Spistreści

WstępdoKsięgiHabakuka

.3

Ha1

.4

Tytuł

4

DialogmiędzyProrokiemaPanem

..5

Ha2

.7

Wielokrotne"biada"

.8

Ha3

.11

ModlitwaHabakuka

.11

KsięgaHabakuka

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsięgiHabakuka

Habakuk(słowohambakukupochodzizjęz.asyryjskiegoioznaczaroślinę

jadalną)znanyjestwBibliihebrajskiejjedyniezksięginoszącejjegoimię.
Bibliagreckaznawprawdzieprorokaotakimimieniu(Dn14,32),chodzijednak
oosobęzupełnieinną.Ojegopochodzeniuiżyciunicbliższegoniewiadomo.

Księgazawieradwieindywidualnelamentacjeprorockie(Ha1,2-4.12-17)i

paralelnedonichdwieodpowiedziBoże(Ha1,5-11;Ha2,1-5);drugaznich
przechodziwpięciokrotne"biada"podadresemnieprawych(Ha2,6-20).Ostatni
rozdziałzawieramodlitwęprorockązanaród,utrzymanąwformiepsalmu(Ha
3,1-19).Rubrykimuzyczneświadcząozastosowaniutejczęściksięgiwliturgii.

Mimorodzajówliterackichlamentacjiipięciokrotnego"biada",proroctwo

HabakukaposiadadlaIzraelacharakterpocieszający.KarcącesłowaProrokai
groźbyniedotycząjegowłasnegonarodu;wszelkiuciskpochodzizzewnątrz.
Habakukużalasię,żeBógpozwalabezkarniedziałaćnieprzyjacielowi.Bóg
jednak,podejmującdialog,powołujesięnaswojąsprawiedliwość,ochraniającą
ludziprawych.WęzłowymzagadnieniemksięgijestproblemodpłatyBożej,
rozważanejwodniesieniudoIzraelainarodówobcych.Bóg,rządcaświatai
stróżsprawiedliwości,niemożepozwolićnatriumfnajeźdźcyoddanego
bałwochwalstwu(Ha2,18nn),anawetbezbożnego(Ha1,4.13).Jakkolwiekjest
onwrękuBoganarzędziemkarynaIzraelainarodyobce(Ha1,12),tym
niemniejIzraeljestprzecieżnarodemsprawiedliwym(Ha1,4),Jego
"pomazańcem"(Ha3,13).Punktemkulminacyjnymteologiisprawiedliwościu
Habakukajeststwierdzenie,żezginieten,cojestduchanieprawego,a
sprawiedliwyżyćbędziedziękiswejwierności(Ha2,4).Zdanietostałosię
jednąznajważniejszychpodstawstarotestamentalnychnaukiśw.Pawłao
usprawiedliwieniu(Rz1,17;Ga3,11;Hbr10,38),podkreślajączbawcząrolę
wiary(hebr.mówio"wierności",tłum.greckienatomiast,azanimNT,o
"wierze").GodnąuwagijestaktualizacjaproroctwHabakukawspołeczności
eschatologicznejwQumran(por.KomentarzdoHabakuka-1QpHab).

Księgazawieraniewieledanychpozwalającychnadokładniejszeustalenie

datyjejnapisania.WzmiankaoChaldejczykach(Ha1,6)wskazujenaokres,
kiedynaródtenbyłdobrzeznanyimiałznaczenienaareniepolitycznej.
Wprawdzierewoltybabilońskiebyływokresieimperiumneoasyryjskiegodość
częste,oinwazjichaldejskiejmożnajednakmówićdopieropodkoniec
panowaniaNabopolassaralubraczejzaNabuchondonozora.Zdrugiejstrony
brakjakiejkolwiekwzmiankiozdobycieJerozolimywr.597niepozwala
umieścićksięgiwokresiepóźniejszymniżostatnielataVIIw.

Najprawdopodobniejwięcproroctwazostaływypowiedzianewlatach605-597.
TakądatępotwierdzająlicznepodobieństwasłownictwaistylumiędzyHaa
wczesnymimowamiprorockimiJeremiasza(por.Ha1,2nn-Jr4,5;Jr6,7;Jr
15,10;Jr20,8.18).

Autentycznośćdwupierwszychrozdziałówksięginienastręczaobecnie

poważniejszychtrudnościpozakilkuśladamipóźniejszychrefleksji
teologicznych.DyskusjetocząsięjedyniecodopsalmuHarozdz.3[->Ha3,1],
uważanegoprzezwielukrytykówzautwórznaczniepóźniejszy,byćmoże
pochodzenialiturgicznego.Jednolitesłownictwoorazformydowodzenia
teologicznegowHarozdz.1-2i3wskazująraczejnategosamegoautoracałej
księgi.Brakrozdz.3wkomentarzuqumrańskimnieprzesądzajego
późniejszegopowstania.

Ha1

Tytuł

1

Wyrok,któryusłyszałwwidzeniuprorokHabakuk.

1,1Wyrok.Dosł.:„ciężar”,„brzemię”(por.Iz13,1;itd.orazJr23,33-40).

DialogmiędzyProrokiemaPanem

2

Jakdługo,Panie,mamwzywaćpomocy–aTynie

wysłuchujesz?WołamdoCiebie:Napomoc!–aTyniewysłuchujesz.

1,2-4Wimieniuswegoludu(por.Jr10,23-25;14,2-9.19-22;Iz59,9-14)prorokżalisięJahwenapublicznenieszczęścia.Tentekst,bliskinarzekaniomPsiJr,rozważanywizolacji,mógłby

byćodniesionydowewnętrznegonieładuwjakimśspołeczeństwie,alekontekstw.12-17wskazujeniewątpliwienauciskchaldejski.DlaczegosprawiedliwośćorazdobroćJahwe(iJegoświętość,w.13)
tolerujątriumfbezbożnika?Otóżpanującyjestpoganinem,aJuda,chociażjestgrzesznikiem,pozostaje„sprawiedliwym”,boznaprawdziwegoBoga.OdpowiedźnależydoJahwe(por.2,1).

3

Dlaczegoukazujeszminiegodziwośćiprzyglądaszsię

nieszczęściu?Otouciskiprzemocprzedemną,powstająspory,
wybuchająwaśnie.

4

TakwięcstraciłoPrawomocswoją,

sprawiedliwegosądujużniema;bezbożnybowiemgnębiuczciwego,
dlategowyroksądowyulegawypaczeniu.

1,2-4.Skargananiesprawiedliwośćspołeczną.ChociażHabakukprzemawiałdomieszkańcówJudyuschyłkuVIIw.przedChr.,jegowypowiedzinatematniesprawiedliwościspołecznej

sąbardzopodobnedosłówwypowiadanychprzezprorokaAmosawodniesieniudoPółnocnegoKrólestwaIzraelawVIIIw.przedChr.Obydwajprorocypotępiająfolgującychsobieprzywódców(zob.
wstawkęumieszczonąobokkomentarzadoAm2,6-8natematwarunkówekonomiczno-społecznychpanującychwVIIIw.przedChr.orazkomentarzdoAm5,12natematskorumpowanegosystemu
sprawiedliwości).Oskarżeniaoniesprawiedliwośćspołecznąsączęstymtematemegipskiejliteraturymądrościowej.Pisarzestawialiprzywódcomnarodubardzowysokiestandardy,uważaliteż,że
niezbędnymwarunkiemprzetrwaniaichkulturyjestujawnieniekorupcjiizajęciesięniąprzezosobypiastującenajwyższąwładzę.WokresieŚredniegoPaństwa(2050-1800przedChr.)powstałutwór
zatytułowanyRozważanianatematsamobójstwaujawniającyspołecznebolączki,któredoprowadziłyniemaldozniszczeniaspołeczeństwaegipskiegowpierwszymokresiepośrednim(2258-2050przed
Chr.).Człowiekszukającysamobójczejśmierciskarżysię,że„każdyjestzłodziejem”,„sercaludzkiesąpełnepożądliwości”,a„przestępstwanieoburzająnikogo”.Wtymokresieniepokojówi
zawirowańpowstałrównieżinnyutwór,Opowieśćowymownymwieśniaku,wskazującynakoniecznośćzajęciasięprzezrządzącychpostępkamisędziów,którzy„aprobująrabunek”,inadzorców,którzy
„broniązepsucia”.„Wymownywieśniak”wzywasędziów,bynieprzyjmowaliłapówekinietolerowalikrzywoprzysięstwa.WpaństwachBliskiegoWschodusprawiedliwośćbyłanajbardziej
podstawowąinajbardziejupragnionąprzezspołeczeństwowartością.Obowiązkiemkrólabyładbałośćoprzestrzeganiesprawiedliwości.Jeszcześciślejszegoprzestrzeganiasprawiedliwości,na
płaszczyźnieosobistejispołecznej,wymagałoodIzraelitówprzymierze.

5

Spójrzcienaludydokoła,apatrzciepełnizdumieniaitrwogi:

gdyżJadokonujęzadniwaszychdzieła–niedaciewiary,gdy[wam
otym]będziesięopowiadać.

1,5-11Pierwszaodpowiedź.TosamJahwewzbudzabiczchaldejski.Cipoganie—przezpewienczas—sąnarzędziemJegosprawiedliwości.Por.Am3,11;Iz10,5-27;Jr5,14-19;25,1-13;

27,6-22;51,20-23;Pwt28,47n;2Krl24,2-4.Por.Nabuchodonozor,„mójsługa”(Jr25,9;27,6;43,10).

1,5Trzecistychwedługgrec.Teksthebr.możnateżrozumieć:„(dzieło)siędokonuje”.

6

OtopowołamChaldejczyków,luddzikiagwałtowny,który

przemierzaziemierozległe,abyzagarnąćsiedzibynieswoje.

1,6Tegorodzajuobrazy,dająceepickiopisnajazdu,znajdujesięuprorokówczęściej(por.Iz5,26-29;13,17-18;Jr4,5-7.13.16-17;5,15-17;6,22-24;Na3,2-3;Ez23,22-26;28,7-10).
1,6.Chronologia.JeślirozumiećproroctwoHabakukajakozdumiewająceiniewiarygodne(Hi1,5),musiałobyćonowypowiedzianeprzedstarciemBabilonuzpowierzchniziemi.Ztego

powoduwydajesiękoniecznedatowanieksięginaokresprzedbitwąpodKarkemisz(605przedChr.).WprzeciwnymrazieprzepowiedniaHabakuka,żeJahwe„powołaBabilończyków”[BT:
„Chaldejczyków”],niweczyłabyefektpunktukulminacyjnego.BabilończycystalisiępoważnymzagrożeniemdlaJudydopieropo605przedChr.W597przedChr.zdobylijużJerozolimęiwzięlijako
zakładnikakrólaJojakina(zob.komentarzdo2Krl24,10-14).Babilonwywalczyłniepodległośćw625przedChr.irozpocząłekspansjęw620przedChr.Niemożnapodaćbardziejprecyzyjnejdaty
powstaniaproroctwaHabakuka.

1,6.Babilończycy(Chaldejczycy).ChaldejczycypojawiająsięwźródłachmezopotamskichwIXw.przedChr.Chociażbylionipodwzględemetnicznymspokrewnienizinnymi

plemionamiaramejskimizamieszkującymipołudniowącześćBabilonii,mieliodrębnąstrukturęplemienną.Gdyimperiumasyryjskiezaczęłosięchylićkuupadkowi,przywódcyChaldejczyków,m.in.
NabopolassariNabuchodonozor,zdobyliwkońcuniepodległośćipo625przedChr.założylidynastięneobabilońską.Nabuchodonozorodziedziczyłpotężnepaństwow605przedChr.,stającsięjego
najsłynniejszymkrólem.WdosłownymznaczeniuodbudowałmiastoBabiloniumocniłbabilońskiepanowanienadBliskimWschodem.ZaatakowałnawetEgipt(chociażwyprawataniezakończyłasię
powodzeniem).Jegodługiepanowanietrwałoażdo562przedChr.Ponimwładzęobjęłonakrótkotrzechnastępców,którzypanowaliłączniezaledwiesześćlat.Ostatnimkrólemztejdynastiibył
Nabonid,któryzapanowaniaNabuchodonozorapełniłprzypuszczalniejakiśwysokiurząd.Nabonidzasiadałnatroniedo539przedChr.,kiedytoBabiloniazostałapodbitaprzezkrólestwoMedo-
Persów,którymrządziłCyrusWielki.

7

Trwogębudzitennaród,onsamustalaprawoipanowanie.

1,7BJ:„Strasznyjestigroźny,/jegomocjestjegoprawemiwielkością!”.Dosł.:„zniegosamegowychodzijegoprawoijegowielkość”.TenludnieuznajeaniBoga,anipanaitylkosobie

przypisujewłasnesukcesy.(Por.w.11b).

8

Jegokoniesąbardziejrączeniżpantery,bardziejdrapieżneniż

wilkiwieczorem;jeźdźcyichwpędziegoniązałupem,zbliżająsię
szybkozdaleka,spadającnażernibyorzeł.

1,8.Babilońskajazda.Zopisuszybkoporuszającychsięoddziałówjazdywynika,żebylitoraczejuzbrojeniwewłóczniejeźdźcyniżdosiadającykoniłucznicy.Asyryjskiereliefyzpałacu

SennacherybawNiniwieukazują,jakskuteczniekonniwojownicypokonywaliwzgórzailasy.Ichnagłepojawieniesięwywoływałozapewnepanikęwśródludnościwiejskiej.Naotwartymterenie
używanooddziałówrydwanów,przewożącychm.in.łuczników,isłużącychjakosiłauderzeniowa,zaktórąpodążałapiechota.Konniłucznicyioszczepnicyumieszczanibylirównieżnaskrzydłach,by
chronićwojskaprzedatakiemodtyłuiuniemożliwićucieczkężołnierzomnieprzyjaciela.

9

Wszyscyoniidąpełniżądzymordu,aichspojrzeniasąjakwiatr

palący;gromadząjeńcównibyziarnapiasku.

1,9DrugistychwBJ:„twarzpłonącajakwiatrzewschodu”.Tekstniepewny.
—„twarzpłonąca”,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„żar(lub:„pożądliwość”)ichtwarzy”.
—„wiatrzewschodu”,za1QpHab(komentarzdoHaodkrytywQumranw1947)iWulgatą.Tekstmasorecki:„kuwschodowi”.
—„Wiatrzewschodu”,suchywiatrpustynny,czasemjestsymbolemnajazduztegokierunku(por.Oz12,2;13,15;Jr18,17;17,10n).

10

Królowiesądlanichprzedmiotemszyderstwa,a

pośmiewiskiemstająsięwładcy;twierdzezaśwszystkietodlanich
igraszka,sypiąszańceibiorąjeszturmem.

1,10sypiąszańce.Dosł.:„sypiąziemię”.Chodzituoskarpylubnasypyziemnestosowaneprzyoblężeniach.
1,10.Ziemneszańce.Zob.komentarzdoIz29,2iJr32,24oraz33,4,gdzieomówionowykorzystanieziemnychszańców/wałówpodczaswojnyoblężniczej.

11

Potemnabieratchuioddalasię;przestępcąjestten,kto

ubóstwiaswąsiłę.

1,11PierwszystychwBJ:„Potemwiatrzawróciłiodszedł”.Najazdzbliżasięiprzechodzijakhuragan(pierwszystych),pozostawiającnaswymszlakutylkoruiny.
—Innirozumieją:„Wtedyduchprzeszedłiodszedł”(zakończyłasięjednafazanatchnieniaprorockiego),alboteż:„Wtedyon(najeźdźca)zmieniłduchaiprzekroczył(swąmisję?)”.

12

CzyżtonieTy,Bożemój,Świętościmoja,jesteśodsamych

początkówPanem?Niepomrzemy!Nasądgoprzeznaczyłeś,oPanie,
Opokomoja,zachowałeśgo,abymuwymierzyćkarę.

1,12-17Tanowaskargapodejmujepierwszą(w.2-4):ponieważtriumfChaldejczykówjakoostatecznąprzyczynęmawolęJahwe(w.5-6),tonależyzapytaćJego.Jakżesprawiedliwyi

świętyBóg,stróżprawa(w.12a-b-13),możetaktraktowaćnarodyiludwybrany(w.14)?Dozwoli,bybezbożnikpochłonąłsprawiedliwego(w.13;por.w.4i15-17)?

1,12odsamychpoczątków.OdczasówWyjścia,wspomnianychwrozdz.3.WtamtymwydarzeniuHabakukwidzipowóddonadziei.
—Niepomrzemy!Zatekstemhebr.lo’namut,cojestjednakwynikiempoprawkinaniesionejprzezkopistę.BJ:„którynieumierasz”,lo’tamut,nazasadziedomysłu.
—Opokomoja.Nazasadziedomysłu.BJ:„jakskała”.Dosł.:„iskała”lubteż„O,Skało”(por.Pwt32,4).
—zachowałeś.BJ:„umocniłeś”.Chodzituoludchaldejski,wzbudzonydomisjisprawiedliwości,którejniepowinienprzekraczać(por.1,6+).WedługinnychmówisiętuoIzraelu,który

miałbyćsędziąludów,albooJoakimie,króluJudy,niewiernymswejmisji:1,2-4.12-17i2,6-19byłybyskierowaneprzeciwniemu.

1,12.Skała.Metaforabóstwajakoskaływskazujenaochronęischronienie,jakiedawało.Dużaskaładostarczałacienia,naobszarachskalistychmożnateżbyłoczasamiznaleźćjaskinię.

MetaforytejniestosowanoczęstowwarunkachrzecznejkulturyEgiptulubMezopotamii,gdziewielebyłorówninaluwialnych(zob.wstawkęnatematbiblijnychmetaforumieszczonąnapoczątku
komentarzadoKsięgiPsalmów).Możliwe,żeużytytutajterminjestczymświęcejniżmetaforą,bowiempojawiasięczasamiwimionachwłasnych,tamgdziezwykleumieszczonebyłoimięBoga(na
przykład,Eliaszznaczy„JahwejestmoimBogiem”;napodobnejzasadzieElisur-„Sur[Skała]jestmoimBogiem”).SłowotopojawiasięteżwamoryckichiaramejskichimionachwłasnychzSyriiw
miejscuimieniabóstwa.

13

ZbytczysteoczyTwoje,bynazłopatrzyły,anieprawości

pochwalaćniemożesz.Czemujednakspoglądasznaludzi

zdradliwychimilczysz,gdybezbożnypożerauczciwszegoodsiebie?

14

Obchodzisięonzludźmijakzrybamimorskimi,jakzpełzającymi

zwierzętami,któryminiktnierządzi.

15

Wszystkichłowinawędkę,

zagarniaswoimniewodemalbowsiecigromadzi–krzyczącprzytym
zradości.

1,15Chodzionajeźdźcęchaldejskiego.

16

Przetoofiaręskładaswojejsieci,palikadzidłoniewodowi

swemu,boprzezniezdobyłsobiełupbogaty,apożywieniejegostało
sięobfite.

1,16obfite.Tak,jeśliczytaćrodz.m.zamiastrodz.ż.,któryjestwtekściehebr.
1,15-16.Sprzętdołowieniaryb.Zinskrypcjikrólewskichisztukistarożytnejwynika,żerybyłowionoraczejzapomocąplecionychkoszyniżnapojedynczehaczyki(zob.komentarzdoEz

12,13iAm4,2).Oczywiście,chodzitutajosprawępolityczną,ukazaniepotęgiwładcy,którymożechwytaćnieprzyjaciółwsieci,takjaksięchwytarybylubptaki(zob.komentarzdoOz5,1).

17

Czyżzatemniezarzucananowoswychsieci,abymordować

ludybezlitości?

1,17nanowo.BJ:„bezwytchnienia”,za1QpHab.Tekstmasorecki:„ibezwytchnieniamordując”.

Ha2

1

Namoichczatachstaćbędę,udamsięnamiejsceczuwania,

śledzącpilnie,bypoznać,coOnpowiedomnie,jakąodpowiedźda
namojąskargę.

2,1miejsceczuwania.BJ:„mójszaniec”,za1QpHab.Tekstmasorecki:„szaniec”.
—powie.BJ:„odpowie”,jaszîb,nazasadziedomysłu,por.Peszittę.Teksthebr.:’aszîb,„odpowiem”.
—Prorokczuwanadswymludemjakstrażniknamurach(por.Oz9,8+;Iz21,6-12;Jr6,17;Ez3,17;33,1-9;Ps5,4).

2

IodpowiedziałPantymisłowami:Zapiszwidzenie,natablicach

wyryj,bymożnabyłołatwojeodczytać.

3

Jesttowidzenienaczas

oznaczony,leczwypełnieniejegoniechybnienastąpi;ajeślisię
opóźnia,tygooczekuj,bowkrótkimczasieprzyjdzieniezawodnie.

2,3naczasoznaczony.Stądnakazpisania.Objawieniewypełnisię„wczasieokreślonym”(por.Dn8,19.26;10,14;11,27.35)idokumentwformiepisemnejstajesięnatenczaszadatkiem

słowaJahwe(por.2P3,2),któregoprawdziwośćpóźniejpotwierdzi.Por.Iz8,1.3;30,8.

—wypełnieniejegoniechybnienastąpi.Widzeniemawłasnąenergię,ponieważjestonosposobemwyrażeniasłowaBożegodążącegodowypełnieniasię(por.Iz55,10-11).Wliturgii

adwentowejstosujesiętenwersetwtłumaczeniuwedługodmiennejtradycjigrec.bywyrazićoczekiwanienaMesjasza.Zob.teżHbr10,37.

2,3.Heroldbiegnącyztabliczkami.Obrazposłańcapodążającegozprzesłaniemwskazujenajegopilnośćlubznaczenie.Niejestjasne,czyodczytującymzapisanewidzeniejestherold,

którybiegłzjednegomiejscadodrugiego,bygłośnojeoznajmić,czykażdy,ktojeczytał.Wpierwszymprzypadkutabliczka,naktórejwyrytowidzenie,zostałabypowierzonazawodowemu
posłańcowi.Wdrugim,inskrypcjazostałabyumieszczonawmiejscupublicznym,dostępnymdlakażdego.Ludzie,którzyzapoznalisięzjejtreścią,rozpowszechnilibyjąwśródpozostałych.Bardziej
prawdopodobnawydajesiępierwszahipoteza,bowiemwidzeniezostałozapisanenatabliczce.Inskrypcjedowiadomościpublicznejumieszczanozwyklenastelach.Zawodowiposłańcybylina
wszystkichkrólewskichdworach,np.wstarożytnymMariiBabilonie.Pełniliważnąfunkcję„biegaczy”,przekazującychrozkazyswojegopana(zob.teżJr36,4orazmisjęBaruchajakosekretarzai
posłańcaprorokaJeremiasza).

4

Otozginieten,cojestduchanieprawego,asprawiedliwyżyć

będziedziękiswejwierności.

2,4zginieten.Hebr.ullapzunazasadziedomysłu.Teksthebr.:„onajestnadęta(uppelah),niejestprawajegoduszawnim”.Wulgata:„Ktojestniewierny,tegoduszaniebędzieprawa”.

Grec:„Jeślidokonujezdrady,toduszamojaniemawnimupodobania;alesprawiedliwyżyćbędziezwiaryweMnie”.

—Zdaniewkońcowymstychusformułowanewterminachuniwersalnych(por.Iz3,10-11)wyrażatreśćwidzenia.„Wierność”(por.Oz2,22;Jr5,1.3;7,28;9,2;itd.)Bogu,czyliJegosłowui

Jegowoli,jestcechą„sprawiedliwego”izapewniamunaziemibezpieczeństwoorazżycie(por.Iz33,6;Ps37,3;Prz10,25;itd.).Bezbożny,któremubrakujeowej„prawości”,zmierzakuzagładzie.W
tymkontekście(1,2-4.12-17;2,5-18)chodzituodpowiedniooJudęiChaldejczyków:sprawiedliwyJudabędzieżyć,ciemiężycielzniknie.WSept,gdzie„wierność”stajesię„wiarą”,św.Pawełodczyta
doktrynęousprawiedliwieniuprzezwiarę.

Wielokrotne"biada"

5

Zaiste,winojestzdrajcą;aczłowiekpysznyniezaznaspokoju;

tracirozsądekispokój.Ten,któryrozdziawiaszerokoswągardziel
jakSzeolijakśmierćjestnienasycony;choćzebrałludywszystkie
wokółsiebie,wszystkienarodydosiebieprzyłączył.

2,5winojestzdrajcą.Zatekstemmasoreckim.BJ:„bogactwozdradza”,za1QpHab.

6

Czyżoniwszyscyniezanucąprzeciwniemupieśniszyderczej,

złośliwejprzymówki,zagadeknieułożąnaniego?Powiedzą:
PierwszeBiadatemu,ktogromadzimienienieswoje!Najakdługo?
Obciążasięcorazwiększymizastawami!

2,6złośliwejprzymówki,zagadek.Zatekstemhebr.:umelîcahchîdôt.BJ:„(nie)ułożązłośliwejprzymówki”,umelîcahjachudu,nazasadziedomysłu.
—Powiedzą.Za1QpHabigrec.Tekstmasorecki:„powie”.
—„Pieśńszydercza”albosatyra,maszal,jestkpiącymwierszemposługującymsięmetaforą.„Złośliwaprzymówka”alboepigram,melîcah,tozagadka,którawinnabyćzinterpretowana.Te

terminycharakteryzująrodzajliterackipięciuzłorzeczeń:wuroczystejformieproroctwznajdująsiętugroźbywypowiadanewzagadkowychsłowach.

—Czwartystychskierowanyprzeciwchciwościzdobywcy.Myślcharakteryzujesięsubtelnościąmówzawierającychprzypowieści.Chaldejczyk,zagarniającydobrainnych,stajesięich

dłużnikiem.Dlategozkoleionbędziełupemludówobrabowanych,którestałysięjegowierzycielami.Jesttoprawotalionu(Wj21,25+).

7

Czyżniepowstanąnaglewierzycieletwoiinieobudząsiętwoi

dręczyciele?Stanieszsiędlanichłupem.

8

Ponieważzłupiłeśliczne

narody,złupiąiciebiepozostałeludy–zpowodurozlewukrwi
ludzkiejigwałtówdokonanychwkrajuprzeciwkomiastuijego
mieszkańcom.

9

Biadaciągnącemudladomuswegozysknieprawy,

abyzbudowaćwysokoswegniazdoitymsposobemuniknąć
nieszczęścia!

2,9Biada.Chaldejczykaspotkalosczłowieka,którywzbogaciłsiędziękibezprawnymzyskom:niczeńniepozostanie.

10

Postanowiłeśnahańbęswojegodomuwytracićlicznenarody,

przeciwżyciuwłasnemutymgrzesząc.

2,10wytracić.Zatekstemhebr.BJ:„wytracając”.BJ:„wytracając”,wedługprzekładówstarożytnych.

11

Kamieńześcianyzawoła,abelkabudowymuzawtóruje:

2,11„Dom”zostałzbudowanydziękidobromnabytymnieuczciwie:kamieńidrewnowołająozemstęnaniesprawiedliwymposiadaczu.

12

Biadatemu,comiastonakrwiprzelanejbuduje,agródumacnia

nieprawością!

2,12Biada.Skierowaneprzeciwpolityceprzemocy.

13

CzyżniejesttowoląPanaZastępów,że'ludydlaogniapracują'

idarmosiętrudząnarody?

2,13Czyżniejest.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„Oto”.Jesttoformułastosowanaprzycytowaniu(por.2Krn25,26),wprowadzającasłowoJahwewnastępującychponiej

wierszach.

14

'AlbowiemkrajsięnapełniznajomościąchwałyPana',jakwody

napełniająmorze.

15

Biadatemu,cozmuszabliźniegodopicia,

pucharemswegojadugoupaja,bysięprzyglądaćjegonagości.

2,15Cynizmzdobywcyjakoczłowieka,którypodczasorgiirozpijaswychbliskich,byichponiżyć.Ichhańbastaniesięjegoudziałem.OtejroliprzypisywanejBabiloniipor.Jr51,7;

Niniwiepor.Na3,4-7.

—bliźniego.Zatekstemmasoreckim.BJ:„bliźnich”,za1QpHab.
—swegojadu.Za1QpHab,SymmachemiWulgatą(por.Pwt32,24.33;Ps58,5;140,4;lub:„jegogniew”).Tekstmasorecki:„twątruciznę”.
—upaja.BJ:„wylewa”,sensniepewny.

16

Nasyciłeśsięhańbą,niechwałą,upijsięsamipokażswój

napletek;bociebiedosięgniekielichzprawicyPańskiej,awstyd
pokryjecałątwojąsławę.

2,16WdrugimstychumowaoorgiiihańbienieobrzezanychChaldejczyków,którzyteżsięupili.

17

SpadnienaciebiekrzywdaLibanu,rzeźzwierzątnapełnicię

strachem,zpowodurozlewukrwiludzkiejigwałtówdokonanychw
krajuprzeciwkomiastuijegomieszkańcom.

2,17Libanspustoszony(por.Iz37,24),któregocedryNabuchodonozorwykorzystujedoswychbudowli(por.Iz14,8),możeteżbyćsymbolemIzraela(por.Iz33,9;Jr21,14;22,6-7.20-23).
2,17.Liban.ZkrólewskichrocznikówNabuchodonozorawynika,żenakazałonswojejarmiizbudowaniedrogi„doprzewożeniacedrów”Libanu.Nabuchodonozoropisuje,jakjegoludzie

„przedzieralisięprzezstromegóry,rozłamyskalne[i]tworzyliprzejście”dlazbudowaniaszlakusłużącegodotransportudrewna.Czynionotowimięuwolnieniakrajuodcudzoziemskichnieprzyjaciół.
JednakwrzeczywistościdrewnozostałowykorzystanedozbudowaniapałacuNabuchodonozorairozbudowaniaświątyniMardukawBabilonie.Możnaprzyjąć,żeprzyokazjirobotnicyprzeczesywali
górzysteobszaryLibanuwposzukiwaniużywnościdlauzupełnieniawłasnychzapasów.

18

Cóżmożeposąg,któryrzeźbiarztworzy,obrazzmetalu,

fałszywawyrocznia–żewnichtotwórcanadziejępokłada,gdy
wykonujeswojeniemebogi?

2,18Tenwierszjestprzeniesionypow.19,jaksięwydaje—zgodniezsensem.
2,18.Fałszywawyroczniaposągu.Habakukponowniewskazujenabezużytecznośćoddawaniaczcibożkomizasięganiaunichwyroczni(zob.Iz46,7iOz4,12,gdzieznaleźćmożnainne

przykłady).Izajaszużyłtejhebrajskiejfrazywodniesieniudofałszywegoproroka(Iz9,15),Habakukmajednaknamyślikapłanów,którzymanipulująludźmiprzezsprawianieiluzji,że„posąg
przemówił”lubwypowiedziałjakąśwyrocznię.Babilońscykapłanibarupełnilirolęwróżbiarzy,wyjaśniającomenyiznakiorazwykonującrytuałymającespowodowaćotrzymanieodpowiedziod
bogów.

19

Biadatemu,comówi:Obudźsię!–dodrzewa,Podnieśsię!do

niemegogłazu.Czyonpouczy?Okryteonezłotemisrebrem,lecz
duchawcalewnichniema.

2,19Biada.PrzeciwbezsensownejidolatriiChaldejczyków.
—WBJdodanepodrugimstychu:„(Otowyrocznia!)”,cojestglosąpochodzącąbyćmożezw.18b.(BT:„).
2,19.Budzeniedrewna/kamieniadożycia[BT:„Obudźsię!-dodrzewa,i-Podnieśsię!-doniemegogłazu!”].Zob.komentarzdoIz44,17-18.WBabiloniistosowanorytuał

„otworzeniaust”,byprzekształcićdrewnianyposągozdobionyzłotemiklejnotamiwfizyczneucieleśnieniebóstwa.Kapłaniwypowiadalinadposągiemzaklęcie:„Odtegoczasubędzieszkroczyłprzed
swymojcem,bogiemEa”.Następnieodbywałysięrytualneprocesje,podczasktórychwielokrotnieobmywanoustaposągu(czternaścierazy)orazpodawanomujedzenieipicie.Pozłożeniu
wieczornychofiarkapłaniotwieralioczyposąguróżdżkąztamaryszkui„bóg”umieszczanybyłwświątyni,przystrojonyinsygniamiswojegourzędu.

20

APanmieszkawswymświętymdomu,niechajzamilknieprzed

Nimcałaziemia.

2,20w...świętymdomu.ChodzioświątynięwJerozolimie,leczprzedewszystkimopałacniebieski,zktóregowyjdzieJahwe(por.3,3n).
—niechajzamilknie.Tomilczenieprzygotowujeteofanięz3,3-15.Por.Iz41,1;Ps76,9-10.

Ha3

ModlitwaHabakuka

1

ModlitwabłagalnaprorokaHabakuka,nawzórlamentacji.

3,1Modlitwata,jakilicznepsalmy,dodajedobłaganiahymndoBożejpotęgi.Tytuł,obecnośćpauziwskazówkazw.19dsygnalizująwykorzystaniewliturgii.—Całegotegorozdziału

brakujewkomentarzudoHaodnalezionymwQumran(por.Wstęp,s.1029).

—prorokaHabakuka.JakwPswzmiankatamożewskazywaćnienaautorstwo,leczpoprostunaprzynależnośćdozbioru,tudoHa.
3,1.Szigionot[BT:„nawzórlamentacji”].Tenwersetstanowidopisekdotrzeciegorozdziału,spełniającpodobnąrolęjakkomentarzelubdopiskiwKsiędzePsalmów.Słowoszigionotw

liczbiepojedynczejpojawiasięwPs7,1.Przypuszczalnieoznaczajakiśrodzajpieśni.Jeślidomysłylingwistówsąsłuszne,możnagopołączyćzakadyjskimszigu,któreoznaczalamentację.Dokładne
znaczeniehebrajskiegosłowapozostajenieznane.Natemattegoiinnychokreśleńmuzycznychzob.wstawkępoświęconąterminommuzycznymumieszczonąwkomentarzudoKsięgiPsalmów.

2

Usłyszałem,oPanie,Twojeorędzie,uląkłemsię,oPanie,Twego

dzieła.Wpośrodkulatniechoneżyją,wpośrodkulatpozwólnamje
poznać,wczasieniepokojówpomnijnaswąlitość!

3,2orędzie.BJ:„sławę”.Dosł.:„to,copozwalaszusłyszeć”.
—„Dzieło”toogółinterwencjiJahwenarzeczJegoluduwczasachMojżeszowych(por.1,12).Por.Ps44,2-9;77,12-13;95,9;Sdz2,7;Pwt11,7.
—wpośrodkulat.Dosł.zahebr.BJ:„wnaszymczasie”.
—Tedwaostatniestychywgrec.brzmią:„Pośróddwuzwierzątsięobjawisz;gdylatabędąbliskie,będzieszznany;pojawiszsię,kiedyczasjużnadejdzie”.Tentekst,wrazzIz1,3,leżyu

podstawtradycjiodwuzwierzętachwszopiebetlejemskiej.

3

BógprzychodzizTemanu,ŚwiętyzgóryParan.MajestatJego

okrywaniebiosa,aziemiapełnajestJegochwały.

3,3Bóg.Dosł.„Eloah”.ToarchaiczneimięBoga.TemanjestpółnocnączęściąEdomulubSeiru,aParan—górąumiejscawianąwEdomie.
—Turozpoczynasięteofania(por.Wj19,16+),obejmującaprzybycie(w.3-7)iwalkęJahwe(w.8-15).TaepickawizjaprzypominawwielumiejscachtriumfalnymarszJahwenaczele

swegoludupodczasWyjścia,typ(por.Iz40,3+)przyszłegouwolnienia.Jahwe(„Święty”;por.Pwt33,3;Iz6,3+)kroczyzSynaju(por.Wj24,9-11)kuKanaanowi(por.Lb20,14n),przezpołudniowo-
wschodniąPalestynę,region,zktóregonadchodzątakżeburze.Jegonadejściejestopisane(w.3n)podpostaciąchmuryburzowej(por.Ps18,8n;29).Wyrażeniaoznaczająrazchmurę,arazJahwe,który
sięwniejobjawia.

3,3.Teman.Zob.komentarzdoAb9iIz49,7natemattegomiejsca,októrymwspominainskrypcjazKuntilletAdżrud.TemanmógłbyćmiastemlubobszaremEdomu.

4

WspaniałośćJegopodobnadoświatła,promieniezrąkJego

tryskają,wnichtoukrytamocJego.

3,4WspaniałośćJego.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„wspaniałość”.
—promienie.Dosł.:„rogi”,alepor.Wj34,29-30.35.
3,3-4.Metaforasłońca.Hymnydobabilońskiegobogasłońca,Szamasza,posługująsiępodobnąterminologią.WjednejzinkantacjiukazanoSzamaszajaśniejącegoblaskiemi

napełniającegoziemięswoimniebiańskimsplendorem.Jahwejestczasamiczczonyzapomocąokreśleńużywanychwkulciesłońca,wpewnychokresachbyłteżbłędnierozumianyjakobógsłońca
(zob.komentarzdo2Krl23,11).DowodypotwierdzająceistnienieoficjalnegokultusłońcawIzraeluwydająsięzwiązanegłówniezokresempanowaniaManassesa.Konieirydwanysłońca,którekról
tenustawił,zostałyzniszczoneprzezJozjasza,starającegosięoczyścićkompleksświątynnyzelementówobcychreligii(zob.komentarzdo2Krl23,11).Nazwymiejsc,takiejakBet-Szemesz,Ein-
SzemeszigóraCheres(Joz15,7;Sdz1,35),potwierdzająpowszechnycharakterkultusolarnego.

3,4.PromieniezrąkMutryskają.NaBliskimWschodziebóstwasłonecznewystępującewroliboskiegowojownikabyłyzwykleprzedstawianezbłyskawicamiwpodniesionejdłoni.

5

PrzedNimidziezaraza,wśladzaNimgorączkaśmiertelna.

3,5gorączka.Tosamosłoworeszef,pochodząceodimieniafenickiegobogabłyskawicy,oznaczapiorun,grad,klęskęitupalącągorączkę(przezparalelizmz„dżumą”;por.Pwt32,24).
3,5.Plaga,zaraza.Terminytezostałytutajpoddanepersonifikacji-stojąjakotowarzyszeubokuJahwepodczasbitwy.Hebrajskiesłowoprzetłumaczonejako„zaraza”,reszep,jest

imieniemkananejskiegobogaplagi.WmitologiachstarożytnegoBliskiegoWschodubogowieidącydobitwymielizwykledwóchtowarzyszy.

6

Stanąłiporozdzielałziemię,spojrzałisprawił,żezadrżały

narody;rozpadająsięgóryprastare,zapadająpagórkiodwieczne,te
ścieżkiJegoodpradawnychczasów.

3,6góryprastare,/...pagórkiodwieczne.Wyrażeniatetunabierająsensukosmicznego(por.Ps90,2;Prz8,25;Hi15,7)—wRdz49,26iPwt33,15oznaczająmiejscapobytupatriarchów.

7

WidziałemklęskądotkniętemieszkaniaKuszanu,chwiejącesię

namiotywziemiMadian.

3,7Madian.Por.Wj2,15+.Kuszanjestbezwątpieniaarchaicznymokreśleniemtegosamegoregionu.
3,7.MieszkaniaKuszanu.Tanazwaetniczna,odnoszącasięprzypuszczalniedojakiegośwędrownegoplemienia,niewystępujenigdzieindziejwBiblii.Ponieważumieszczonoją

paralelniedoMadianu,możnasiędomyślać,żejegoziemierozciągałysięnapołudniowymstepie.KuszanmógłbyćfaktyczniejednązgrupplemiennychMadianitów.

3,7.NamiotyziemiMadian.NatematMadianuiMadianitówzob.komentarzdoWj2,15iLb22,4-7.Habakukprzepowiadatutaj,jakątrasąboskiwojownikpodążyzeswojejświętejgóry,

byzaatakowaćBabilończyków.Najwyraźniejwywołatozdumieniemieszkańcówpołudniowychziem,leczniewyrządziszkody.

8

Czynarzekirozgniewałeśsię,Panie?CzyTwójgniew

[wybuchł]narzeki?Czynamorze–Twojazapalczywość,że
wsiadasznaswojekonie,naswerydwanyzwycięskie?

3,8Drugistychdodanyzatekstemhebr.WBJpominięty.
—JakwSdz5,4-5;Ps77,17-20;114,3-7interwencjiJahwetowarzysząwstrząsykosmiczne(por.Am8,9+).Byćmożejesttopoetyckiewykorzystaniedawnychtradycjidotyczących

stworzenia,rozumianegojakowalkaBogaprzeciwzbuntowanymżywiołom(otchłani,morzu,rzece,itd.;por.Hi7,12+).Tuwalkakończysięprzegraną„bezbożnika”,tzn.Chaldejczyków(w.13-15).

3,8.Konfliktzrzekami/morzem.WliteraturzekananejskiejzUgaritzachowałsięobszernymitpoświęconywojniepomiędzyBaalemaJammem(Morzem)ijegosojusznikiem,Nahar

(Rzeką),symbolizującymisiłychaosuizniszczenia.Habakukdajedozrozumienia,żegniewJahweniezwracasięprzeciwkotymmitologicznymwrogom,lecznieprzyjaciołomJegoludu(w.13).

9

ŁukTwójobnażony,asłowa[Twojej]przysięgi–tostrzały,dla

rzekotwieraszziemię.

3,9asłowa[Twojej]przysięgi-tostrzały.Zatekstemhebr.Dosł.:„przysięgisąstrzałamisłowa”,cowedługBJniezrozumiałe,stądkorektazarkpsemgrec:„strzałaminasycaszjego

cięciwę”.—Strzałytobłyskawice(por.w.4iPs29,7;77,18),Jahwezostałporównanydołucznika(por.Pwt32,23;Ez5,16;itd.),ałukjestsymbolemmocy(por.Rdz49,24;Hi29,20;itd.).

—dlarzekotwieraszziemię.BJ:„strumieniamiżłobiszziemię”.Chodzioulewnydeszczzwiązanyzburzą(por.Ps77,17-19;Sdz5,4).

10

Ujrzałycięgóry,zadrżały.Trąbawodnasięprzewaliła.Wielka

zaryczałaOtchłań,wysokouniosłasweręce.

3,10Wdwuostatnichstychachmowaopodziemnejotchłani,oceaniepierwotnym,łączącymswojewodyzdeszczemnieba.Jej„ręce”tofale.

11

Słońceiksiężycstojąwswoimmiejscuzpowodublasku

lecącychTwychstrzałijasnegolśnieniaTwejdzidy.

3,9-11.Kosmicznezjawiskaspowodowaneprzezboskiegowojownika.Motywboskiegowojownika,któryprowadziswójludpodczaswalki,zostałszerzejrozwiniętywizraelskiej

narracjiopodboju(zob.komentarzdoJoz2,11i3,17).TemattenpojawiasięteżwinskrypcjikrólaMoabitów,Meszy,orazwpismachproroków(zob.komentarzdoJr32,21).Szczególnie
spektakularnymjegoprzykłademjest„PieśńwojennaJahwe”zIz34(zob.komentarzdoIz34,4).FragmenttenmożnaporównaćdofragmentuugaryckiejepikioBaalu,wktórymzbliżaniusiębóstwa
towarzyszy„więdnięcienieba”;wlegendzieoAkchatgłosBaalazostałporównanydo„wielkiejgłębi”,którejgrzmiącedźwiękizapowiadajądeszcze.F.M.CrosscytujeteksttabliczkizAmarna,w
którymwasalnyksiążę,AbimilkizTyru,nazywafaraonaEchnatonatym,który„wypowiadaokrzyk(bitewny)wniebiosachniczymHaddu,bynajegodźwiękzatrzęsłasięcałaziemia”.W
mezopotamskiejlamentacjipochodzącejzItysiącleciaprzedChr.użytoterminologiibożegosądupodobnejdotej,którapojawiasięwKsiędzeHabakuka,gdziejestmowaołoskociewniebiosach,
drżeniuziemi,słońcukryjącymsięzahoryzontem,księżycuznikającymzniebaiprzerażającychwichurachprzetaczającychsiępoziemi.Natematbardziejkonkretnychinformacjioruchachciał
niebieskichzwiązanychzwojnązob.komentarzdoJoz10,12-13.

12

Rozgniewanykroczyszpoziemi,wzapalczywościswej

depczesznarody.

13

Wyszedłeś,abyswójludocalić,abywybawić

swegopomazańca.Zburzyłeśdombezbożnego,odsłoniłeśfundament
ażdonagiejskały.

3,13ocalić/...wybawić.Zagrec,gdziedosł.:„(ku)zbawieniu...zbawić”.Teksthebr.:„pomoc”.
—pomazańca.Tuchodziraczejolud(por.Ps28,8;Wj19,6)niżokróla.
—Dalszyciągwierszajestbardzotrudny,ajegoprzekład—niepewny.ZapomocąWulgatymożnaczytać„ażdoskały”,’adcur,zamiast„ażposzyję”,’adcawwa’r.

14

Przeszyłeśichwłasnymistrzałamiwodzaichwojska,gdy

naciera,abymnierozproszyć.Triumfich–jaktego,copotajemnie
niszczybiedaka.

3,14własnymistrzałami.Tekstbardzoniepewny.BJ:„twymiwłóczniami”,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„jegowłóczniami”.
—ichwojska.BJ:„jegowojowników”,zaWulgatą.Grec:„jegowładców”.Whebr.—słowonieznane.
—mnierozproszyć.Wedługtekstuhebr.BJ:„nasrozproszyć”,nazasadziedomysłu.

15

Wmorzewdeptałeśjegokonie,wkipiącątopielwódmnogich.

16

Usłyszałem,iłonomojezadrżało,nagłostenzadrżałymewargi,

przeniknęłatrwogamekości,krokisięmojezachwiały.Wspokoju
jednakwyglądamdniautrapienia,którynadchodzinalud,conas
gnębi.

3,16Usłyszałem.Por.w.2iIz21,3-4;Jr23,9;Dn8,18.27;10,8.LękreligijnyiniepokójprorokawobliczuwalkiJahweorazistniejącegozła(w.16-17)ustępują,dającmiejsceradościze

zbawieniaibezpieczeństwawJahwe(w.18-19;por.w.16e).

—krokisięmojezachwiały.Lekcjajirgezu’aszuraj,nazasadziedomysłuzagrec.Teksthebr.:’ergaz’aszer,„drżęja,który”.
—Ostatnistychjestniepewny.Innitłumaczą:„abypowstaćprzeciwkoludowi,którynańnapada”lub„gdypowstajesięprzeciwludowi,bynańnapaść”.

17

Wprawdziefigowiecnierozwijapąków,nieprzynosząplonu

winnice,zawiódłowocoliwek,apolaniedajążywności,choćtrzody
owiecznikajązowczarniiniemawołówwzagrodach.

3,17Tenobrazrolniczejnędzywkontekściekosmicznychzmagańmożebyćglosą(wzmacniającąlekcjęnadzieipokładanejwJahwe),chybażesięchceopisaćspustoszeniaJudywywołane

wojną.

18

JamimotowPanubędęsięradować,weselićsiębędęwBogu,

moimZbawicielu.

19

PanBóg–mojąsiłą;uczyninogimojepodobne

nogomjelenia,wprowadzimnienawyżyny."Kierownikowichóru.
Nainstrumentystrunowe”

3,19wyżyny.BJ:„wierzchołki”,zagrec.Teksthebr.:„mojewierzchołki”.
—Nainstrumenty.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„mojeinstrumenty”.
—Tewskazówkiwystępujązwyklenapoczątkupsalmów.
3,2-19.PsalmimitologiaHabakuka.KsięgaIzajaszaiKsięgaEzechielawskazują,żeprorocyczęstoposługiwalisięznanymiobrazamimitologicznymi,byprzekazaćswojeprzesłanie.

Możnatobyłouczynićnadwasposoby:(1)ukazującwydarzeniahistorycznezapomocąmotywówmitologicznychi(2)wykorzystującmitologiczneopowieści,zastępującichelementywydarzeniami
historycznymi.PrzykładempierwszegosposobujestukazanieWyjścia,aszczególniemomentuprzekroczeniaMorzaCzerwonego,zapomocąmitologicznegomotywuzmagańbóstwazmorzem(zob.
komentarzdoWj15,3).DrugisposóbzostałzastosowanywIz27iEz32,gdzieznanemityzostałyprzekształconewwyrocznieprzeciwkoprawdziwymnarodomistniejącymwprawdziwymkontekście
historycznym.ProrokHabakukposługujesięobydwomasposobami,wplatającdoswojegohymnuelementyzbabilońskiejikananejskiejmitologii.Ogólnyukładtegorozdziałuzdradzapewne
podobieństwodobabilońskiegopoematuEnumaElisz.NapoczątkuumieszczonajestwnimpieśńchwalącaMarduka,następniebóstwosięgapooręż(listabroniMardukaprzypominapodanąwtekście
biblijnym)iprzybywawśródburzywotoczeniupomocników,rozcinającimiażdżącwrogów.TakasekwencjawydarzeńniejestwyjątkowadlaEnumaElisz,wskazujejednaknaintencjęHabakuka,byw
proroctwiewykorzystaćdobrzeznanemotywyinadaćimnowysens.

TableofContents

WstępdoKsięgiHabakuka.3
Ha1.4
Tytuł4
DialogmiędzyProrokiemaPanem..5
Ha2.7
Wielokrotne"biada".8
Ha3.11
ModlitwaHabakuka.11