Anthony Giddens
Ramy później nowoczesności

Kilka uwag o nowoczesności

Nowoczesność – odnosi się do instytucji i wzorów zachowań, zapoczątkowanych na końcu
europejskiego feudalizmu.
Nowoczesność = świat uprzemysłowiony

Wymiary nowoczesności:

1. Industrializm – jedna z osi instytucjonalnych nowoczesności; odnosi się do relacji

społecznych wynikających z powszechnego zastosowania surowców energetycznych
i maszyn w procesach produkcyjnych.

2. Kapitalizm – system wytwarzania dóbr; jego elementy: konkurencja rynkowa;

urynkowienie siły roboczej.

3. Nadzór – władza organizacyjna, która związana jest z nowoczesnym życiem

społecznym; wszelka kontrola ludności.

4. Kontrola środków przemocy – „uprzemysłowienie wojny”; niszczycielski potencjał

uzbrojenia o coraz większych rozmiarach (np. broń jądrowa).

Formy uspołecznienia (wytworzone w nowoczesności):

Państwo narodowe (część większego układu państw narodowych) – wykształca

specyficzne rozwiązania terytorialne i mechanizmy sprawowania nadzoru,

monopolizuje kontrolę nad środkami przemocy.

Nowoczesne państwa – systemy zdalne do samokontroli, do prowadzenia spójnej polityki,
realizacji planów w skali geopolitycznej.

Nowoczesna organizacja – szeroki zakres, biurokratyczny charakter, a w szczególności
skupiona refleksyjna kontrola,
Organizacja – regularna kontrola stosunków społecznych na nieograniczonym obszarze
czasu i przestrzeni.

Dynamizm – odróżnia nowoczesność od epok poprzednich; zwiększa się tempo i zasięg
zmian, które mają wpływ na zachowania społeczne.

Trzy elementy dynamizmu:

1. Rozdzielenie czasu i przestrzeni,
2. Mechanizmy wykorzeniające,
3. Refleksyjność.

Ad. 1) Rozdzielenie czasu i przestrzeni
W warunkach przednowoczesnych czas i przestrzeń łączyły się za pośrednictwem miejsca.
Większe z kultur przednowoczesnych wykształciły bardziej formalne metody odniesienia
czasu i porządkowania przestrzeni (np. kalendarze, prymitywne mapy).

„Pusty” wymiar czasu – dźwignia, za pomocą której przestrzeń została oderwana od miejsca.
Wykształcenie „pustego” wymiaru czasu związane było z oddzieleniem czasu od przestrzeni.
Zegar mechaniczny – podstawowy wyraz ww. procesu.

Zmiany te w obrębie tkani życia codziennego zmieniały charakter z lokalnego na uniwersalny.
(Odtąd: zegary – uniwersalny sposób odmierzania czasu i datowania; mapy- zmiany w
dziedzinie relacji społecznych).

Ad. 2) Wykorzenienie instytucji społecznych
(wykorzenienie – przeciwstawienie koncepcji różnicowania)

Mechanizmy wykorzeniające:

a) Środki symboliczne

systemy

b) Systemy eksperckie

abstrakcyjne

a) Środki symboliczne – środki wymiany o znormalizowanej wartości, wymienialne

między różnymi kontekstami, np. pieniądz – naczelni i najpowszechniejszy ze
środków symbolicznych; wiąże on czas (jako narzędzie kredytu) i przestrzeń (pozwala
na przeprowadzenie transakcji jednostkom, które fizycznie nigdy się nie spotkają).

b) Systemy eksperckie – Wiążą czas i przestrzeń rozwijając wiedzę techniczną, której

prawomocność nie zależy od ekspertów, ani od ich klientów praktycznie z niej
korzystających (dot. Spożywanego jedzenia, zażywanych lekarstw, domów, środków
transportu i.in. aspektów życia codziennego w warunkach nowoczesności. System
ekspercki obejmuje swym zasięgiem same relacje społeczne i sekrety osobowości.

System ten zasadniczo opiera się na zaufaniu.

Zaufanie – polega zwykle na ogólnym nastawieniu, które leży u podstaw podejmowanych
decyzji, sięgającym splotu zaufania z rozwojem osobowości.
Podstawy zaufania mają związek z poczuciem bezpieczeństwa psychicznego jednostek
i grup.

Ad.3) Refleksyjność

Refleksyjność nowoczesności – rewizja większej części społecznej aktywności materialnego
stosunku do przyrody. Rewizja wynika ze względu na nowo zdobyte wiadomości lub nabytą
wiedzę.
Wiedza – strukturalny element nowoczesnych instytucji.
Nauki społeczne – gromadzą wiedzę, ale też odgrywają kluczową rolę w refleksyjności
nowoczesnej.
Nauka – opiera się na metodologicznej zasadzie wątpienia.
Każda doktryna naukowa – otwarta na rewizję, w obliczu nowych idei i odkryć może zostać
całkowicie odrzucona.


Globalizacja i transformacja życia codziennego

Trzy wymienione elementy (reorganizacja czasu i przestrzeni, mechanizmy wykorzeniające i
refleksyjność nowoczesności) zakładają uniwersalizm, który tłumaczy ekspansywność i
iskrzenie nowoczesnego życia społecznego w zetknięciu z tradycyjnie ustalonymi praktykami.
Globalizacja – wyraz fundamentalnych aspektów rozsuwania czasu i przestrzeni. Dotyczy
punktów przecięcia nieobecności i obecności, splotów wydarzeń społecznych i relacji „na
odległość” z lokalnymi kontekstami. Globalizacja jest zjawiskiem dialektycznym, w obrębie
którego wydarzenia na jednym biegunie rozsuniętej relacji często powodują wystąpienie
odmiennych czy wręcz odwrotnych zjawisk na drugim biegunie.

Zaufanie do systemów abstrakcyjnych miesza się często ze zgodą ze względów praktycznych:
jest to rodzaj umowy, która jednostka zawiera z instytucjami nowoczesności, a stawka jest
umowna.


Doświadczenie zapośredniczone

Język i pamięć – ściśle ze sobą splecione.

Język (wg Levi-Straussa) – machina czasu, która umożliwia odtwarzanie praktyk społecznych
z pokolenia na pokolenie, umożliwiając zarazem zróżnicowanie przeszłości, teraźniejszości
i przyszłości.
Słowo mówione – nierozerwalnie związane z tradycją; przekaźnik, ślad, którego ulotność
znajduje dopełnienie w trwaniu sensu w czasie i przestrzeni dzięki opanowaniu przez
człowieka strukturalnych właściwości języka.

Integralną częścią nowoczesności są jej własne środki przekazu:
tekst drukowany

sygnał elektroniczny

Książki i teksty cywilizacji przednowoczesnych – dostosowane do przekazu tradycji, prawie
zawsze miały zasadniczo „klasyczny” charakter.
Materiały wydane drukiem, umiejętność ich wytwarzania i interpretacji – niezastąpione środki
koordynacji i administracji społecznej.
Obliczono: od czasów Guttenberga ilość drukowanych materiałów w skali globu co piętnaście
lat ulega podwojeniu.
Druk – główny czynnik powstania czesnego nowoczesnego państwa i innych instytucji
będących zalążkami nowoczesności.
Materiały drukowane w masowym obiegu – zjawisko poprzedzające erę komunikacji
elektronicznej.

Wczesne gazety (magazyny, czasopisma i in.) – główna rola w ostatecznym oddzieleniu
przestrzeni od miejsca.

Susan R. Broker-Gross – zbadała zmiany przestrzenno-czasowego zakresu dzienników. W
połowie XIXw. informacje były relacjami z wydarzeń w nieco oddalonych miastach Stanów
Zjednoczonych, ale brakowało im natychmiastowości, której spodziewałby się współczesny
czytelnik. Przed nadejściem telegrafu bieżące informacje były opisami bliskich i niedawnych
wydarzeń, im bardziej oddalone wydarzenie, z tym późniejszą datą się ukazywało.
Nowiny z daleka - „paczki geograficzne” (wg Brooker-Gross).
Media – wyraz, ale też narzędzie wykorzeniających i globalizujących tendencji, przez jakie
wyraża się nowoczesność.

Dwie cechy doświadczenia zapośredniczonego w warunkach nowoczesności:
- efekt kolażu – kolaż – współistnienie różnych zdarzeń w środkach masowego przekazu, nie
układają się we wspólną opowieść, ale wywodzą się z integralnych całości myślowych i
rozumowych.
- wtargnięcie odległych wydarzeń do sfery codziennych doświadczeń, która okazuje się w
znacznej mierze zorganizowana przez te wydarzenia.

W warunkach nowoczesności środki przekazu nie tyle odzwierciedlają rzeczywiste zdarzenia,
ile częściowo je tworzą.


Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne

Nowoczesność w pełni rozwiniętą cechuje zwątpcie w opatrzność połączone z dostrzeżeniem
dwoistej natury nauki i techniki jako:

1. Stwarzających nowe parametry ryzyka i zagrożeń,
2. Wciąż dostarczających ludzkości obiecujących rozwiązań.

Zmiany wykraczają poza oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli.
Związana jest z tym refleksyjność nowoczesności.
Wiedza przenika warunki działania, które opisuje i analizuje – wprowadza to nowe
niejasności w obszar uwikłanych w błędne koła i podważalnych posttradycyjnych pretensji
poznawczych.
Logika opatrznościowa – wiara, że doczesne poznanie natury rzeczy gwarantuje człowiekowi
bezpieczniejszy i lepszy byt. Logika ta zawiera w sobie pozostałość sięgającej czasów
przednowoczesnych koncepcji losu.
Koncepcja losu – przekonanie, że bieg zdarzeń jest już jakoś z góry ułożony.
Urlich Beck – nowoczesność = „społeczeństwo ryzyka” – życie z analitycznym nastawieniem
do możliwości sposobów działania, pozytywnych i negatywnych, wobec których człowiek,
jako jednostka globalna, staje w toku społecznej egzystencji.

Zainteresowanie futurologią oznacza, że rozważanie kontrfaktycznych możliwości wpisane
jest w refleksyjność w kontekście oszacowania ryzyka i ewaluacji.
Przyszłość – refleksyjnie układana w ramach aktualnych warunków działania, kiedy jej
częścią staje się wiedza o niej.

W kulturach przednowoczesnych wiedza specjalistyczna zasadza się głównie na procedurach
i formach symbolicznych – opierają się one jednoznacznemu i przejrzystemu zapisowi, a jeśli
nawet taki zapis powstaje, jest niedostępny dla niewtajemniczonych.
W nowoczesności aspekty ekspertyzy są uwarunkowane przez połączenie długotrwałego
szkolenia i specjalizacji, chociaż często eksperci zasłaniają się wymyślnym słownictwem,
żeby zachować status związany z technicznym charakterem ich wiedzy.
Ekspertyza – część szerszych systemów abstrakcyjnych, dąży do zwiększania ostrości
kosztem pola widzenia, przez co może przyczynić się do powstania niezamierzonych
konsekwencji.
„Myślenie naprzód” w kulturach przednowoczesnych – związane często z indukcyjnym
wykorzystaniem nagromadzonych doświadczeń, lub zasięganiu wiedzy u wizjonerów (np.
trzeba zasiać, by później zebrać plon i trzeba przy tym dostosować się do zmiennych pór
roku).
Wiedza specjalistyczna nie tworzy stabilnych podstaw indukcyjnych.


Dlaczego nowoczesność i tożsamość?

Przekształcenia tożsamości i Globalizacja – dwa bieguny dialektycznej relacji między
lokalnością Nowoczesność globalnością.

Nowoczesność nadaje sferze aktywności ludzkiej żywiołową dynamikę, połączoną ze
zmianami w obrębie mechanizmów zaufania i środowisk życia.
Refleksyjność nowoczesności obejmuje sam rdzeń jaźni – w kontekście porządku
posttradycyjnego „ja” staje się refleksyjnym projektem.
Wallerstein i Blackslee:
„Nowe poczucie własnej tożsamości” tworzy się w ramach procesu powstawania
niespotykanych dotąd relacji społecznych.
Tożsamość jednostki staje się problematyczna w warunkach nowoczesności w sposób inny
niż miało to miejsce w kontekstach tradycyjnych.
Terapia – wyraz refleksyjności tożsamości, zjawiska, które i w odniesieniu do jednostki
i w szerszym kontekście instytucji nowoczesności, równoważy prawdopodobieństwo
życiowej wygranej i totalnej katastrofy; jest też środkiem walki z nowymi lękami.