategorie które
pełnią również ważną role w demografii to: płeć, wiek, stan cywilny, przynależność do
kohorty, zawarcie i rozwiązanie małżeństwa, ciąża i poród, urodzenia żywe i zgony.

Płeć- w demografii wiąże się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka
warunkujących jego zdolność do prokreacji czyli rozrodu. Zdolność do wytwarzania gamet
żeńskich (jaj) charakteryzuje osobników płci żeńskiej, czyli kobiety, zdolność do
wytwarzania gamet męskich (plemników) zaś – osobników płci męskiej, czyli mężczyzn. Jest
to związane ze strukturą chromosomów płciowych organizmu. W demografii milcząco
zakłada się stałość tej cechy od urodzenia do zgonu, pomija się zatem przypadki zmiany płci
przez osobnika. Ignorowane są również przypadki obojnactwa. Zróżnicowanie członków
populacji według płci ma podstawowe znaczenie w analizie rozrodczości. Ważne jest równie
w analizie małżeńskości i umieralności.

Wiek- oznacza w demografii czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu
obserwacji. Określa się go zwykle w ukończonych latach życia, Niekiedy w odróżnieniu od
wieku fizjologicznego nazywa się go wiekiem chronologicznym.
W przeciwieństwie do płci, wiek osobnika zmienia się nieustannie. Zmiana ta jest jedno
kierunkowa, z upływem czasu wiek osobnika rośnie liniowo aż do momentu zgonu. Wiek w
momencie zgonu jest jednak bardzo zróżnicowany, Przy tym nie udało dotąd się ustalić
maksymalnej długości życia osobników gatunku ludzkiego. Dotychczasowe obserwacje
pozwalają na bezsprzeczne potwierdzenie faktów dożycia najwyżej około 120 lat, jednak są
one niesłychanie rzadkim. Nie udało się natomiast przedstawić dowodów na dłuższe życie,
Nie oznacza to jednak, że nie najbardziej długowieczne jednostki nie mogą żyć dłużej ani że
taka maksymalna granica nie może ulegać podwyższeniu. Współcześnie ze względu na
powszechność metryk urodzenia zawierających dokładną datę i odnotowywanie daty
urodzenia w dowodzie tożsamości, można łatwo i bezbłędnie określić wiek osobnika w
dowolnym momencie. Wiek jest kluczową zmienną w analizie struktury demograficznej
populacji, zaś struktura ludności według wieku odgrywa taką rolę w analizie niemal
wszystkich zjawisk demograficznych.

Stan cywilny- to cecha demograficzna różniąca członków populacji dojrzałych do prokreacji,
zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa ona rodzaj związku, jaki łączy osobnika
dorosłego danej płci z innym osobnikiem dorosłym, lecz płci przeciwnej, przy czym chodzi tu
o związki, które tworzą rodzinę lub jej nie tworzą. Rozróżnienie z punktu widzenia stanu
cywilnego ma ścisły związek z analizą prokreacji (rozrodczości), ponieważ odwołując się do
genezy roli tej cechy w demografii – usankcjonowanie rodziny przez prawo lub tradycję
miało m.in. chronić potomstwo i wspomagać jego wychowanie i rozwój.
Kryterium w przypadku tej cechy nie jest tak jednoznaczne jak w przypadku płci i wieku. W
kręgu cywilizacji chrześcijańskiej przez setki lat najistotniejsze z tego punktu widzenia było
zawarcie dozgonnego małżeństw( wyłącznie dwojga partnerów przeciwnej płci), czyli
związku tworzącego trwałą rodzinę na mocy aktu prawa aczkolwiek z początku wyłącznie
kanonicznego, a ostatnio również lub wyłącznie cywilnego. Potomstwo zrodzone z takiego
związku, nazywane ślubnym, na ogół zdecydowanie dominowało wśród nowo narodzonych.
Nie zawsze i wszędzie jednak akt prawny (akt zawarcie małżeństwa) sankcjonował taki
związek. Związek był monogamiczny i heteroseksualny, a dolna granica podziału dorosłej
populacji na osoby w stanie małżeńskim i pozostałe osoby, który jeszcze w niebyt odległej
przeszłości był niezwykle ważny dla analizy rozrodczości, stała się w demografii
ograniczona.

Przynależność do kohorty- jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego
zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu (np. w danym roku
kalendarzowym). Ludzie zatem różnią się także dlatego, że należą do określonych kohort. Na
przykład zgon żony w dniu 20 kwietnia 1992 może oznaczać w przypadku owdowiałego
mężczyzny przynależność do „kohorty wdowców 1992 r.” Uwzględnienie zróżnicowania ze
względu na przynależność do kohorty ma kluczowe znaczenie w analizie demograficznej.
Pozwala bowiem na rozpatrywanie zachowań demograficznych w danym okresie (a tym
samym ich łącznego efektu w postaci sumy zdarzeń demograficznych) z uwzględnieniem
różnic, np. doświadczeń życiowych ludzi, właściwych różnym kohortom. Cecha ta jest stałą
w trakcie całego określonego procesu ludnościowego. Szczególnym przypadkiem kohorty jest
generacja; członkowie populacji należących do określonej generacji to osoby urodzone

(osoby, które rozpoczęły życie) w określonym przedziale czasu kalendarzowego (w czasie
jednostkowym, np. w ciągu tego samego roku).

Zawarcie małżeństwa- to akt utworzenia rodziny przez mężczyznę i kobietę, między innymi
w celu prokreacji oraz wychowania potomstwa we wspólnym gospodarstwie domowym.
Często jest sankcjonowane prawem. W drugiej połowie XXw. w Europie nasilało się
zjawisko tworzenia związków pozaprawnych, zwanych małżeństwami nieformalnymi
(konkubinat, kohabitacja itp.) W szerokim sensie zawarcie małżeństwa oznacza podjęcie
współżycia seksualnego w celu urodzenia i wychowania potomstwa. W demografii ma to
zatem ścisły związek z rozrodczością i reprodukcją ludności. Istotą zawarcie małżeństwa, jak
każdego zdarzenia demograficznego, jest możliwość przyporządkowania mu ścisłej daty.
Małżeństwo jest w skali populacji strumieniem , rejestrowanym sumarycznie w
jednostkowych przedziałach czasu.
Współczesne społeczeństwo w większym stopniu niż społeczeństwa poprzednie wykształciło
w skali masowej alternatywne relacje społeczne prowadzące do prokreacji i wychowania
potomstwa, np. (obok kohabitacji, konkubinatu) związki partnerskie osób żyjących w
oddzielnych gospodarstwach domowych, krótkotrwałe związki partnerów, z których tylko
jeden wychowuje potomstwo, rodziny z dziećmi adoptowanymi przez jedną lub wiele osób
dorosłych (przybranych rodziców), w tym związki homoseksualne. Znaczenie małżeństwa w
analizie demograficznej ulega zatem zmianie.

Rozwiązanie małżeństwa- stanowi finał trwania związku małżeńskiego. Może nastąpić z
powodu następujących zdarzeń: rozwód, separacja oraz zgon. Rozwód oznacza nie tylko
rozwiązanie związku, ale i uzyskanie zdolności do utworzenia nowego małżeństwa, podczas
gdy separacja jest w istocie zawieszeniem istnienia związku, w związku z czym partnerzy nie
mogą zawierać go z inną osobą. Zarówno rozwód, jak i separacja są orzekane przez sąd. W
przypadku gdy związek małżeński ma charakter nieformalny (gdy nie został usankcjonowany
prawem), rozróżnienie między rozwodem i separacją nie ma większego sensu. Zgon
powoduje rozwiązanie małżeństwa z przyczyny naturalnej, określanej za pomocą
jednoznacznego kryterium biologicznego (metodycznego), podczas gdy rozwód (i separacja)
następuje pod wpływem okoliczności społecznych, a jego kryteria są dalekie od
jednoznaczności.
Zgodnie z podejściem tradycyjnym, rozwiązanie małżeństwa zmniejsza liczbę związków
predestynowanych do prokreacji i wychowania potomstwa, ale zarazem rozstającym się
partnerom otwiera drogę do tworzenia nowych rodzin, ma więc wpływ na rozrodczość.

Ciąża- jest skutkiem poczęcia, czyli zapłodnienia kobiety przez mężczyznę, a więc związku
między nimi, w tym związku partnerskiego, zwłaszcza małżeństwa. Stanowi zarazem
przyczynę takich zdarzeń jak poronienie i poród. Z kolei efektem porodu jest urodzenie; ten
sam poród może oznaczać jedno lub więcej urodzeń,. Poronienia dzielą się na samoistne i
sztuczne, czyli aborcje, urodzenia zaś – na martwe i żywe. Tylko to ostatnie jest zdarzeniem
istotnym z punktu widzenia demografii, bezpośrednio bowiem wpływa na stan populacji. Co
więcej, efektem zapłodnienia może być nie tylko „prawidłowa” ciąża, ale również ciąża
pozamaciczna. Z tego wynika, że związek (erotyczny) między mężczyzną i kobietą, choć
może spowodować zdarzenie demograficzne w postaci urodzenia żywego, napotyka w
realizacji tego celu na liczne „przeszkody”: brak zapłodnienia, ciążę pozamaciczną,

poronienie samoistne, aborcję, wreszcie urodzenie martwe. Powstaje tu skomplikowany
łańcuch, którego czynniki są złożonej natury – biologicznej i społecznej.
Ciąża, chociaż stanowi kategorię kluczową wśród zdarzeń dotyczących bezpośrednio
rozrodczości , jest trudno obserwowalna dla badacza. Pewna część ciąż w populacji
występująca we wczesnym okresie jest bowiem postrzegana jako opóźnienie menstruacji, a
generalnie zdarzenie to dotyczy intymnej sfery życia, niechętnie ujawnianej przez osobników
(kobiety lub ich partnerów) na zewnątrz, w tym analitykom. Niemniej jednak wiele analiz
demograficznych (dotyczących płodności) obejmuje tę kategorię.

Poród- to narodziny, choć zgodnie z prawą i tradycją wielu społeczeństw tylko w przypadku
żywo urodzonego dziecka traktuje się jako narodziny człowieka, czyli podstawowe zdarzenie
demograficzne. Światowa Organizacja Zdrowia (jedna z agend ONZ) zaleca, aby do porodów
zaliczać jedynie fakty wydobycia (wydalenia) płodu z organizmu matki co najmniej po 28
tygodniach ciąży. W nowoczesnym społeczeństwie porody są ściśle ewidencjonowane;
określa się nie tylko efekt porodu (urodzenie żywe albo urodzenie martwe), ale także (w
przypadku żywo urodzonych) cechy fizyczne noworodka (wagę, wzrost, niektóre inne
parametry). Różnica między liczbą ciąż i liczbą porodów pozwala określić skalę poronień.
Wśród tych ostatnich poronienia samoistne zdarzają się z ustaloną, stosunkową stabilną
(znaną) częstością, są bowiem głównie uwarunkowane przez czynniki biologiczne. Jeśli w
wyniku porodu rodzi się dziecko, to mówi się o porodzie pojedynczym, w innych
przypadkach – o porodzie wielorakim (bliźniaczym).
Efekt porodu i cechy fizyczne noworodka to istotne informacje dla badania stanu zdrowia
populacji i umieralności.

Urodzenie żywe- stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne; wzrost
populacji o jedną osobę (lub więcej osób, jeśli poród był bliźniaczy) z powodów naturalnych
(biologicznych, wewnątrz populacyjnych). Wbrew intuicyjnym konotacjom, jego
zdefiniowanie nie jest proste. Na przykład w latach 1963-1994 w Polsce (wzorem byłego
ZSRR) nie stosowano zalecanej przez Światową Organizacją Zdrowia definicji urodzenia
żywego, zgodnie z którą jedynym kryterium jest wykazywanie oznak życia przez dziecko
bezpośrednio po wydaleniu (wydobyciu) z ustroju (ciała) matki. Stawiano wówczas warunek,
by noworodek (aby kwalifikował się jako urodzenie żywe i tym samym powiększył rozmiary
populacji) ważył co najmniej 1000g lub, jeśli jego waga była niższa (lecz wyższa niż 600g),
by przeżył po urodzeniu co najmniej 24 godziny. Niezależnie od tego rodzaju manipulacji,
ogólnie biorąc, ustalenie, czy noworodek wykazuje oznaki życia, często nie należy do rzeczy
łatwych i prostych. Od 1994 r, przez urodzenie żywe jest w Polsce rozumiany fakt wykazania
jakichkolwiek oznak życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych, tętnienie
pępowiny) przez płód całkowicie wydobyty z ustroju matki po ciąży w wyniku porodu.
Rejestracja urodzeń żywych, podobnie jak wszystkich porodów, w przypadku których
noworodek (płód) ważył ponad 500g, służy m.in. bilansowaniu stanu populacji oraz
podstawowych części (zwanych subpopulacjami), analizie rozrodczości oraz analizie
umieralności około poporodowej, noworodków i niemowląt. Obejmuje ona bowiem nie tylko
stwierdzenie faktu żywego urodzenia (w tym jego dokładnej daty), ale również czasu trwania
ciąży, wielkości i wagi w momencie narodzin oraz cech demograficznych i społecznych
matki. Do celów analitycznych wykorzystuje się często podział na urodzenia małżeńskie i
pozamałżeńskie, w zależności od formalnego związku łączącego rodziców noworodka (ich
wzajemnego stanu cywilnego).

Zgon- czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie
demograficzne; powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę z przyczyn o
charakterze biologicznym, wewnątrz populacyjnym. Do zgonu prowadzi bowiem proces
degradacji biologicznej organizmu człowieka, zwykle związany ze starzeniem się. Z pozoru
jest łatwy do zidentyfikowania, a ogólna definicja wydaje się prosta: zgon to nieodwracalne
ustanie czynności całego ustroju człowieka w wyniku trwałego zatrzymania czynności
narządów niezbędnych do życia. Jednakże w praktyce występują sytuacje wątpliwe,
zwłaszcza w populacjach, w których jest wiele osób w podeszłym wieku, a poziom wiedzy i
technik medycznych umożliwia długotrwałe utrzymywanie organizmu w stanie komy (tj.
głębokiej utraty świadomości) czy przywrócenie do funkcjonowania niektórych narządów
(np. serca), których akcja ulega zatrzymaniu, i długotrwałe podtrzymywanie tego
funkcjonowanie za pomocą specjalnej aparatury. W niektórych krajach (np. Holandia,
Szwajcaria i USA) w przypadkach sztucznego podtrzymywanie życia pojawiła się pod koniec
XXw. prawna możliwość uprzedniego wyrażenia woli co do zaniechania takiego działania,
czyli możliwość „śmierć na życzenie” (specyficznej formy eutanazji).
Z punktu widzenia przyczyny najogólniej zgony dzielą się na naturalne i nienaturalne.
Pierwsze z nich są wywoływane przez wewnętrzne stany organizmu (których źródło stanowią
np., choroby lub uszkodzenia genetyczne), a drugie przez okoliczności zewnętrzne, zwykle
działające nagle (np. wypadek, zabójstwo, samobójstwo). W demografii częściej jest
stosowany nieco inny podział – na zgodny endogeniczne (ściśle związane z wewnętrzną
kondycją organizmu) i egzogeniczne (pozostałe), trudny jednak w praktyce do zastosowanie,
Światowa Organizacja Zdrowia zaleca szczegółowy standaryzowany (systematycznie
aktualizowany) wykaz przyczyn zgonów, ostatnio (zgodnie z tzw. X nowelizacją)
podzielonych na 19 głównych grup. W przypadku początkowego okresu życia często są
wyróżniane następujące subkategorie zgonu: zgon okołoporodowy (urodzenie martwe albo
zgon w ciągu pierwszego tygodnia życia), zgon noworodka, czyli neonatalny (zgon w ciągu
pierwszych czterech tygodniach życia) i zgon niemowlęcia (zgon w ciągu pierwszego roku
życia). Jedynie ostatnia z tych subkategorii jest uwzględniana w bilansach stanu ludności.
Zgon i jego przyczyna mogą być stwierdzone wyłącznie przez dyplomowanego lekarza.
Zazwyczaj tylko ta czynność, której efektem jest karta zgonu (obowiązkowo potwierdzona
przez organ administracji państwa), umożliwia pochówek. Z tej zasady wynika kompletność
rejestracji zgonów, Rejestry zgonów umożliwiają systematyczne monitorowanie i analizy
umieralności pod kątem cech demograficznych osób zmarłych oraz przyczyn zgonu.
Podstawowym celem tej analizy na gruncie demografii jest bilansowanie stanu populacji i jej
podstawowych części (zwanych subpopulacjami) oraz ocena stanu zdrowia i ryzyka zgonu
różnych grup ludności.