Biskupi, lennicy, żeglarze

Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 9, 2003

Jarosław Sochacki (Słupsk)

POLSKO-CZESKI KONFLIKT O ŚLĄSK

W OSTATNIM DZIESIĘCIOLECIU XI W.

Rozpatrując poruszony w tytule problem należy pamiętać, że był on

uwarunkowany stanem prawnym dzielnicy śląskiej, ustalonym podczas
zjazdu kwedlinburskiego z 1054 r.

1

, oraz statusem publicznoprawnym Pol-

ski tak wobec cesarstwa jaki i Czech. Po wygnaniu Bolesława II Szczo-
drego z kraju, Polska znalazła się w obozie Henryka IV, powracając tym
samym do stanowiska zajmowanego za Kazimierza Odnowiciela i w pierw-
szych l. panowania jego następcy. Z tych względów w niniejszym artykule
będą rozpatrywane dążności państwa czeskiego z końca XI w. zmierzające
do utrwalenia zależności Śląska oraz stanowisko zajmowane w tej kwe-
stii przez państwo polskie.

Śląsk znalazł się ponownie w obrębie monarchii Przemyślidów po

najeździe Brzetysława I na Polskę w 1038 lub 1039 r.

2

Zabór ten zna-

lazł formalną akceptację Henryka III w pokoju zawartym z Czechami

255

1

O. Balzer, Historia ustroju Polski, Lwów 1933, s. 116 uważał, że Śląsk odstą-

piono Polsce już w 1046 r. w tzw. pokoju merseburskim. Tak też K. Maleczyński,
Śląsk w epoce feudalnej, w: Historia Śląska, pod red. tegoż, t. I, Wrocław 1960,
s. 206 (choć dodawał, że sprawa ciągnęła się jeszcze do 1054 r.) i J. Mitkowski, Śląsk
w okresie formowania i utrwalania się państwa polskiego (do roku 1138), Opole
1966, s. 25.

2

Problem prawnego położenia Polski (i Śląska) wobec cesarstwa poruszyłem ob-

szerniej w monografii: J. Sochacki, Stosunki publicznoprawne Polski wobec cesarstwa
w latach 963–1102, Gdańsk–Słupsk 2003, rozdział II, punkt 3 i 4 oraz rozdział III,
punkt 3. Obecnie ograniczam się do przytoczenia tylko niezbędnej bazy źródłowej i hi-
storiograficznej.

w Ratyzbonie w październiku 1041 r.

3

Najprawdopodobniej dzielnica ta

została wcielona do państwa czeskiego na zasadzie integralności, wcho-
dząc tym samym w stosunek lenny od cesarstwa

4

. Utrwaleniu się takie-

go stanu rzeczy zapobiegła rewindykacyjna działalność Kazimierza Od-
nowiciela, któremu około 1050 r. udało się odzyskać utraconą ziemię

5

.

Pragnący zachować równowagę na wschodzie swego państwa Henryk III
zdecydował się na rozwiązanie kompromisowe, skłaniając Brzetysława
I w 1054 r. do rezygnacji ze Śląska w zamian za coroczny trybut w wyso-
kości 500 grzywien srebra i 300 złota

6

. Należy zaznaczyć, że zapadle

w Kwedlinburgu decyzje obowiązywały bez wątpienia do końca panowa-
nia Władysława Hermana, z wyjątkiem krótkiego okresu za rządów Bo-
lesława II Szczodrego, kiedy znajdował się on w jawnej opozycji wobec
Henryka IV i jego wiernego sojusznika Wratysława II

7

.

256

3

Annales Altahenses maiores, ed. E. Oefele, (dalej cyt. An. Altah. mai.), w: MGH,

SS, Bd. XX, Hannover 1868, s. 796 pod 1041 r.: et nihil plus Bolaniae vel ullius regalis
provinciae sibimet submittere, nisi duas regiones, quas ibi meruit suscipere. Przebieg
wojny cesarstwa z Czechami i warunki pokoju ratyzbońskiego zob. E. Steindorff, Jahr-
bücher des Deutschen Reichs unter Heinrich III, Bd. I, Leipzig 1874, s. 68 i nn.

4

O położeniu prawnym Czech względem cesarstwa zob. A. Köster, Die staatlichen

Beziehungen der böhmischen Herzöge und Könige zu den deutschen Kaisern von Otto
dem Grossen bis Ottokar II, Breslau 1912 i W. Wegener, Böhmen/Mähren und das
Reich im Hochmittelalter. Untersuchungen zur staatsrechtlichen Stellung Böhmens
und Mährens im Deutschen Reich des Mittelalters 919–1253, Köln/Graz 1959.

5

An. Altah. mai., s. 805 pod 1050 r.: Tum accusatur Kazemer dux Bolaniorum, quod

vi sibi usurparit provinciam, datam ab imperatore Boiemorum duci i Herimanni Au-
giensis Chronicon, ed. G. Pertz, w: MGH SS, Bd. V, Hannover 1844, pod rokiem 1050,
s. 129: Imperator contra Gazmerum ducem Bolanorum, rebellionem molientem, expedi-
tionem parat.

6

Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, ed. B. Bretholz, Berlin 1955, II, 13,

s. 101. O kontrowersji, czy polska opłata na rzecz Czech za Śląsk była trybutem czy
odszkodowaniem, zob. G. von Grawert-May, Das staatsrechtliche Verhältnis Schlesiens
zu Polen, Böhmen und dem Reich während des Mittelalters (Anfang des 10. Jahrhun-
derts bis 1526), Aalen 1971, s. 52 (historyk ten opowiadał się za pierwszym warian-
tem). Na stronie 51 i n. badacz ten rozważał rozmiary czeskiego zaboru z 1038/1039 r.
(opowiadając się za całym Śląskiem) oraz stopień uzależnienia Polski od Czech, wyni-
kający z opłaty trybutu za cały Śląsk, wyrażając pogląd o czeskiej supremacji nad całą
Polską. O ile zobowiązanie trybutarne Polski z 1054 r. można rozciągnąć na całą zie-
mię śląską, ponieważ w średniowieczu opłata ta obowiązywała ze zwartej jednostki
geograficznej lub politycznej, to trudno zgodzić się z opinią o uzależnieniu z tego po-
wodu całego kraju, ponieważ w ten sposób uprawnienia cesarskie względem Polski ko-
lidowałyby z czeskimi.

7

T. Grudziński, Bolesław Śmiały-Szczodry i biskup Stanisław, Warszawa 1986,

s. 20 przyjmował, że od 1060 r. doszło do zakłóceń w opłatach polskich za Śląsk.

Od czasu zjazdu merseburskiego z 7 VII 1032 r.

8

znalazła się Polska

w stanie uzależnienia lennego i trybutarnego za cały swój obszar wobec
cesarstwa

9

. Podobnie jak w kwestii śląskiej układ ten funkcjonował przez

cały XI w., pomijając krótki epizod zmierzający do restytuowania króle-
stwa w Polsce w l. siedemdziesiątych. Tak uformowane położenie prawne
państw wschodnich pozwoliło Henrykowi IV na uczynienie władcy czeskie-
go bezpośrednim zwierzchnikiem państwa polskiego w 1085 lub 1086 r.

10

,

przekształcając je tym samym w lenno drugiego stopnia. Z całą pewnością
zbyt daleko idzie opinia tych historyków, którzy w oparciu o relację Ko-
smasa

11

, widzieli od tej pory we Wratysławie II króla polskiego

12

, jaki

i tych, którzy całkowicie odrzucali przekaz czeskiego kronikarza, nie wie-
rząc tym samym w przekształcenia prawne Henryka IV na wschodzie.
O tym, że sam Władysław Herman widział się podległym Wratysławowi II
świadczy najlepiej list biskupa krakowskiego Lamberta do władcy cze-
skiego, używający wobec tego ostatniego zwrotu vitam, salutem atque
victoriam

13

, powtarzający się nader często u współczesnych pisarzy na

oznaczenie rodzimego władcy

14

.

Stan pośredniego uzależnienia Władysława Hermana nie trwał do końca

jego panowania

15

, lecz zakończył się wraz ze śmiercią króla Wratysława II,

257

Prawdopodobniejszym jednak wydaje się, że do zawieszenia opłat doszło pod koniec
l. sześćdziesiątych XI w., w czasie otwartego konfliktu polsko-czeskiego.

8

Taką datę podaje Annales Hildesheimenses, ed. G. Waitz, Hannover 1878, s. 37

pod 1032 r.; H. Bresslau, Jahrbücher des Deutschen Reichs unter Konrad II., Bd. II, Leip-
zig 1884, s. 8 i nn. dowodził, że wydarzenie to miało miejsce dokładnie o rok później.

9

Zobacz J. Sochacki, op. cit., rozdział II, punkt 2.

10

Cosmas, II, 37, s. 135.

11

Tamże, II, 38, s. 141.

12

Zob. przypis 10, gdzie Kosmas mówił tylko o postawieniu Wratysława II na czele

Czech i Polski.

13

List Lamberta zob. w: MPH, t. I, s. 372.

14

Tak K. Maleczyński, Recenzja: Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich

dokumentów doby piastowskiej, z. 1, (do końca w. XII), Kraków 1937, KH, t. 51, 1937,
s. 576 i n., który ponadto jako przykłady występowania zwrotu w tym znaczeniu odwo-
łuje się do Kosmasa (II, 38, s. 141) oraz Galla (Galli Anonymi cronica et gesta ducum sive
principum polonorum, wyd. K. Maleczyński, w: MPH, s.n., t. II, III, s. 123). Inne wy-
padki zobacz w wydaniu kroniki Kosmasa B. Bretholza s. 141, przypis 1. Wątpliwości
odnośnie interpretacji K. Maleczyńskiego por. u J. Widajewicza, Kraków i Powa-
że w dokumencie biskupstwa praskiego z 1086 r., Poznań 1938, s. 23 oraz przyp. 1,
zob. też odpowiedź K. Maleczyńskiego, Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975, s. 19
i przyp. 30.

15

A. Kutscha, Die Stellung Schlesiens zum Deutschen Reich im Mittelalter, Berlin

1924, s. 4 przyjmował, że dopiero ze śmiercią Brzetysława II w 1100 r. stała się Polska

na co wskazuje ograniczenie się czesko-polskiego konfliktu po zgonie
ostatniego z wymienionych władców do kwestii trybutu śląskiego (o czym
będzie niżej mowa) oraz małżeństwo polskiego księcia z Judytą Marią, sio-
strą Henryka IV, w 1088 lub 1089 r.

16

, dzięki czemu dwory cesarski i księ-

cia polskiego stanowiły jakby jedno państwo

17

.

Sukces w postaci przywrócenia bezpośredniego uzależnienia od cesar-

stwa musiał zachęcić dwór polski do podjęcia próby zrzucenia zwierzch-
nictwa trybutarnego wobec Czech za Śląsk, czemu sprzyjało objęcie wła-
dzy w Pradze, po zgonie brata (14 I 1092 r.), przez Konrada, który sam
rychło zmarł 6 IX 1092 r. Według relacji Kosmasa w 1093 r. dokonał Brze-
tysław II serii wypraw na Polskę (konkretnie chodziło o obszar Śląska),
sprowokowany wstrzymaniem opłat trybutarnych już od roku 1092

18

.

Obraz ten uzupełniał Gall informacją, że książę czeski skupił w swoim
kraju powstającą na emigracji polską opozycję polityczną i inspirował jej
powrót, ze Zbigniewem na czele, do Wrocławia

19

.

Danych dotyczących sposobu rozwiązania tego konfliktu dostarczają

nam również obaj wyżej wspomniani kronikarze. Podczas gdy Gall ogra-
nicza się do przedstawienia postanowień zapadłych między Władysła-
wem Hermanem a Zbigniewem, mówiąc, że sędziwy książę uznał swego

258

w pełni niezależna od Czech, a H. Jäger, Rechtliche Abhängigkeitsverhältnisse der
östlichen Staaten vom Fränkisch-Deutschen Reich (Ende des 8. bis Ende des 11. Jahr-
hunderts), Frankfurt/Main 1960, s. 100 wygaśnięcie stosunku lenna drugiego stopnia
przeciągał aż do 1135 r.

16

Rok 1088 jako najprawdopodobniejszy przyjmowali O. Balzer, Genealogia Pia-

stów, Kraków 1895, s. 106 i K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warsza-
wa–Wrocław 1992, s. 169. W. v. Giesebrecht, Geschichte der deutschen Kaiserzeit,
Bd. III, 1, Braunschweig 1877, s. 631, K. Tymieniecki, Recenzja: S. Kętrzyński, Na
marginesie Genealogii Piastów, PH, t. 9, 1931, KH, t. 46, 1932, s. 174 i J. Powierski,
Kryzys rządów Bolesława Śmiałego, Gdańsk 1992, s. 305 widzieli w tym fakcie przy-
wrócenie Polski do bezpośredniego zwierzchnictwa wobec cesarstwa. Że tak nie było
świadczą posiłki czeskie na wyprawę pomorską z 1091 r., w czym należy widzieć wy-
konywanie jednego z obowiązków suwerena wobec lennika (K. Maleczyński, Bole-
sław III Krzywousty, s. 19 i przyp. 29) oraz próba dworu polskiego zrzucenia zależ-
ności trybutarnej za Śląsk dopiero po śmierci Wratysława II, o czym będzie mowa
w dalszej części artykułu.

17

Herbordi dialogus de vita sancti Ottonis episcopi Babenbergensis, wyd. J. Wi-

karjak, w: MPH, s.n., t. VII, cz.3, III, 33, s. 200: factaque est per eum quasi una res pu-
blica domus imperatoris et domus ducis. Słowa te najlepiej poświadczają przywrócenie
bezpośredniej zależności od cesarstwa. W kwestii datowania tego przełomu zobacz
przyp. wyżej.

18

Cosmas, III, 1, s. 161.

19

Gall, II, 4, s. 68 i n.

syna za legalnego potomka

20

, to Kosmas charakteryzuje tylko warunki

pokoju polsko-czeskiego, na mocy którego strona polska uiściła zaległy
trybut

21

, Władysław Herman powierzył Bolesławowi III Krzywoustemu

ziemię kłodzką jako lenno czeskie oraz władca polski przysiągł płacić re-
gularnie ciążącą na nim opłatę za Śląsk

22

.

Uzyskany na podstawie powyższych informacji obraz możemy uzupeł-

nić o wydzielenie Zbigniewowi Śląska, co wynika z dalszej relacji Galla
o późniejszym wyparciu go stąd przez ojca

23

. Wziąwszy pod uwagę, że

kryzys z 1093 r. zakończył się porozumieniem między ojcem a synem
oraz pokojem polsko-czeskim, wypadnie się zastanowić, czy pozostawie-
nie Zbigniewa w dzielnicy śląskiej nie było jednym z warunków ugody
między Władysławem Hermanem a Brzetysławem II.

Zastanawiająca w tym kontekście wydaje się wiadomość Galla, że ksią-

żę polski, aby poskromić starszego syna, wezwał na pomoc nie tylko po-
siłki węgierskie

24

ale i czeskie

25

. Zachowanie się Brzetysława II na Śląsku

oraz niewiedza Kosmasa o jego sojuszu z Władysławem Hermanem

26

sprowokowały niektórych historyków do poddania w wątpliwość infor-
macji Galla

27

. Bezkrytyczne przyjęcie któregokolwiek z wariantów bez

259

20

Tamże, II, 4, s. 71.

21

Zob. przyp. 18.

22

Cosmas, III, 1, s. 162.

23

Gall, II, 4, s. 71.

24

Po wygnaniu Bolesława II Szczodrego z kraju oraz otruciu jego syna Mieszka

Bolesławowica panowały między Węgrami a Polska stosunki naprężone. G. Meyer
v. Konau, Jahrbücher des Deutschen Reichs unter Heinrich IV. und Heinrich V., Bd. IV,
Leipzig 1903, s. 380 i przyp. 18 oraz J. Powierski, Pierwszy bunt Zbigniewa a zewnętrz-
nopolityczne położenie Polski w latach 1092–1094, Studia Bałtyckie, Historia, t. 1, 1996,
s. 68 uważają, że przed końcem 1091 r. zostało uzgodnione spotkanie Henryka IV z Wła-
dysławem węgierskim, do którego jednak nie doszło na skutek przeciwdziałania księcia
Bawarii Welfa IV. Jednak wiadomo, że zostało zawarte między nimi jakieś porozumie-
nie, zapewne przez posłów. Tłumaczyłoby to zatem pomoc węgierską dla Władysława
Hermana w 1093 r., po ochłodzeniu się wzajemnych stosunków, kiedy książę polski
oświadczył się ponownie po stronie Henryka IV.

25

Gall, II, 4, s. 70.

26

Zob. przyp. 18 i 22.

27

Za wezwaniem tylko posiłków węgierskich opowiadali się R. Grodecki, Dzieje

Polski do 1194, w: tenże, S. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej,
t. I, Kraków 1995 (I wyd., 1926 r.), s. 129; tenże, Zbigniew książę polski, w: Studia
staropolskie. Księga ku czci A. Brücknera, Kraków 1928, s. 84; tenże, Dzieje politycz-
ne Śląska do 1290, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do r. 1400, t. I, pod
red. S. Kutrzeby, Kraków 1933, s. 160 i przyp. 3; R. Holtzmann, Schlesien im Mittel-
alter, w: Deutschland und Polen, hrsg. v. A. Brackmann, München/Berlin 1933,

odpowiedniego uzasadnienia, to jest albo tylko pomocy węgierskiej, albo
węgiersko-czeskiej, nie wydaje się słuszne. Najbardziej wskazanym spo-
sobem przy rozwikłaniu tego problemu jest, jak to czynił Jan Powierski

28

,

wykorzystanie relacji obu kronikarzy. Według tego historyka Brzetysław
II gromadził u siebie zbiegów z Polski oraz podjął z nimi działania zbroj-
ne sprowokowany zaniechaniem przez Władysława Hermana płaceniem
trybutu ze Śląska. Na jego wystąpienie w roli sojusznika władcy polskiego
wpłynęły zaś następujące czynniki: chęć poprawienia swych stosunków
z cesarzem Henrykiem IV, postawa Władysława węgierskiego, a przede
wszystkim ustępstwo Władysława Hermana w sprawie Śląska.

Czytając między wierszami wyżej zaprezentowanej konstrukcji można

by wysnuć wniosek, że księcia czeskiego do zawarcia pokoju nakłoniły oko-
liczności zewnętrzne, gdy on sam pragnął osiągnąć coś znacznie więcej,
czego J. Powierski nie charakteryzował. Moim zdaniem przywrócenie płat-
ności polskiej z dzielnicy śląskiej, a tym samym zaznaczenie czeskich praw
zwierzchniczych nad tą ziemią, wyczerpywało treść akcji Brzetysława II,
któremu udzielono gwarancji ich respektowania w przyszłości w postaci
osadzenia tam Zbigniewa. Równocześnie w układzie pokojowym rozstrzy-
gnięto sprawę ziemi kłodzkiej, powierzając ją Bolesławowi III Krzywo-
ustemu z ramienia Władysława Hermana, ale jako lenno czeskie

29

.

260

s. 153; E. Randt, Politische Geschichte bis zum Jahre 1327, w: Geschichte Schlesiens, Bd. I,
Breslau 1938, s. 71; Z. Wojciechowski, W pętach niemieckich, w: Polska – Czechy, pod red.
tegoż, Katowice/Wrocław 1947, s. 41; K. Maleczyński, Śląsk w epoce feudalnej, s. 210;
G. Labuda, Piastowie twórcami państwa polskiego, w: Piastowie w dziejach Polski, pod
red. R. Hecka, Wrocław 1975, s. 33; tenże, Władysław Herman, w: SSS, t. 6, Wrocław
1977, s. 519 i tenże, Zbygniew, tamże, t. 7, Wrocław 1982, s. 109. Natomiast wezwanie
również Czechów przyjmowali: K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 33 (Włady-
sław Herman przeciągnął Brzetysława na swą stronę wypłacając zaległy trybut),
H. Łowmiański, Początki Polski, t. VI/1, Warszawa 1985, s. 118 i n., G. Labuda, Kiedy
książę Bolesław Krzywousty stał się lennikiem księcia czeskiego w ziemi kłodzkiej ? (Przy-
czynek do krytyki Kroniki Czechów Kosmasa), Annales Universitatis Mariae Curie-Skło-
dowska, Historia, t. 45, 1990, s. 95 i J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 87 i n.

28

J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 86 i nn.

29

K. Maleczyński, Śląsk w epoce feudalnej, s. 209, tenże, Bolesław III Krzywousty,

s. 27 uważał, że ziemia kłodzka stanowiła posag Judyty czeskiej. Taką możliwość
przyjmował K. Bartkiewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977,
s. 52. H. Łowmiański, op. cit., s. 121, przyp. 204 powierzenie Kłodzka Bolesławowi III
Krzywoustemu zdaje się przesuwać na 1097 r., co jest sprzeczne z relacją Kosma-
sa (zob. przyp. 22), zob. też J. Powierski, Data konsekracji katedry gnieźnieńskiej
(1 V 1099) na tle sytuacji Polski, Rusi i krajów sąsiednich, RH, t. 60, 1994, s. 75; tenże,
Pierwszy bunt, s. 88 i tenże, Sytuacja polityczna Polski pod koniec życia Władysława
Hermana a jej sąsiedzi, Studia Bałtyckie, Historia, t. 3, 1998, s. 65.

Stan wytworzony w Polsce w 1093 r.

30

przetrwał do wiosny 1096 r.

31

,

kiedy to Brzetysław II dokonał ponownego najazdu na Polskę

32

. O tym,

że musiało to mieć związek z wydarzeniami wewnętrznymi w Polsce i że
interwencja czeska była spodziewana, świadczy list Henryka IV skiero-
wany do Almosa węgierskiego

33

, w którym cesarz dziękował księciu wę-

gierskiemu za to, iż nie stanął po stronie Władysława Hermana przeciw
jego wrogom, lecz zachował wszystkie siły do dyspozycji cesarza

34

. Trud-

no jest rozstrzygnąć jednoznacznie, czy posiłki węgierskie miały zostać
użyte na Śląsku przeciw Zbigniewowi, czy w celu szachowania księcia
czeskiego. Tą ostatnia możliwość dopuszcza J. Powierski

35

, co wydaje się

najbardziej prawdopodobne ze względu na doświadczenia z 1093 r. Po-
nowna interwencja Brzetysława II skierowana na teren ziemi śląskiej
wskazuje w sposób najbardziej widoczny, że ponownie odżyła kwestia
trybutu uiszczanego z tych terenów, a pierwszym tego zewnętrznym ob-
jawem była zapewne akcja Władysława Hermana i Sieciecha zmierzają-
ca do pokonania Zbigniewa. Posunięcie władcy czeskiego nastąpiło za-
pewne po wygnaniu Zbigniewa i tym samym nie przyczyniło się do
zachowania układu z początku l. dziewięćdziesiątych. Jednakże zaanga-
żowanie księcia polskiego pod Kruszwicą

36

, dokąd zbiegł Zbigniew, oraz

brak pomocy węgierskiej, umożliwiły Brzetysławowi II niczym nie za-
kłóconą akcję, zakończoną wzniesieniem Kamieńca

37

.

261

30

W celu niekomplikowania wywodu przyjąłem datację Kosmasa. Dokładniejszą

chronologię wydarzeń zob. J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 87 i nn. oraz literaturę po-
daną w przyp.

31

Zob. Kosmasa Kronika Czechów, tłum. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, s. 317,

przyp. 5. K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 35 kładł czeską wyprawę na Pol-
skę na lipiec i sierpień 1096 r., co kłóci się z przekazem Kosmasa, stwierdzającego nie-
obecność Brzetysława II w kraju podczas bytności tam krzyżowców w II połowie ma-
ja t.r.

32

Cosmas, III, 4, s. 164.

33

List nie jest datowany, według K. Maleczyńskiego, Bolesław III Krzywousty,

s. 21 został napisany w sierpniu, a według J. Powierskiego we wrześniu 1096 r.

34

C. Erdmann, Die Briefe Heinrichs IV, Bd. I, Leipzig 1937, nr 23, s. 33: cum dux

Polonie, tuus et amicus et consanguineus, auxilium tuum contra hostes suos peteret,
propter nos sicut amicus fidelissimus remansisti.

35

J. Powierski, Data konsekracji, s. 74.

36

Zob. Gall, II, 5, s. 71 i n.

37

Za związkiem chronologicznym między datą najazdu Brzetysława II a wygna-

niem Zbigniewa ze Śląska w 1096 r. opowiadali się: Z. Wojciechowski, op. cit., s. 41;
K. Maleczyński, Śląsk w epoce feudalnej, s. 211; tenże, Bolesław III Krzywousty, s. 35;
K. Bartkiewicz, op. cit., s. 53; J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów
Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 22.

Znaczna część historyków

38

w oparciu o informacje Galla, który

ucieczkę Zbigniewa ze Śląska umieszcza bezpośrednio po opisie jego
ugody z ojcem

39

, była skłonna przyjąć natychmiastowe przeciwdziała-

nie Władysława Hermana i jego wszechpotężnego palatyna Sieciecha.
Według J. Powierskiego wydarzenia te przypadają na moment tuż po
wycofaniu się wojsk czeskich i węgierskich, to jest na 1094 r., kiedy Pol-
sce nie groziło żadne niebezpieczeństwo zewnętrzne

40

. Jednakże ten

sam badacz

41

charakteryzując sytuację ogólnopolityczną w 1096 r.

stwierdzał istnienie pewnego stanu zagrożenia ze strony Rostisławi-
czów, neutralizowanego zresztą dzięki zjazdowi w Lubeczu, tak, że cho-
ciaż Władysław Herman nie zrzekał się praw do Przemyśla, to mógł
jednak poświęcić się ważniejszym sprawom, czyli obronie suwerenno-
ści Polski na Śląsku i ewentualnego odzyskania Pomorza. Zatem nawet
na podstawie badań tego historyka można przyjąć równie dogodną sy-
tuację dla akcji księcia polskiego przeciw zbuntowanemu synowi w 1094
jak i w 1096 r.

42

Należy ponadto zauważyć, że J. Powierski nie uzasadnił swego poglą-

du, według którego czas między wrocławską ugodą a przygotowaniem
ponownych działań przeciw Zbigniewowi nie był długi

43

. Na podstawie

Galla między tymi wydarzeniami należy umieścić jeszcze powrót Siecie-
cha z Wielkopolski, dokąd się schronił przed królem węgierskim Włady-
sławem, jego udaną próbę przeciągnięcia znaczniejszych osobistości sto-
jących do tej pory po stronie Zbigniewa, co przebiegało powoli

44

, oraz

powtórne zwołanie armii.

262

38

R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 131; tenże, Zbigniew, s. 87; tenże, Dzieje polityczne

Śląska, s. 161; A. Gąsiorowski, Sieciech, w: SSS, t. 5, 1975, s. 155; G. Labuda, Piasto-
wie, s. 34; tenże, Władysław Herman, s. 519; tenże, Zbygniew, s. 109; H. Łowmiański,
op. cit., s. 119 i B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopia-
stowskiego (X–XII w.), KH, t. 107, 2000, z. 2, s. 24 i przyp. 85. Dalszą literaturę zobacz
Gall, II, 4 i 5, s. 71 i nn., gdzie w przyp. literatura dotycząca tych wydarzeń i ich
datacji.

39

Gall, II, 4, s. 71.

40

J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 90 i n. oraz 99; tenże, Data konsekracji, s. 67 i n.

41

J. Powierski, Data konsekracji, s. 75 i 83.

42

Tamże, s. 75. J. Powierski na podstawie Kosmasa (III, 13, s. 174) przyjmował

jako termin płatności trybutu za Śląsk grudzień. Sądził więc, że Władysław Herman
odmówił jego płacenia w grudniu 1095 lub grudniu 1094 r., o ile Władysław węgierski
zdążył istotnie na krótko przed swoja śmiercią (lipiec 1095 r.) wyprawić się na Czechy.

43

J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 91.

44

Łacińskie wyrażenie paulatim oznacza też pomału, stopniowo, pojedynczo. Zob.

A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa 1992.

Nie wydaje mi się możliwe do utrzymania twierdzenie, że powyższe

trzy czynności mogły się pomieścić w bardzo krótkim okresie. Moż-
na takiego poglądu bronić zauważając, że Gall nie powiedział, by Wła-
dysław Herman rozpuścił armię do domów, a następnie ponownie ją
powoływał pod broń, zatem wojska, z którymi pomaszerował na Kru-
szwicę, mogły być tymi, które miały zdławić rebelię z 1093 r. Sam po-
wrót Sieciecha z Wielkopolski z całą pewnością nie zabrał wiele czasu,
ale rokowania z głównymi zwolennikami Zbigniewa musiały potrwać
o wiele dłużej, zapewne co najmniej parę miesięcy, a trudno przypusz-
czać, by przez ten okres w ówczesnych warunkach dało się utrzymać
armię w gotowości bojowej. O tym, że pertraktacje miały dłuższy prze-
bieg nie musi świadczyć tylko dwuznaczne stwierdzenie Galla (pau-
latim), ale także masowe poparcie dla Zbigniewa wśród rycerstwa
tak śląskiego jak i przyprowadzonego przez Władysława Hermana,
które w końcu odmówiło mu posłuszeństwa

45

, wreszcie i opisana przez

Galla skala opozycji wobec Sieciecha w ostatnich l. rządów księcia
Władysława.

Wobec dużego poparcia udzielanego Zbigniewowi zastanawiać mu-

si postawa wojsk Władysława Hermana w bitwie pod Kruszwicą, gdzie do-
szło do krwawego starcia rozstrzygniętego na korzyść panującego księcia

46

.

Taka zmiana nastrojów

47

nie była możliwa do osiągnięcia w przeciągu krót-

kiego czasu. Trudno rozstrzygnąć co ją spowodowało, ale wydaje się, że
obok doraźnych korzyści materialnych dla czołowych malkontentów, do-
szło także do akceptacji głównych postulatów opozycji, niespełnionych za-
pewne w efekcie końcowym, co spowodowało najpierw naciski na Włady-
sława Hermana w celu uwolnienia Zbigniewa z więzienia, a następnie
poparcie dla juniorów w walce z ojcem i palatynem. W kwestii wcześniej-
szej zmiany nastrojów mogło również odgrywać rolę poparcie tendencji
separatystycznych na Kujawach przez Zbigniewa i wezwanie na pomoc

263

45

R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 129; tenże, Zbigniew, s. 82 i n. Inaczej ujmowal

sprawę S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schyłku XII w., w: Encyklope-
dia Polska, t. 5, cz. 1, dz. VI (cz. 1), Kraków 1920, s. 80, który uważał, że Zbigniewa po-
pierała prowincjonalna arystokracja, natomiast szara masa wrocławskiego rycerstwa
opowiedziała się po stronie Władysława Hermana, tak też W. Semkowicz, Ród Aw-
dańców w wiekach średnich, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu,
t. 44/46, 1917/1920, s. 316. Za wykładnią R. Grodeckiego, to jest ogólnym poparciem
arystokracji i rycerstwa, opowiedział się K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty,
s. 33.

46

Gall, II, 5, s. 72.

47

Także na Śląsku, zob. przyp. 23.

pogan, zapewne Pomorzan, z którymi ówczesne państwo polskie znajdo-
wało się w stanie niemal ustawicznej wojny

48

.

Jeszcze jednej wskazówki świadczącej o przetrwaniu stanu z 1093 do

1096 r. widziałbym w ciągu wydarzeń podanym przez Galla, który po wy-
padkach kruszwickich i uwolnieniu Zbigniewa z niewoli

49

opisał następu-

jące zdarzenia: cud św. Wojciecha, podział kraju między Zbigniewa a Bo-
lesława III Krzywoustego, wyprawę na Morawy, myśliwskie i wojenne
czyny młodszego z synów Władysława Hermana, knowania palatyna,
umowę między braćmi i ich wystąpienie przeciw Sieciechowi oraz walki
synów z ojcem, zakończone ugodą. Ogólnie uważa się, że Gall w swoim
dziele ustalił kolejność wypadków poprawnie, a ich proporcje określił
w zasadzie trafnie

50

. Pewne zastrzeżenia natury chronologicznej budzić

może tylko wplecenie w ciąg wydarzeń sukcesów łowieckich i militarnych
młodego Bolesława

51

, ale nie należy zapominać, że miały one charakter

dygresji, co zaznaczył sam kronikarz

52

. Mając na uwadze powyższy zabieg

pisarski możemy przypuszczać, że Gall opisując okoliczności związane
z powrotem Zbigniewa do kraju oraz jego walkę z ojcem, zakończoną
uwięzieniem syna, postanowił nie rozrywać ciągu logicznego wydarzeń,
co w efekcie doprowadziło wśród jego późniejszych czytelników do wraże-
nia bezpośredniego następstwa czasowego wymienionych faktów

53

.

Zaprezentowane niedawno przez Gerarda Labudę poglądy na temat

polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk w ostatnim dziesięcioleciu XI w. stoją
w sprzeczności nie tylko do tradycyjnego ujmowania tego problemu
w historiografii, ale także do tez zaprezentowanych w niniejszym arty-
kule. Według tego historyka do wojny między oboma państwami słowiań-
skimi doszło dopiero w 1096 r.

54

, ponieważ udział księcia czeskiego w wy-

prawie na Wrocław w 1093 r. po stronie Władysława Hermana dowodzi,
że w tym czasie między Brzetysławem II a władcą polskim nie było za-
sadniczych rozdźwięków. Za późniejszym datowaniem tego sporu mają

264

48

Gall, II, 5, s. 72.

49

Tradycyjnie datuje się to wydarzenie na 1 V 1097 r., J. Powierski, Data konse-

kracji, s. 93 i nn. usiłował przesunąć ten fakt dokładnie o dwa lata później.

50

Zob. wstęp M. Plezi w: Anonima tzw. Galla, Kronika polska, tłum. R. Grodecki,

Wrocław 1989, s. XLVIII.

51

Zob. J. Powierski, Data konsekracji, s. 76.

52

Gall, II, 9, s. 76.

53

Zob. Magistri Vincenti dicti Kadłubek Chronica Polonorum, wyd. M. Plezia,

w: MPH, s.n., t. XI, II, 22, s. 65. Polskie tłumaczenie zobacz Mistrz Wincenty (tzw. Ka-
dłubek), Kronika polska, tłum. B. Kürbis, Wrocław 1996, s. 88.

54

G. Labuda, Władysław Herman, s. 519 zdaje się przyjmować konflikt od 1093 r.

przemawiać również wiadomości zawarte w kronice Kosmasa, to jest
opis polityki polskiej Brzetysława II pod 1093 r.

55

, z czego wynika, że nie

mogła to być jedna lub dwie wyprawy, lecz cała ich mnogość oraz zano-
towanie inwazji tego władcy na terytorium Śląska pod 1096 r.

56

. Ponadto

praski kronikarz wspominał, że książę czeski w 1097 r. rozkazał uwięzić
w Kłodzku Oldrzycha, syna księcia morawskiego Konrada, co informuje
o pozostawaniu tego grodu w rękach czeskich

57

, zatem przekazanie

ziemi kłodzkiej w lenno Bolesławowi III Krzywoustemu musiało nastą-
pić po tej dacie. Według G. Labudy pokój zawarto w Żatcu 1099 r. i tam
też dopiero młodszy syn Władysława Hermana stał się jednocześnie len-
nikiem Brzetysława II

58

.

Kosmas rozdział I księgi III rozpoczął od opisu wstąpienia na tron

Brzetysława II i jego postanowień przeciw pogańskim zwyczajom ludu,
nad którym panował. Następnie wymienił krótko przymioty tego wład-
cy, do których należały zwycięskie wyprawy przeciw Polsce

59

. W tym wy-

padku można się zgodzić z G. Labudą, że notka ta miała charakter ogól-
ny i dotyczyła całości jego zmagań z Władysławem Hermanem. Jednakże
następnie znajdujemy w kronice pod konkretna datą (1093 r.) wiado-
mość o częstych napadach Brzetysława II, w wyniku których doszło do
straszliwego spustoszenia ziemi śląskiej, wymuszenia na władcy polskim
zaległego trybutu oraz nadania w lenno Bolesławowi III Krzywoustemu
ziemi kłodzkiej. Trudno tutaj podzielać wątpliwości G. Labudy co do
prawdziwości tego przekazu oraz zakładać tylko jedną wyprawę czeską
na Wrocław w 1093 r. Kosmas stwierdzał stan przeciwny, to jest wielo-
krotne wypady Brzetysława II

60

.

Dla G. Labudy wysoce zastanawiająca wydaje się niemal trzyletnia

przerwa w konflikcie czesko-polskim. Jednakże wypływające z tego sta-
nu rzeczy wątpliwości łatwo jest usunąć przez założenie zawarcia poko-
ju między wojującymi władcami. Kosmas wyraźnie stwierdzał o co cho-
dziło Brzetysławowi II. Dążył on mianowicie do respektowania jego
praw pobierania trybutu ze Śląska oraz do odzyskania ziemi kłodzkiej.

265

55

Cosmas III, 1, s. 161.

56

Zob. przyp. 32.

57

Cosmas, III, 5, s. 165 i n.

58

G. Labuda, Kiedy książę Bolesław Krzywousty, s. 93 i nn.

59

Zob. przyp. 55.

60

J. Powierski, Pierwszy bunt, s. 86 przyjmował za Kosmasem kilka wypraw Brze-

tysława II na Polskę (więcej niż dwie), przed jego ostateczną interwencją po buncie
Zbigniewa.

Ustępstwa Władysława Hermana w kwestii pierwszej i osadzenie Zbi-
gniewa we Wrocławiu, jako gwaranta respektowania czeskich roszczeń
w przyszłości, pozwoliło na rozwiązanie kompromisowe w sprawie dru-
giej, polegające na nadaniu spornego obszaru Bolesławowi III Krzywo-
ustemu z ramienia księcia polskiego, ale jako lenno Brzetysława II.

Sytuacja wytworzona w 1093 r. była interesująca i z tego względu, że

utrzymanie nowego układu wewnętrznego w Polsce gwarantowało jej
pokój z Czechami, przy czym zachodziła równocześnie zależność odwrot-
na. Nic zatem dziwnego w tym, że po klęsce Zbigniewa, Brzetysław II roz-
począł działania wojenne przeciw Władysławowi Hermanowi, zaniepo-
kojony najwidoczniej perspektywą wznowienia dążeń dworu polskiego
do uregulowania kwestii śląskiej na nowych podstawach

61

.

Przy założeniu, że wojna między Polską a Czechami wybuchła do-

piero w 1096 r., logicznym jest wniosek o późniejszym nadaniu Bolesła-
wowi III Krzywoustemu ziemi kłodzkiej, do czego najdogodniejszym był
moment układu w Żatcu z 1099 r. Trudność w przyjęciu takiego wniosku
polega jednak na tym, że musielibyśmy zignorować wiadomości Kosma-
sa z 1093 r., ku czemu G. Labudzie nie udało się zbudować dostatecznych
podstaw. W tej sytuacji wydaje się o wiele bardziej wskazane przyjąć po-
gląd tych historyków, którzy pozyskanie tej ziemi wiążą z osobą Judyty
czeskiej, stanowiącej jej posag przy zawieraniu związku małżeńskiego
z Władysławem Hermanem. Zatem relację czeskiego kronikarza o osa-
dzeniu w więzieniu w Kłodzku Oldrzycha należy postrzegać jako zajęcie
tego grodu przez Brzetysława II w wyniku akcji przeprowadzonej prze-
ciw Polsce rok wcześniej

62

.

Wszystko zdaje się wskazywać na to, że ponowny konflikt polsko-czeski

z 1096 r. nie znalazł tak szybkiego rozwiązania, jak za pierwszym razem.
Mimo braku danych o przeprowadzeniu operacji na szerszą skalę, dysponu-
jemy jednak wiadomościami, które wspierają pogląd o stanie wojennym.
Kosmas informował pod 1096 r., że Brzetysław II po założeniu Kamieńca,

266

61

O ile za nowe możemy uznać przywrócenie stanu rzeczy sprzed 1054 r., co udało

się na krótko Bolesławowi II Szczodremu i do czego dążył bez powodzenia Władysław
Herman w 1093 r.

62

K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 27 i przyp. 87, gdzie dalsza literatu-

ra zajmująca się pozyskaniem ziemi kłodzkiej przez Polskę oraz s. 33. K. Bartkiewicz,
op. cit., s. 52 również dopuszczał możliwość, że ziemia kłodzka za panowania Włady-
sława Hermana znalazła się w obrębie Polski wskutek małżeństwa tego władcy z Ju-
dytą czeską, ale jej utratę kładł na 1107 r. (s. 53 i przyp. 126, gdzie dalsza literatura).
J. Powierski, Data konsekracji, s. 76 uważał, że ziemia ta została zdobyta przez Brze-
tysława II podczas jego wyprawy na Polskę w 1096 r.

ale jeszcze w tym grodzie, zdecydował się wygnać przedstawiciela rodzi-
ny Wrszowców Męcinę, syna Bożeja, zaś wróciwszy do Czech odesłał do
Serbii innego jego reprezentanta, Bożeja, syna Czaka. W późniejszym
czasie wygnani znaleźli schronienie u Władysława Hermana

63

, byli więc

zapewne przeciwnikami wojny Czech z Polską

64

. Ponadto Kosmas pod

1098 r. wspomniał o prześladowaniu Żydów w Pradze, z powodu ich uciecz-
ki do Polski i na Węgry

65

.

Ze strony Galla korespondują z przekazami Kosmasa wiadomości o wy-

prawie Bolesława III Krzywoustego i Sieciecha na Morawy, oraz ostrzeże-
nie tego pierwszego przez ojca o zamiarze dokonania przez Czechów wy-
padu łupieskiego

66

.

Historycy wyprawę Bolesława III Krzywoustego z palatynem umiesz-

czali na początku l. dziewięćdziesiątych XI w.

67

. Jest to jednak z jednej

strony niezgodne z następstwem chronologicznym poszczególnych wy-
darzeń podanych przez Galla, z drugiej, gdybyśmy przyjęli ten pogląd,
musielibyśmy założyć udział cztero- lub sześcio- czy też siedmioletnie-
go chłopca

68

w operacji wojennej, co brzmi przecież mało wiarygodnie

69

.

Z tych też względów należy przychylić się do zdania tych badaczy, którzy
wyżej podane informacje Galla umieszczają między najazdem Brzetysła-
wa II z 1096 r. a zjazdem w Żatcu, który miał miejsce na Boże Narodze-
nie 1099 r.

70

Brak dodatkowych punktów zaczepienia uniemożliwia nam

dokładniejsze określenie chronologiczne posunięć wojennych obu państw.

267

63

Cosmas, III, 4, s. 165

64

J. Powierski, Data konsekracji, s. 75.

65

Cosmas, III, 5, s. 166.

66

Gall, II, 10, s. 76; II, 16, s. 80.

67

A. Gąsiorowski, op. cit., s. 155 kładł wyprawę na 1092 lub 1093 r. K. Maleczyń-

ski, Bolesław III Krzywousty, s. 27 uważał, że wyprawa miała miejsce przed pomocą
czeską z 1091 r. przeciw Pomorzanom (w przyp. 85 polemizował z poglądem przeno-
szącym tą akcję na 1093 r.).

68

Zależnie od tego, do którego roku odniesiemy wyprawę.

69

K. Maleczyński, W sprawie daty urodzin Bolesława Krzywoustego. (Na margine-

sie artykułu o Bolesławie Krzywoustym w PSB.), KH, t. 50, 1936, s. 443 i n. oraz tenże,
Bolesław III Krzywousty, s. 16 przyjmował urodziny tego władcy na 20 VIII 1085 r.,
jednakże zaakceptowanie tej poprawki niewiele ratuje sytuację, ponieważ Bolesław III
Krzywousty byłby w takim wypadku tylko dokładnie o jeden rok starszy. Obecnie
w obronie ustaleń O. Balzera (Genealogia Piastów, s. 119) przekonywująco wypowie-
dzieli się K. Jasiński, Rodowód, s. 167 i n. oraz J. Powierski, Kryzys, s. 269 i nn.

70

G. Labuda, Kiedy książę Bolesław Krzywousty, s. 95 i przyp. 13 wyprawę mało-

letniego Bolesława Krzywoustego z Sieciechem umieszczał w 1098 r. J. Powierski,
Data konsekracji, s. 76 widział tu odwet za najazd Brzetysława II z 1096 r., zatem

Jednakże dzięki informacjom zawartym w obu kronikach możemy spokoj-
nie odrzucić pogląd Karola Maleczyńskiego, który uważał, że Brzetysław II
został w 1096 r. ponownie wezwany na pomoc przeciw Zbigniewowi

71

,

ponieważ trudno byłoby w takim wypadku zrozumieć panujące po obu
stronach nastroje wojenne.

Okoliczności zawarcia pokoju polsko-czeskiego wiążą się z dramatycz-

nymi wydarzeniami wewnętrznymi w Polsce. Bezpośrednio po ostrzeżeniu
Bolesława III Krzywoustego o rzekomym najeździe doszło do wspólnego
wystąpienia braci przeciw ojcu i jego palatynowi. W wyniku buntu Wła-
dysław Herman został zmuszony przez synów do wygnania Sieciecha
z kraju

72

oraz do zaakceptowania usamodzielnienia się Bolesława na Ślą-

sku

73

. Gdyby J. Powierski miał rację, że konsekracji katedry gnieźnieńskiej

dokonano 1 V 1099 r., to musielibyśmy założyć, że zjazd w Żatcu wiązał się
z pierwszym wystąpieniem synów przeciw władcy polskiemu.

Bez względu na to, którą z wymienionych możliwości uznamy za bar-

dziej prawdopodobną, trzeba zauważyć, że w każdym wypadku kompli-
kowały one pozycję Polski wobec Czech. Z tego względu nie jest istotne
jakiego dokonamy tu wyboru, lecz jak powiążemy te wydarzenia z roko-
waniami polsko-czeskimi. Zdaniem K. Maleczyńskiego Bolesław III Krzy-
wousty przygotowując się do buntu udał się na spotkanie z Brzetysła-
wem II, w celu wyjednania jego neutralności w przyszłym konflikcie

74

.

Jednakże Kosmas informuje, że Bolesław został tam zaproszony przez
księcia czeskiego, który nadto uczynił swego siostrzeńca miecznikiem
i z tego tytułu przeznaczył dla niego trzecią część trybutu płaconego

268

akcję tą odnosił na lato t.r. Zdaniem K. Maleczyńskiego, Bolesław III Krzywousty, s. 45
ostrzeżenie Władysława Hermana miało miejsce około 1099 r., jednak jeszcze przed
zjazdem w Żatcu.

71

K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 35.

72

Gall, II, 16, s. 83 i n.

73

W czasie podziału dokonanego po uwolnieniu Zbigniewa z więzienia, Bolesławo-

wi III Krzywoustemu przypadł Śląsk (Gall, II, 13, s. 78), jednakże w rękach Władysła-
wa Hermana pozostały główne stolice państwa (tamże, II, 7, s. 74), pod którymi rozu-
mieć należy Wrocław, Kraków i Sandomierz (tamże, II, 8, s. 75). Podczas ponownego
buntu braci Bolesław III Krzywousty zajął najpierw Wrocław, a następnie Sandomierz
i Kraków, by po ugodzie zwrócić je ojcu, zatrzymując jednak w swoich rękach pierwszy
z wymienionych grodów, co dowodnie świadczy o usamodzielnieniu się w tej dzielnicy
(tamże, II, 16, s. 83). O tym, że Bolesław III Krzywousty zwrócił tylko Kraków i San-
domierz przekonuje dalsza wiadomość Galla o podziale państwa po śmierci Władysła-
wa Hermana, gdzie mówi się o objęciu przez niego dwóch głównych stolic państwa – II,
21, s. 88 i n.

74

K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, s. 46.

przez Władysława Hermana

75

. To, że Bolesław III Krzywousty nie był

inicjatorem zjazdu żateckiego lecz przybył tam na zaproszenie swego
wuja, pozwoliło J. Powierskiemu wysunąć wniosek, że chociaż czeski kro-
nikarz tego nie stwierdził, to Bolesław w imieniu swego ojca, księcia pol-
skiego, przywiózł tam trybut należny za Śląsk. Zatem do zawarcia pokoju
polsko-czeskiego musiało dojść już wcześniej, być może po zawarciu poro-
zumienia między Brzetysławem II a Kolomanem węgierskim (maj/czer-
wiec 1099 r.), w którym Władysław Herman zobowiązał się do uznania
roszczeń swego południowego sąsiada

76

.

Wywody J. Powierskiego wydają się jak najbardziej słuszne. Nie wy-

kluczają one do końca twierdzeń K. Maleczyńskiego, w których należy
tylko inaczej położyć akcent, a mianowicie inicjatywę zjazdu przypisać
Brzetysławowi II a nie jego siostrzeńcowi. Choć nie da się tego udowod-
nić źródłowo, to jednak jako wysoce prawdopodobne można przyjąć, że
władca czeski – mając nienajlepsze doświadczenia względem respekto-
wania jego praw do Śląska ze strony Władysława Hermana – postanowił
je zabezpieczyć przez osobne pertraktacje z Bolesławem III Krzywo-
ustym. W ten sposób osoba młodego księcia stawała się gwarancją dopeł-
nienia w przyszłości warunków wcześniejszego pokoju zawartego przez
Brzetysława z Władysławem Hermanem

77

.

Wynikiem zjazdu żateckiego było z jednej strony pogorszenie się sto-

sunków między juniorami a Władysławem Hermanem i Sieciechem (oraz
próba tych ostatnich, zmierzająca do skłócenia Bolesława III Krzywouste-
go z władcą czeskim, o ile uznać zdanie tych historyków, którzy ostrze-
żenie o zamierzanym najeździe Brzetysława odnoszą do okresu po grud-
niu 1099 r.

78

), co z drugiej strony pociągało za sobą oziębienie stosunków

269

75

Cosmas, III, 9, s. 170.

76

J. Powierski, Sytuacja polityczna, s. 64 i n. G. Labuda, Kiedy książę Bolesław

Krzywousty, s. 96 również przypisuje Władysławowi Hermanowi inicjatywę zawarcia
pokoju polsko-czeskiego w 1099 r.

77

G. Labuda, Kiedy książę Bolesław Krzywousty, s. 96 również był tego zdania, ale

równocześnie był przeświadczony, że zaszczyty, które spotkały Bolesława III w Żatcu
oraz nadanie mu w tym czasie ziemi kłodzkiej w lenno, były wynikiem rozmów poko-
jowych między Władysławem Hermanem a Brzetysławem II.

78

Zobacz J. Powierski, Sytuacja polityczna, s. 69 i przyp. 20 (gdzie dalsza literatura

przedmiotu). Choć takie datowanie ostrzeżenia jest wysoce prawdopodobne, to chciał-
bym jednak zauważyć, że pasuje ono chyba lepiej na czas przed zawarciem pokoju mię-
dzy Władysławem Hermanem a Brzetysławem II i zjazdem w Żatcu, ponieważ jak po
tych wydarzeniach mieliby uwierzyć wierni Bolesławowi III Krzywoustemu doradcy
w wyprawę czeską, przeciw której – jak podaje Gall – jednak wyruszyli. Możliwym jest

między Czechami a księciem polskim

79

. Wymuszenie jednak na Włady-

sławie Hermanie wygnania znienawidzonego palatyna oraz usamodziel-
nienia się Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego w ich dzielnicach spo-
wodowało nie tylko uspokojenie sytuacji wewnętrznej w Polsce, ale
wpłynęło również na akceptację przez sędziwego księcia tych stosunków
z Czechami, jakie wytworzyły się w końcówce XI w.

Najważniejsze wnioski uzyskane w wyniku niniejszych rozważań

dadzą się ująć w następujący sposób. Po śmierci Wratysława II skończył
się równocześnie epizod pośredniego uzależnienia lennego Polski wobec
cesarstwa. Wniosek taki potwierdzają polsko-czeskie walki, w których
Brzetysław II usiłował bronić swych praw do trybutu ze Śląska, zatem
nie miały one na celu przywrócenia stanu, jaki panował za jego ojca, po
uzyskaniu od Henryka IV godności królewskiej. W tym celu władca ten
wykorzystał opozycję wewnętrzną w Polsce i synów Władysława Herma-
na, którzy poszanowanie jego praw mieli gwarantować poprzez sprawo-
wanie władzy na Śląsku, Zbigniew w l. 1093–1096, a Bolesław III Krzy-
wousty od 1099 r.

Polnisch-böhmischer Streit um Schlesien

im letzten Jahrzehnt des 11. Jahrhunderts

Die Verleihung der Königswürde an Wratislaw II. von Heinrich IV. be-

deutete für Polen, dass es in Afterlehnverhältnis gegenüber dem Kaiserreich
getreten ist. Diese Sachlage dauerte nur bis zum Tod des ersten böhmischen
Königs, wovon die Annäherung Wladislaws Herman zum Kaiser zeugte, was
den schlagendsten Ausdruck in der Vermählung des polnischen Herrschers
mit der Schwester von Heinrich IV. gefunden hatte und die Begrenzung des

270

też rozwiązanie inne, jednak o wiele mniej prawdopodobne, zakładające że pokój pol-
sko-czeski został zawarty w tajemnicy przed juniorami. Nadto należałoby przyjąć, że
Władysław Herman, prowokując akcję syna, dążył do uniemożliwienia mu jakiegokol-
wiek porozumienia z władcą czeskim, który w takim razie postrzegałby księcia pol-
skiego jako wywiązującego się z warunków pokojowych, a jego synów jako czynnik
zmierzający do ich obalenia. Cała ta gra mogła zostać ujawniona, co doprowadziło
w konsekwencji do porozumienia się Brzetysława II i Bolesława III Krzywoustego.

79

Cosmas, III, 14, s. 176. Powrót do Czech po śmierci Borzywoja II (20 XII 1100 r.)

przebywających do tej pory w Polsce Wrszowców zdaje się poświadczać dostatecznie
panujące naprężenie między Czechami a Władysławem Hermanem.

polnisch-böhmischen Streites nach 1092 Jahre zur Frage des schlesischen
Tributs.

Der Erfolg in Gestalt der Wiederherstellung unmittelbaren Abhängigkeit

ermutigte polnische Seite zur Probe, die tributare Abhängigkeit gegenüber
dem Böhmen schon seit 1092 Jahre abzuschütteln. Das Aufhören der ge-
bührenden Bezahlungen provozierte Bretislaw II. zum Krieg mit Polen im
Jahre 1093. Dieser Streit wurde friedlich gelöst. Aufgrund dieses Friedens
bekam der ältere Sohn des polnischen Herzogs Schlesien, wodurch er Garant
der Achtung böhmischen Forderungen wurde und Boleslaw der Schiefmund
bekam das Glatzerland als Lehen des böhmischen Herzogs.

Der erneute polnisch-böhmische Streit, der im Jahre 1096 ausgebrochen

ist, können wir am wahrscheinlichsten mit der Verdrängung Zbigniews aus
dem ihm zugeteilten Landesteil verbinden, was Vertragsbruch aus dem
Jahre 1093 und wiederholte Probe der Liquidierung von Tributsbezahlung
aus dem schlesischen Lande bedeutete. In diesem Fall dauerte der Krieg viel
länger, worüber knapp Kosmas (Flucht nach Polen einiger Mitglieder des
Geschlechts von Wrszowce und Juden) und Gall (Feldzug von Sieciech und
Boleslaw dem Schiefmund gegen Mähren und Warnung des letzteren über
dem vermutlichen böhmischen Einfall) informieren.

Zum Friedensschluss mit Bretislaw II. bewegte Wladislaw Herman schwe-

re innere Lage, weil gegen ihn die Söhne rebellieren. In dieser Sachlage wurde
polnischer Herzog zur Bezahlung des schlesischen Tributs genötigt und er
musste auch die Verselbständigung seiner Söhne in den ihnen früher zuge-
teilten Landesteilen akzeptieren. Der böhmische Herrscher, der alle Gründe
hatte, um Wladislaw Herman nicht zu trauen, beschloss seine Forderungen
gegenüber Schlesien im einzelnen Vertrag mit Boleslaw dem Schiefmund zu
sichern. Dieser Vertrag wurde im Jahre 1099 in Zatc geschlossen, wo der zu-
künftige Herzog des ganzen Polens zum Schwertträger seines Oheims
wurde und er bekam für Ausübung dieser Funktion eindrittel des schlesi-
schen Tributs, was aus ihm nach seinem Bruder den Garant des polnisch-
-böhmischen Friedens machte.

Übersetzung

von Jarosław Sochacki