Technik_pszczelarz_321[04].O1.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Czynniki klimatyczne środowiska

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Gleba jako siedlisko roślin

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Wybrane zagadnienia z produkcji zwierzęcej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu podstawowych

wiadomości o produkcji roślinnej i zwierzęcej w gospodarstwie rolnym.

W poradniku znajdziesz:

−−−−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−−−−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów

kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie

materiału całej jednostki modułowej,

– literaturę uzupełniającą.

Gwiazdką oznaczono pytania i ćwiczenia, których rozwiązanie moŜe Ci sprawiać

trudności. W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

znać podstawowe pojęcia dotyczące gleboznawstwa,

−

przeliczać podstawowe jednostki miar i wag,

−

definiować podstawowe zagadnienia i terminy z zakresu uprawy roli i roślin,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu mechanizacji rolnictwa,

−

określić całość prac występujących w produkcji zwierzęcej, zasady bhp i zasady
postępowania ze zwierzętami,

−

określić optymalne przygotowanie pomieszczeń inwentarskich,

−

rozpoznawać maszyny do produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej,

−

korzystać z wiadomości, nabytych na lekcjach chemii szczególnie dotyczących badania
kwasowości, czyli pH,

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

uŜytkować komputer,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin uprawnych,

−

wykonać pomiary podstawowych czynników meteorologicznych,

−

określić wpływ pogody na agrotechnikę i plony roślin uprawnych,

−

dokonać  analizy  i  interpretacji  bieŜących  i  długoterminowych  prognoz  pogody
podawanych  przez  środki  masowego  przekazu  oraz  zamieszczanych  w  serwerach
meteorologicznych,

−

rozpoznać typy gleb i scharakteryzować ich właściwości,

−

scharakteryzować procesy związane z powstawaniem gleb,

−

ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny,

−

rozpoznać gleby pod względem genetycznym,

−

określić klasy bonitacyjne gleby i kompleksy rolniczej przydatności gleb,

−

określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,

−

scharakteryzować proces degradacji i rekultywacji gleb,

−

scharakteryzować proces odkaŜania gleby,

−

określić czynniki wpływające na rozwój produkcji zwierzęcej w Polsce,

−

określić cechy charakterystyczne gatunków zwierząt gospodarskich,

−

określić system identyfikacji zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Czynniki klimatyczne środowiska

4.1.1. Materiał nauczania

Klimat Polski

Przyrodniczy charakter produkcji rolnej uniemoŜliwia regulowanie czasu trwania

procesów  wytwórczych,  jak  to  ma  miejsce  w  przemyśle.  Zanim  roślina  czy  zwierzę  uzyska
dojrzałość  techniczną  i  stanie  się  przydatne  do  celów  gospodarczych  musi  przejść  fazy
rozwojowe,  których  czas  trwania  jest  na  ogół  stały  i  właściwy  dla  określonych  roślin
i zwierząt.  Ponadto  charakteryzuje  się  zazwyczaj  długim  cyklem  produkcyjnym  oraz
sezonowością  produkcji,  czego  następstwem  jest  brak  ciągłości  w  otrzymywaniu  produktów
roślinnych i zwierzęcych. Naturalny charakter produkcji rolnej oraz to, Ŝe człowiek w małym
tylko  stopniu  moŜe  wpływać  na  kształtowanie  się  czynników  przyrody,  jest  przyczyną
znacznych  trudności  planowania  działalności  w  rolnictwie.  Szczególnie  trudne  jest
przewidywanie przyszłych wyników produkcji roślinnej czy zwierzęcej.

Wielkość opadów atmosferycznych i ich rozkład w czasie, kierunek i siła wiatrów,

ciśnienie i wilgotność powietrza, grubość i okres utrzymywania się pokrywy śnieŜnej, stopień
nasłonecznienia,  światło,  itp.  tworzą  klimatyczne  czynniki  produkcji  w  gospodarce  rolnej.
NiezaleŜnie  od  całokształtu  działań  człowieka  w  procesie  wytwórczym,  czynniki  te
w mniejszym  lub  większym  stopniu  wywierają  bezpośrednio  i  pośrednio  istotny  wpływ  na
przebieg  procesu  wytwórczego  w  rolnictwie.  Warunki  przyrodnicze  wyznaczają  jego
specyficzny charakter i mają znaczny wpływ na wyniki produkcyjne. JeŜeli układ czynników
klimatycznych  jest  dla  rolnictwa  korzystny,  wzmagają  one  tempo  i  zakres  procesu
wytwórczego  –  w  przeciwnym  wypadku  powodują  zakłócenia  i  zmuszają  rolnika  do
podejmowania działań zaradczych.

Klimat Polski zaliczamy do typu przejściowego wśród klimatów ciepłych strefy

umiarkowanej.  Do  głównych  czynników  kształtujących  klimat  Polski  naleŜą  połoŜenie
w średnich szerokościach geograficznych, usytuowanie w centrum Europy między jej częścią
zachodnią,  a  wielką  masą  lądową  Azji,  równoleŜnikowy  przebieg  większości  łańcuchów
górskich  na  obszarze  Europy  sprzyjający  strefowej  wymianie  mas  powietrza  i  nizinny
charakter przewaŜającej części Polski.

Klimat Polski charakteryzuje się duŜą róŜnorodnością i zmiennością typów pogody z dnia

na dzień. Występuje 6 pór roku (przedwiośnia, wiosny, lata, wczesnej jesieni, zimy), których
przebieg jest nieregularny. PrzewaŜają wiatry zachodnie, północno-zachodnie latem i lokalnie
halny w Tatrach oraz bryza nad morzem. Cechy klimatu kontynentalnego narastają z zachodu
na wschód.

Cechy klimatu Polski:

−

długość okresu wegetacyjnego wynosi na północnym wschodzie 190 dni, natomiast
w dolinie Odry wynosi 220 dni,

−

wiatry przewaŜają z kierunków SW, N, NW przynoszą one masy powietrza polarno
morskiego duŜą ilością pary powodując zachmurzenie i w efekcie opady. Wiatry
wschodnie sprowadzają do nas zazwyczaj wyŜe. Najsilniejsze wiatry występują w górach
i nad morzem. Ich wartości to odpowiednio 33 m/s oraz 24 m/s.

−

opady średnie roczne najmniejsze są w Polsce środkowej i wynoszą 500 mm, największe
natomiast w górach i wynoszą 1000 mm,

−

rednia liczba dni z opadami wynosi od 130 do 170 dni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rednia długość utrzymywania się pokrywy śnieŜnej wynosi 40 dni na zachodzie kraju,

50 dni na wybrzeŜu oraz w Wielkopolsce, 90–100 dni na północnym wschodzie i ponad
200 dni w wyŜszych częściach Tatr.
Rejony agroklimatyczne w naszym kraju są to obszary róŜniące się między sobą

warunkami klimatycznymi. W podziale na obszary bierzemy pod uwagę trzy czynniki: bilans
wodny, średnia dobowa temperatura powietrza, ilość światła, czyli bilansu energii słonecznej.

Czynniki wpływające na rośliny w czasie wzrostu:

−

promieniowanie słoneczne dostarczające światła i ciepła (temperatura),

−

powietrze atmosferyczne i glebowe (ciśnienie),

−

wiatry,

−

opady, ich ilość i rozkład w czasie wegetacji,

−

gleby, jej rodzaje i zasobność w składniki pokarmowe oraz wodę.
Jest to podział dość uproszczony, poniewaŜ są czynniki, na które nie mamy wpływu takie

jak ilość dostępnej energii słonecznej i związana z tym ilość światła i ciepła. Nie potrafimy
równieŜ sterować ilością opadów.

WaŜność oddziaływania czynników klimatycznych na Ŝycie roślin najlepiej obrazuje

zróŜnicowanie szaty roślinnej na ziemskim globie – od dŜungli tropikalnej po podbiegunowa
tundrę. Ilość światła i ciepła dostarczana przez energie promienistą słońca oraz ich zmienność
w  cyklu  dobowym  i  rocznym,  zaleŜne  od  szerokości  geograficznej,  wraz  ze  stosunkami
wodnymi,  zaleŜnymi  teŜ  od  odległości  mórz  i  oceanów,  wpływają  w  sposób  zasadniczy  na
szatę  roślinną.  Czynnikami  modyfikującymi  warunki  klimatyczne  są  rzeźba  terenu
i wzniesienie n.p.m. Czynniki klimatyczne nazywane są w rolnictwie takŜe geograficznymi.

Ciśnienie atmosferyczne i jego zmiany nie wywierają wyraźnego wpływu, ale

spowodowane nimi wiatry, są zjawiskiem istotnym.

Jedyne naturalne źródło światła (czynnik ekologiczny warunkujący Ŝycie roślin

zielonych)

w siedlisku to promieniowanie słoneczne (fale elektromagnetyczne 0,2–5 µm).

Promienie widzialne (światło) 0,38–0,77 µm. Promienie niewidzialne: nadfioletowe < 0,38
µm, podczerwone > 0,77 µµm (promieniowanie pomarańczowe odgrywa istotną role w Ŝyciu
roślin zielonych).

Bezpośrednio oddziałowują na rośliny równieŜ:

−

promieniowanie  widzialne  jako  źródło  energii  świetlnej,  niezbędnej  do  fotosyntezy
(równieŜ  niezbędne  do  syntezy  chlorofilu,  czyli  warunkujące  powstanie  aparatu
fotosyntetycznego),  zarazem  przenoszące  48%  energii  cieplnej  promieniowania
słonecznego,

−

promieniowanie podczerwone (cieplne) 45%,

−

promieniowanie nadfioletowe (chemiczne) 7% – szkodliwe dla organizmów Ŝywych,

−

długość dnia od 8 godzin w grudniu do 17 godzin w czerwcu.
ZaleŜnie od pory roku zmienia się natęŜenie i skład spektroskopowy światła.
NatęŜenie światła na granicy atmosfery jest maksymalne, gdy kąt padania promieni jest

najbardziej zbliŜony do kąta prostego. NatęŜenie światła docierającego do powierzchni ziemi
(istotne dla kształtowanie warunków świetlnych w siedlisku roślin) modyfikowane jest
stanem atmosfery. Suche i czyste powietrze nie powoduje zmian, para wodna (chmury),
zanieczyszczenia (pyły, dymy) pochłaniają i rozpraszają promienie.

Promieniowanie bezpośrednie i rozproszone

Promieniowanie bezpośrednie osiąga max na wiosnę dzięki niskiej wilgotności. Skład

spektroskopowy  światła  jest  zmienny  wskutek  niejednakowego  pochłaniania  promieni
o róŜnej  długości  fali  przez  atmosferę  i  zawartą  w  niej  parę  wodną  oraz  zanieczyszczenia.
Najsilniej  pochłaniane  jest  promieniowanie  krótkofalowe.  Promieniowanie  długofalowe  jest
pochłaniane w niewielkiej ilości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Promieniowanie rozproszone odgrywa role szczególnie zimą (50%), latem (40%), wiosna

(35%).

Wzrost natęŜenia światła zwiększa intensywność fotosyntezy do świetlnego punktu

wysycenia:  heliofity  (światłolubne)  osiągają  go  przy  oświetleniu  bliskim  pełnego  światła
słonecznego,  wymagają  pełnego  naświetlenia  przez  cały  okres  wegetacji;  skiofity
(cieniolubne)  punkt  wysycenia  poniŜej  0,1  intensywności  światła  słonecznego.  Przyrost
suchej  masy  zachodzi,  gdy  produkcja  asymilacyjna  jest  większa  niŜ  ich  zuŜycie  na
oddychanie.

Niedostatek światła powoduje wypłonienie (etiolacje roślin). Są one wówczas

„wybiegnięte”,  mają  wydłuŜone  pędy  wskutek  wydłuŜenia  międzywęźli  o  słabo  rozwiniętej
tkance  mechanicznej,  są  teŜ  słabo  ulistnione  i  zawierają  mniej  chlorofilu,  co  ogranicza
fotosyntezę.  Rośliny  łatwo  wylegają  pod  wpływem  nawet  niewielkiego  wiatru  lub  deszczu.
PoniewaŜ  fotomorfogeneza  zachodząca  w  czasie  rozwoju  wegetatywnego  rzutuje  na
ostateczny  pokrój  rośliny,  waŜne  jest  zapewnienie  odpowiednich  warunków  świetlnych  juŜ
młodym siewkom przez wysiew właściwej ilości nasion na jednostkę powierzchni oraz przez
eliminowanie  z  łanu  roślinności  obcej,  a  u  wysiewanych  rzędowo  buraków  –  przez  wczesna
ich przecinkę.

Przejście z rozwoju wegetatywnego do generatywnego, czyli wytworzenie zawiązków

kwiatów  i  owoców  jest  u  wielu  roślin  uwarunkowane  nie  tylko  jarowizacją  (wernalizacją)
wywołana  bodźcem  termicznym,  ale  teŜ  fotoperiodyzmem.  O  ile  jarowizacji  moŜe  być
poddany  nawet  młody  zarodek  w  kiełkującym  nasieniu,  o  tyle  bodźcowe  działanie  światła
i ciemności  odbiera  roślina  przez  liście  dopiero  w  określonej  fazie  wzrostu,  np.  kukurydza
reaguje  na  ten  czynnik  po  wytworzeniu  11  liści,  odmiany  wczesne  grochu  po  wytworzeniu
9–11  międzywęźli,  a  odmiany  późne  13–17.  Rośliny  krótkiego  dnia  (RKD:  kukurydza,
konopie,  tytoń,  słonecznik,  bob,  soja)  kwitną,  jeŜeli  w  tym  okresie  fotoperiod  (czas
oświetlenia  w  ciągu  doby)  jest  krótszy  od  pewnej  krytycznej  długości,  czyli  gdy  występuje
odpowiednio  długi  okres  ciemności.  Rośliny  długiego  dnia  (RDD:  Ŝyto,  pszenica,  jęczmień,
owies,  gorczyca,  mak,  groch,  wyka,  rzepak,  koniczyna,  lucerna,  ziemniaki,  buraki)  kwitną,
jeśli fotoperiod jest dłuŜszy od krytycznego dla danego gatunku lub odmiany. Niedostateczna
długość  okresu  ciemności  powoduje,  ze  rośliny  krótkiego  dnia  pozostają  w  fazie  rozwoju
wegetatywnego, wskutek wstrzymania przez fitochrom syntezy regulatorów kwitnienia.

Niedostatecznie długi okres działania światła powoduje takie samo zakłócenie rozwoju

roślin  długiego  dnia.  Nie  wykazują  reakcji  na  fotoperiod  gryka  i  niektóre  odmiany  tytoniu.
Długość  dnia  odgrywa  teŜ  role  jako  bodziec  ruberyzacji  (wytwarzanie  bulw),  np.:  ziemniak
lepiej zawiązuje bulwy w warunkach krótkiego dnia i chłodnych nocy. Poza udziałem światła
w  podstawowych  procesach  rośliny,  jak  wzrost  i  rozwój,  fotosynteza,  transpiracja  – jest ono
teŜ  czynnikiem  powodującym  ruchy  rośliny.  Nawet  kilkusekundowe  oświetlenie
zaciemnionej  rośliny  stanowi  bodziec  dla  wygięcia  się  łodygi  w  kierunku  źródła  światła
(fototropizm  dodatni  –  pozwala  na  kierowanie  organów  asymilujących  ku  światłu,  co
zapewnia  jego  lepsze  wykorzystanie).  Otwieranie  się  szparek  na  świetle  i  zamykanie
w ciemności  jest  to  fotonastia  (ruch  wywołany  zmianą  oświetlenia).  Jeszcze  inne  działanie
ś

wiatła na roślinę występuje przy stosowaniu niektórych herbicydów (Gramaxone i Reglone),

które powodują zamieranie roślin jedynie przy dostępie światła. Rośliny potraktowane tymi
herbicydami i przetrzymywane w ciemności nie ulegają uszkodzeniu.

Warunki termiczne siedliska są wypadkową jego połoŜenia geograficznego, wysokości

n.p.m., rzeźby terenu oraz przebiegu pogody. ZaleŜą teŜ w pewnej mierze od szaty roślinnej,
a jednocześnie temperatury, która jako czynnik warunkujący Ŝycie roślin wpływa na rodzaj
roślinności na danym obszarze. Zasadniczym źródłem ciepła jest promieniowanie słoneczne,
zaabsorbowane przez glebę i znajdujące się w niej ciała, w wyniku czego energia promienista
przetwarza się w cieplną. Od gleby zaś nagrzewa się powietrze. Ilości zaabsorbowanych przez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

glebę promieni zaleŜy od wystawy stoku, barwy gleby i pokrywających ją roślin. Ciemna
barwa gleby obniŜając albedo zwiększa ich pochłanianie, zaś zwarta szata roślinna zaciemnia.
RównieŜ gleba i znajdujące się w niej obiekty wysyłają promienie długofalowe 5–40 µm,
powodując oziębianie się emitujących je ciał.

Promieniowanie (ziemskie) przechodząc do atmosfery ulega częściowo pochłanianiu

przez zawartą w niej parę wodną, CO

i wszelkie zanieczyszczenia. Wskutek tego występuje

emitowane przez atmosferę promieniowanie zwrotne (powrotne), które ogranicza straty ciepła
w siedlisku. Brak promieniowania zwrotnego w czasie bezchmurnych nocy powoduje zimą
silne mrozy, wiosną – przymrozki. Temperatura powierzchniowej warstwy gleby w dzień jest
wyŜsza niŜ powietrza, a w bezchmurne noce niŜsza, wskutek promieniowania ziemskiego.
W noce bezchmurne róŜnice maleją.

Nieznacznymi źródłami ciepła dla roślin są:

−

ciepłe deszcze,

−

wody gruntowe i zalewowe na wiosnę,

−

procesy mikrobiologiczne związane z rozkładem materii organicznej,

−

procesy fizykochemiczne (ciepło zwilŜania).
Stopień podwyŜszenia temperatury gleby zaleŜy od jej właściwości fizykochemicznych

(róŜnica szybkości zamarzania i rozmarzania gleby torfowej i piaszczystej). Wahania dobowe
(kilkanaście cm) i roczne (im większe tym głębiej ustala się niezmienna temperatura zbliŜona
do średniej temperatury rocznej powierzchni ziemi danego siedliska). W dni pogodne od
ogrzanej ziemi nagrzewa się dolna warstwa powietrza, ale choć staje się lŜejsza, krąŜenie jest
wskutek oporu zimniejszych warstw górnych utrudnione i wznoszenie się ku górze powolne.
W bezchmurne noce powietrze zimniejsze spływa w obniŜenia terenu (mrozowiska). MoŜemy
jednak poprawić warunki środowiska dla uprawy roślin poprzez odpowiednie zabiegi
agrotechniczne, tak aby uzyskać jak największe plony.

WaŜnym określeniem w produkcji roślinnej jest pojęcie siedliska.

Rys. 1.

Czynniki naturalne i sztuczne kształtujące siedlisko roślin [opracowanie własne]

Siedlisko jest to zespół przyrodniczych czynników oraz czynników sztucznych

działających  na  rośliny  w  czasie  wzrostu.  Podstawowe  składniki  siedliska  nie  mogą  się
zastępować  gdyŜ  są  niezbędne  dla  roślin.  Tak  teŜ  światło  nie  zastąpi  składników
pokarmowych,  woda  nie  zastąpi  ciepła.  Zarówno  zbyt  wysokie  jak  i  zbyt  niskie  wartości
kaŜdego czynnika siedliska jest czynnikiem ograniczającym wzrost i rozwój roślin.

Czynniki naturalne:

−

czynniki geologiczne, rodzaje skał,

−

czynniki klimatyczne,

−

wiatło,

Siedlisko roślin

Czynniki naturalne

Czynniki sztuczne

Agrotechniczne

Pratotechniczne

Techniczne

Melioracyjne

Geologiczne

Klimatyczne

Glebowe

Topograficzne

Wodne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

glebowe – zasobność gleb w składniki pokarmowe,

−

topograficzne – związane z ukształtowaniem powierzchni,

−

wodne – jeziora, rzeki.
Czynniki sztuczne:

−

agrotechniczne – związane z uprawą roli, nawoŜeniem, zmianowaniem,

−

pratotechniczne – związane z uprawą uŜytków zielonych,

−

techniczne związane z rozbudową infrastruktury-autostrady, nasypy kolejowe, urządzenia
przemysłowe i komunalne,

−

melioracyjne – urządzenia nawadniające, odwadniające.
Pierwszym czynnikiem klimatycznym jest światło. Źródłem światła na Ziemi jest słońce,

ale ilość promieni, jaka pada na powierzchnię zaleŜy od pory roku, pory dnia. WyróŜniamy
rośliny dnia krótkiego wtedy, gdy dzień trwa do 14 godzin. Istnieją równieŜ rośliny dnia
długiego wymagające długości dnia ponad 14 godzin. Są teŜ rośliny obojętne na długość dnia.

Wpływ pogody na plonowanie roślin:
Pogoda wywiera bardzo duŜy wpływ na plony, przebieg prac polowych oraz organizację

prac w gospodarstwie. Od niej zaleŜy termin rozpoczęcia prac polowych, siewu, zabiegów
ochrony roślin i ukazywania się wschodów. Wpływa równieŜ na występowanie szkodników
i chorób.

Temperatury wpływają w sposób następujący na rośliny:

−

pszenica jara, rzepak ozimy; wschody są niszczone przy temperaturze od-10°C do -9°C,

−

groch polny, jęczmień jary, mak, owies; wschody są niszczone przy temperaturze
od -8°C do -7°C,

−

fasola, ogórek, gryka; wschody są niszczone w temperaturze od -1do 0°C.
Wielu zjawiskom powodowanym niekorzystnym przebiegiem pogody moŜna częściowo

przeciwdziałać w następujący sposób:

−

orka przedzimowa oraz wiosenna pozwala na zgromadzenie duŜych zasobów wody
w glebie, co zmniejsza skutki niedoborów w okresie wiosennym i letnim,

−

uprawki spulchniające przerywające parowanie wody z gleby oraz mechaniczne zabiegi
odchwaszczające przeciwdziałają utracie wody, a tym samym zapewniają lepsze warunki
roślinom uprawnym,

−

zasłony dymne lub deszczowe w sadach zapobiegają przemarzaniu kwiatów drzew
owocowych podczas występowania wiosennych przymrozków, podobne efekty daje
przykrywanie plantacji warzywnych folią lub włókniną,

−

rozbijanie chmur gradowych specjalnymi rakietami,

−

nawadnianie roślin uprawnych zmniejsza skutki niedoboru wody w okresie letnim,

−

zadrzewianie chroni uprawy przed wiatrami, poniewaŜ drzewa hamują siłę wiatru,

−

wprowadzenie do uprawy roślin mrozoodpornych zmniejsza wymarzanie roślin,

−

wprowadzenie do uprawy krótkosłomych odmian zbóŜ ogranicza wyleganie
powodowane ulewnymi deszczami i silnymi wiatrami,

−

rejonizacja niektórych odmian zmniejsza ryzyko nieudanych plonów.
DuŜą pomocą dla rolników w celu uniknięcia strat spowodowanych złą pogodą są

prognozy pogody. Prognozy dzielimy na krótkoterminowe, i długoterminowe.

Szkodliwymi zjawiskami atmosferycznymi dla rolnictwa są:

−

posuchy,

−

nadmierne opady,

−

gradobicia,

−

silne wiatry,

−

przymrozki,

−

odwilŜe zimowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Scharakteryzuj klimat naszego kraju,
2.  Jak czynniki klimatyczne wpływają na plonowanie roślin?
3.  W jaki sposób moŜemy ograniczać wpływ złych warunków pogodowych?
4.  Wyjaśnić róŜnicę pomiędzy klimatem a pogodą.
5.  Omów wpływ niskich temperatur na rośliny?
6.  Jakie mamy prognozy pogody?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zmierz szybkość wiatru i określ jego kierunek, dokonaj kilku pomiarów w róŜnych

godzinach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś

1)  zapoznać się z działaniem wiatromierza Wilda,
2)  zaopatrzyć się w kompas,
3)  zaplanować tok pracy,
4)  zorganizować stanowisko pracy,
5)  zgromadzić potrzebne dane,
6)  określić prędkość wiatru w kilometrach na godzinę,
7)  zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

wiatromierz Wilda,

−

kompas,

−

plansza ze skalą Beauforta,

−

arkusze papieru formatu A4,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zmierz opady atmosferyczne, oblicz sumy dekadowe ze stacji meteorologicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  udać się do punktu pomiaru opadów,
2)  zapoznać się z budową i sposobem zainstalowania deszczomierza,
3)  porównać cylinder miarowy z menzurką do pomiaru opadów,
4)  zmierzyć w milimetrach opad z poprzedniej doby przy uŜyciu cylindra miarowego,
5)  dokonać obliczeń,
6)  przestudiować odpowiedni fragment poradnika dla ucznia,
7)  zaprezentować efekty pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Gleba jako siedlisko roślin

4.2.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne o glebach

Nauka o glebie – gleboznawstwo (pedologia) jest nauką przyrodniczą powiązaną ściśle

z geologią,  mineralogią,  petrografią,  geochemią,  geomorfologią,  a  takŜe  archeologią
i ekologią  oraz  szerokimi  dziedzinami  środowiska  przyrodniczego,  jak  rolnictwo,
ogrodnictwo,  leśnictwo.  Część  specjalistów  traktuje  termin  pedologia  jako  synonim
gleboznawstwa,  inni  ograniczają  jego  stosowanie  tylko  do  działów  nauki  o  glebie
zajmujących  się  zagadnieniami  teoretycznymi,  jak  np.  paleopedologia  czy  ekopedologia.
Gleboznawstwo  jest  nauką  o  powstawaniu,  rozwoju,  budowie,  właściwościach  i  funkcjach
gleb,  a  takŜe  o  ich  przestrzennym  rozmieszczeniu.  Zajmuje  się  równieŜ  sposobami
uŜytkowania  gleb  i  związanymi  z  tym  zagroŜeniami,  a  takŜe  metodami  zapobiegania
i usuwania skutków tych zagroŜeń.

Gleba, czyli pedosfera – stanowi powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej, objętą

procesami glebotwórczymi. Jako zasadniczy element litosfery jest jednym z najwaŜniejszych
komponentów  ekosystemów  lądowych  i  wodnych.  Gleby  naleŜą  do  niepomnaŜalnych
zasobów  kuli  ziemskiej  i  spełniają  wiele  funkcji,  przede  wszystkim  jako  siedlisko  wzrostu
i rozwoju  roślin  i  zwierząt  oraz  transformacji  składników  mineralnych  i  organicznych.
W swej  budowie  i  właściwościach  mają  zapisane  cechy  zarówno  minionych  epok
geologicznych,  jak  i  dzisiejszych  (holoceńskich)  procesów  litologiczno-pedologicznych.
Gleby,  dzięki  swoistym  cechom,  stanowią  odbicie  historii  krajobrazu,  którego  są  istotną
częścią. Początki wiedzy o glebie sięgają najodleglejszych czasów, ale rozwój gleboznawstwa
zaznacza się w końcu wieku XVIII i w XIX stuleciu. Rozwija się w tym czasie chemia rolna,
a  wraz  z  nią  chemia  gleby.  Wybitnymi  przedstawicielami  tamtych  czasów  byli:  A.  Thaer,
twórca  teorii  humusowej,  według  której  rośliny  pobierają  składniki  pokarmowe  wyłącznie
w postaci związków organicznych, oraz Liebig, który obalił teorię humusową i udowodnił, Ŝe
rośliny  zielone pobierają z gleby wyłącznie składniki mineralne. W tym czasie pojawiają się
nowe  metody  badania  i  klasyfikacji  gleb,  uwzględniające  pochodzenie  geologiczne  podłoŜa,
fizyczne  i  chemiczne  właściwości  gleb  lub  ich  skład  mechaniczny.  Twórcą  genetycznego
kierunku w gleboznawstwie był rosyjski uczony W.W. Dokuczajew (1846–1903). Udowodnił
on,  Ŝe  gleba  powstaje  w  określonym  miejscu  i  czasie,  przy  współudziale  przyrody  martwej
i oŜywionej.  Wykazał,  Ŝe  gleba  jest  tworem  rządzącym  się  własnymi  prawami  i  wymaga
specjalnych metod. Pierwszy podręcznik gleboznawstwa w języku polskim zawdzięczamy M.
Oczapowskiemu  (początek  XIX  w.).  W  XX  w.  szczególne  zasługi  dla  rozwoju
gleboznawstwa w Polsce mają: S. Miklaszewski i A. Musierowicz.

W literaturze gleboznawczej rozróŜnia się pojęcia gleba i utwór glebowy. Glebą

nazywamy  zwietrzałą  powierzchniową warstwę lądów globu ziemskiego powstałą w wyniku
procesów  glebotwórczych  umoŜliwiającą  wzrost  i  rozwój  roślin.  Powstanie  gleby  poprzedza
zawsze  wietrzenie  skał.  Procesy  glebotwórcze  mają  charakter  ciągły  i  powodują  dalsze
przeobraŜenia  gleby.  Pojęcie  gleby  wiąŜemy  z  określoną  powierzchnią  i  głębokością,  czyli
miąŜszością.  Natomiast  pojęcie  utwór  glebowy  określa  masę  glebową  stanowiącą  tworzywo
gleby,  czyli  substrat.  Utwory  glebowe  o  identycznych  właściwościach  mogą  pochodzić
z róŜnych gleb, natomiast określona gleba moŜe zawierać na róŜnych głębokościach róŜniące
się nawet znacznie utwory glebowe. Do określenia miejsca wzrostu i rozwoju roślin uŜywane
są  równieŜ  terminy:  ziemia,  grunt,  rola,  podłoŜe.  Nie  naleŜy  ich  traktować  jako  synonimy,
chociaŜ  są  one  po  części  bliskoznaczne.  Ziemia  to  przede  wszystkim  nazwa  naszej  planety,
ale tereny uŜytkowane rolniczo nazywane są często ziemią uprawną, takŜe niektóre jednostki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

systematyki gleb określone są tym terminem, np. czarna ziemia. Przesiana masa kompostowa
równieŜ  nazywana  jest  ziemią  kompostową.  Gruntem  nazywa  się  określony  obszar  gleb
o ustalonym  sposobie uŜytkowania, np. grunty rolne, grunty pod budynkami. Rolą nazywana
jest wierzchnia, uprawiana warstwa gleby. W szklarniach rośliny uprawiane są w podłoŜach,
specjalnie  przygotowanych,  pełniących  funkcję  gleby.  W  gleboznawstwie  podłoŜe  to  termin
określający  podścielającą  warstwę  w  niektórych  glebach.  MoŜna  się  teŜ  spotkać  z  terminem
podglebie, dawniej uŜywanym, określającym warstwę występującą bezpośrednio pod warstwą
orną.

Na znaczenie gleby jako najwaŜniejszego przyrodniczego bogactwa ludzkości, bez

którego nie jest moŜliwa egzystencja człowieka, wskazuje Europejska Karta Gleby (Europen
Soil Charter) przyjęta przez Radę Europy (Councii of Europe) w 1972 roku.

Definiuje ona w 12 punktach rolę gleby w Ŝyciu człowieka i jego środowisku

przyrodniczym:
1. Gleba stanowi jedną z najcenniejszych wartości dla człowieka. UmoŜliwia Ŝycie na

Ziemi roślinom, zwierzętom i człowiekowi.

2. Gleba jest źródłem materii organicznej, która łatwo ulega niszczeniu.
3. Gleby są wykorzystywane dla celów rolniczych, przemysłowych i innych. Polityka

planowania regionalnego musi uwzględniać właściwości przyrodnicze gleb oraz aktualne
i przyszłe potrzeby społeczności.

4.  Rolnicy i leśnicy muszą stosować metody, które chronią wartość gleby.
5.  Gleby muszą być chronione przed erozją.
6.  Gleby muszą być chronione przed zanieczyszczeniami.
7.  Rozwój urbanizacji musi być tak planowany, aby minimalizować niszczenie gleby.
8.  Przy  budowie  sieci  infrastruktury,  gleby  muszą  być  chronione  juŜ  na  etapie  jej

projektowania.

9. Zasoby gleb są nie do zastąpienia.
10. Dla zapewnienia racjonalnego uŜytkowania i ochrony gleb muszą być prowadzone

interdyscyplinarne badania naukowe.

11. Ochronie gleby naleŜy poświęcać wiele uwagi i troski na wszystkich istniejących

poziomach edukacji.

12. Władze i organy urzędowe muszą właściwie planować, uŜytkować i ochraniać zasoby

gleb.

Czynniki wpływające na powstawanie gleb

Rys. 2. Czynniki wpływające na powstawanie gleb [opracowanie własne]

Powstawanie gleb

Skała macierzysta

Klimat

Organizmy Ŝywe

Działalność

człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skała – jest to zespół (zbiór) wielu róŜnych minerałów (skały wielomineralne) lub

jednego minerału (skała jednomineralna) powstały w sposób naturalny (bez ingerencji
człowieka). Podstawową jednostką sensie geologicznym jest minerał.

Skały, z których powstały gleby nazywamy skałami macierzystymi. Skały macierzyste

dzielimy na trzy typy:

−

skały magmowe, które dzielimy na głębinowe i wylewne,

−

skały osadowe, powstają w wyniku osadzania się materiału pochodzenia z produktów
wietrzenia innych skał,

−

skały przeobraŜone, powstające w głębi.
Poszczególne typy skal macierzystych dzielą się na kilka rodzajów.

Tabela 1. Skały macierzyste – rodzaje gleb [opracowanie własne]

Skały macierzyste gleb (rodzaje)

Udział w stosunku do powierzchni

całkowitej gleb [%]

Udział w stosunku do powierzchni

uŜytków rolnych [%]

wiry

0,9

0,5

Piaski luźne i słabo gliniaste

34,6

24,8

Piaski gliniaste głębokie i zalegające

na piaskach luźnych

10,2

12,4

Piaski gliniaste na zwięźlejszym

podłoŜu

7,3

8,6

Gliny spiaszczone

8,5

10,2

Gliny średnio zwięzłe i zwięzłe

9,6

13,2

Iły

0,8

1,0

Utwory pyłowe wodnego

pochodzenia

4,2

4,6

Lessy i utwory lessowate

3,5

4,8

Utwory aluwialne (mady)

4,7

5,8

Skały wapienne (rędziny)

1,1

1,6

Skały masywne róŜnej genezy

6,1

3,9

Wietrzenie skał

Wietrzenie skał i minerałów jest procesem bardzo złoŜonym. Ogólnie moŜna je określić

jako  rezultat  działania  niszczących  sił  przyrody,  obejmujący  zarówno  fizyczny  rozpad
(rozdrobnienie)  jak  i  chemiczny  oraz  biologiczny  rozkład  skał  i  minerałów,  którym  ulegają,
zanim  zostaną  przemienione  w  glebę.  Równolegle  z  procesami  dezintegracji  następują
procesy  syntezy  nowych  minerałów  i  substancji  amorficznych.  Wszystkie  zachodzące
przemiany  wzajemnie  na  siebie  wpływają,  dlatego  końcowy  produkt  wietrzenia  rozpatrywać
naleŜy jako rezultat ich synergicznego działania.

Rys. 3. Rodzaje wietrzenia skał [opracowanie własne]

Procesy wietrzenia fizycznego prowadzą do rozdrobnienia skał i minerałów, nie

powodują  natomiast  zmian  w  ich  składzie  chemicznym.  Przebieg  procesów  wietrzenia
fizycznego  warunkowany  jest  aktywnością  takich  sił  niszczących  jak  woda,  temperatura,
działalność  lodowców  i  wiatrów.  Dezintegrująca  działalność  sił  niszczących  jest  najczęściej
synergiczna i przejawia się w następujących zjawiskach fizycznych:

Wietrzenie skał

Wietrzenie fizyczne

Wietrzenie chemiczne

Wietrzenie biologiczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. Nagrzewanie i ochładzanie. Nagrzewanie skał prowadzi do ich rozszerzania się (zjawisko

rozszerzalności  cieplnej),  zaś  ochładzanie  –  do  kurczenia  się.  PrzewaŜająca  większość
skał  zbudowana  jest  z  wielu  minerałów,  róŜniących  się  między  sobą  współczynnikiem
rozszerzalności  cieplnej.  W  wyniku  nagłych  zmian  temperatury  dochodzi  do  powstania
napręŜeń,  mogących  powodować  tworzenie  się  spękań  i  szczelin  przyspieszających
dalsze  rozkruszanie  skał.  Dodatkowo,  w  efekcie  słabego  przewodnictwa  cieplnego  skał,
temperatura  na  ich  powierzchni  jest  często  wyraźnie  róŜna  od  temperatury  panującej
w częściach głębiej połoŜonych. Takie zróŜnicowanie temperatury indukuje powstawanie
kierunkowych  napręŜeń,  które  z  czasem  prowadzą  do  odpryskiwania  powierzchniowych
warstw  skały.  Zjawisko  to  nazywane  jest  łuszczeniem  się  skał.  Klasycznym  przykładem
produktów tego typu wietrzenia są granitowe „głowy cukru” w Rio de Janeiro.

2. Zamarzanie i rozmarzanie

. W

oda ma zdolność wnikania we wszelkie szczeliny, spękania

i mikrootwory, powstałe w wyniku działania róŜnych czynników wietrzenia. Zamarzając,
wywiera ogromne ciśnienie, sięgające 1666 t/m

. Ciśnienie to powoduje powstawanie

szerokich szczelin w skałach i rozpadanie się mniejszych odłamków skalnych na coraz
drobniejsze frakcje. W ten sposób tworzą się np. cyrki lodowcowe.

3. Pęcznienie i kurczenie.

W zwietrzelinie obecnych jest wiele substancji zdolnych do

pęcznienia, związanego z uwodnieniem i kurczenia się w wyniku odwodnienia. Procesom
tym  towarzyszy  zmiana  objętości  i  związany  z  nią  „ruch”  cząstek.  Wzajemne  ścieranie
się  cząstek  i  powstające  w  ich  obrębie  napręŜenia  przyczyniają  się  do  dezintegracji
wietrzejącego materiału.

4. Obtaczanie i ścieranie.

ransport materiałów macierzystych przez wodę, wiatr i lodowce

silnie przyczynia się do ich rozpadu. Transportowane odłamki skalne, okruchy, czy nawet
pojedyncze ziarna mineralne są naraŜone na nieustanne zderzanie i ocieranie się, zarówno
o siebie nawzajem, jak i o napotkane przeszkody. W wyniku tych interakcji dochodzi do
ś

cierania się ich powierzchni. Zjawisko to nazywane jest abrazją. Przykładem

niszczącego  działania  mediów  transportujących  moŜe  być  działanie  wód  płynących.
Toczą  one  materiał  skalny  po  dnie,  czego  efektem  jest  zdzieranie  i  obtaczanie
powierzchni  odłamków  skalnych..  Czynnikiem  transportującym  i  erodującym
o wyjątkowej sile i zasięgu są równieŜ lodowce. Oddziałują one nie tylko na lite skały, na
których zalegają, ale równieŜ na luźne materiały zbierane po drodze i przenoszone dalej.
Ogromna  masa  przemieszczającego  się  lodowca  miaŜdŜy  wszelkie  przeszkody
znajdujące  się  na  jej  drodze,  zdzierając  i  krusząc  podłoŜe,  po  którym  się  posuwa.
Działanie  abrazyjne  moŜe  być  wywoływane  równieŜ  przez  wiatr  transportujący  cząstki
o małej średnicy. Znane są przykłady oddziaływania materiału niesionego przez wiatr na
przeszkody  w  postaci  skałek  bądź  głazów  znajdujących  się  na  jego  drodze,  w  wyniku
którego powstają formy zwane grzybami skalnymi.

5. Organizmy Ŝywe.

Działalność organizmów Ŝywych równieŜ przyczynia się do rozpadu

materiałów  macierzystych,  choć  posiada  znacznie  mniejsze  znaczenie  od  czynników
wcześniej  wymienionych.  Dotyczy  ono  przede  wszystkim  niszczącego  działania
rozrastających  się  korzeni  drzew  i  krzewów,  choć  pewną  rolę  przypisać  naleŜy  takŜe
aktywności  fauny  drąŜącej  róŜnego  rodzaju  kanaliki  i  tunele,  wybitnie  ułatwiające
wnikanie  wody.  Rozluźniony  w  ten  sposób  materiał  skalny  odznacza  się  zwiększoną
powierzchnią reakcji, co ma duŜe znaczenie przy wietrzeniu chemicznym.
Wietrzeniem  chemicznym  nazywamy  procesy  chemicznego  rozkładu,  w  trakcie  których

dochodzi  do  rozpuszczania  i  uwalniania  składników  oraz  syntezy  nowych  minerałów  bądź
pozostawiania  trwałych  produktów  końcowych  rozpadu.  Zachodzące  przemiany  są  skutkiem
ekspozycji  skał  i  minerałów  na  warunki  atmosferyczne,  często  skrajnie  róŜne  od  warunków
ich  powstawania.  Działanie  agresywnych  czynników  środowiskowych,  takich  jak  woda,  tlen
i CO

, wyzwala spontaniczne reakcje chemiczne w obrębie wietrzejącego materiału.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wietrzenie chemiczne jest naturalnym następstwem wietrzenia fizycznego. Skały, które

uległy  mechanicznemu  rozkruszeniu  są  łatwo  penetrowane  przez  wodę.  W  jej  obecności
składniki  najłatwiej  rozpuszczalne  ulegają  rozpuszczeniu  i  wymyciu.  W  miarę  intensyfikacji
tego  procesu  środowisko  wietrzenia  ulega  wzbogaceniu  w  składniki  słabiej  rozpuszczalne,
tlen i grupy hydroksylowe.

Powstające produkty wietrzenia tworzące w konsekwencji glebę (minerały wtórne,

substancje bezpostaciowe) są znacznie bardziej stabilne od materiałów macierzystych
i pozostają w stanie względnej równowagi z czynnikami atmosferycznymi.

Reakcje rozpadu minerałów charakteryzują się duŜą dynamiką wymiany składników ze

rodowiskiem wietrzenia, tzn. składniki te są ciągle usuwane bądź dostarczane. Powstawanie

określonych  minerałów  moŜliwe  jest  jedynie  wtedy,  gdy  wszystkie  niezbędne  w  tym  celu
atomy i jony są obecne i względnie nieruchliwe. Na podstawie przemian skalenia potasowego
prześledzić  moŜna  powstawanie  róŜnych  produktów  wietrzenia,  w  zaleŜności  od  obecności
potasu:
1.  w  wypadku,  gdy  cały  potas  został  wymyty  do  roztworu,  powstającym  minerałem

wtórnym jest kaolinit:

4K[AlSi

] + 6H

→

[(OH)

] + 8SiO

+ 4KOH

skaleń potasowy + woda

→

kaolinit + krzemionka + potas

2. jeŜeli pewna część potasu nie ulegnie wymyciu i pozostanie w obrębie sieci krystalicznej,

powstającym minerałem wtórnym jest illit.

5K[AlSi

] + 4H

→

KAl

[(OH)

AlSi

] + 8SiO

+ 4KOH

skaleń potasowy + woda  illit + krzemionka + potas

Wietrzenie minerałów jest procesem bardzo złoŜonym, odbywającym poprzez szereg

reakcji  chemicznych,  wzajemnie  się  uzupełniających,  bądź  indukujących.  NajwaŜniejszymi
z nich są:
1.  Hydroliza.  Reakcje  minerałów  z  wodą  odgrywają  zasadniczą  rolę  w  procesach

chemicznego  rozkładu  substancji.  Rozkład  i  przebudowa  z  udziałem  wody  to  główne
procesy  wietrzenia  chemicznego.  Powstające  w  ich  wyniku  formy  wodorotlenkowe  są
zwykle  łatwiej  rozpuszczalne  od  minerału  macierzystego.  Przykładem  hydrolitycznego
rozkładu  glinokrzemianów  jest  zamieszczona  powyŜej  reakcja  rozpadu  skalenia
potasowego.

2. Hydratacja. Polega ona na wiązaniu powstałych w wyniku dysocjacji wody jonów H

i OH

przez strukturę kryształu. Hydratacja łyszczyków prowadzi do wnikania części

jonów H

i OH

w przestrzenie miedzypakietowe. Skutkiem tego jest rozszerzenie sieci

kryształu  i  zwiększenie  jego  porowatości,  co  z  kolei  przyspiesza  inne  procesy  rozkładu.
Reakcje  hydratacji  powodują  przemianę  minerału  bezwodnego  w  uwodniony  i  słabo
uwodnionego w silnie uwodniony. Dobrym przykładem tego procesu jest przekształcanie
hematytu w limonit:

2Fe

+ 3H

→

2Fe

(hematyt + woda

→

limonit)

3. Karbonatyzacja. Kwas węglowy jest słabym kwasem powstającym w wyniku reakcji CO

z  wodą.  Dwutlenek  węgla  w  środowisku  wietrzeniowym  pochodzi  częściowo
z atmosfery,  a  częściowo  z  reakcji  biologicznego  oddychania  i  rozkładu  materii
organicznej.  Roztwór  kwasu  węglowego  działa  na  minerały  silniej  niŜ  czysta  woda.
Powstające  w  wyniku  karbonatyzacji  produkty  są  znacznie  łatwiej  rozpuszczalne  niŜ
minerały  macierzyste.  Proces  karbonatyzacji  szczególnie  silnie  zaznacza  się
w przemianach  kalcytu,  w  wyniku  których  dochodzi  do  powstawania  rozpuszczalnego
wodorowęglanu:

CaCO

+ H

→

Ca(HCO

)

kalcyt + kwas węglowy

→

rozpuszczalny wodorowęglan

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Utlenianie. Utlenianie w procesach wietrzenia rozumieć naleŜy zarówno jako reakcje

minerałów z tlenem jak i zmiany wartościowości występujących w ich sieci krystalicznej
metali (tzn. zmiany związane z przyjmowaniem lub oddawaniem przez nie elektronów).
Za  doskonały  przykład  posłuŜyć  tu  mogą  przemiany  minerałów  zawierających  Ŝelazo.
JeŜeli  w  sieci  krystalicznej  występują  jony  Ŝelaza  dwuwartościowego  i  ulegną  one
utlenieniu do form trójwartościowych, to pozostałe składniki sieci muszą dostosować się
do  zaistniałej  sytuacji.  Prowadzi  to  do  osłabienia  struktury  kryształu,  który  ulega
rozkruszeniu i rozkładowi.

5. Rozpuszczanie. Zdolność minerałów do rozpuszczania się w wodzie i roztworach

wodnych  zaleŜy  od  ich  składu  chemicznego.  Sam  proces  rozpuszczania  polega  na
rozpadzie  danej  substancji  na  poszczególne  jony,  np.  NaCl  rozpada  się,  a  dokładniej
dysocjuje  na  kation  Na

i anion Cl

. Rozpad substancji inicjuje szereg dalszych reakcji

chemicznych,  które  wobec  ułatwionego  dostępu  do  substratu,  charakteryzują  się  duŜą
dynamiką.
Jak  juŜ  wcześniej  wspomniano,  przebiegające  w  trakcie  procesu  wietrzenia  reakcje

chemiczne są ze sobą powiązane, dlatego teŜ nie moŜna ich rozpatrywać rozłącznie. Śledząc
rozpad  najwaŜniejszych  minerałów  skałotwórczych,  tzn.  glinokrzemianów,  zaobserwować
moŜna,  iŜ  kolejność  następujących  po  sobie  przemian  jest  nieprzypadkowa.  Rozpad
glinokrzemianów  jest  niezwykle  skomplikowany,  jednak  ze  względu  na  jego  ogromne
znaczenie  w  przekształcaniu  skał  macierzystych  i  powstawaniu  gleb,  naleŜy  podać,  chociaŜ
uproszczony schemat tego procesu:
1.  Uwodnienie  powierzchni  minerału  (hydratacja).  Aby  zrozumieć  istotę  tego  procesu,

naleŜy  przypomnieć  sobie,  iŜ  co  prawda  suma  wszystkich  ładunków  dodatnich  w  sieci
krystalicznej  jest  równa  sumie  wszystkich  ładunków  ujemnych  (zgodnie  z  regułą
Paulinga),  jednak  atomy  znajdujące  się  na  jej  powierzchni  posiadają  niewysycone
wiązania na powłokach walencyjnych. Naładowana powierzchnia kryształu przyciąga do
siebie  obecne  w  środowisku  dipole  wody.  Siły  przyciągające  mogą  powodować  tak
znaczną  polaryzację  dipoli  wody,  iŜ  ulęgają  one  dysocjacji  na  proton  H+  i  anion  OH-.
Powstałe  protony  wodorowe  łączą  się  z  anionami  tlenu  sieci  krystalicznej,  zaś  aniony
hydroksylowe  z  jonami  naładowanymi  dodatnio.  Jednocześnie  kationy  alkaliczne,  bądź
ziem alkalicznych mogą być podstawiane protonami wodorowymi.

2. Wymywanie kationów, uwalnianie krzemionki. Uwolnione z sieci krystalicznej kationy

zasadowe przechodzą do roztworu i ulegają wymyciu. Jednocześnie następuje uwalnianie
krzemionki, która moŜe ulec redukcji do form monomerycznych, tj. do poszczególnych
tetraedrów, lub częściowo zachować swoją budowę łańcuchową.

3. Synteza minerałów wtórnych. W obrębie zwietrzałego materiału dochodzi do dalszych

reakcji z czynnikami takimi jak woda, tlen i dwutlenek węgla, tzn. do reakcji hydrolizy,
hydratacji,  utleniania  i  karbonatyzacji.  ZaleŜnie  od  dominujących  w  danym  środowisku
czynników  wietrzenia  powstają  zróŜnicowane  produkty  procesu  wietrzenia  –  minerały
wtórne i substancje amorficzne.
Na wpływy sił niszczących naraŜone są skały i minerały pozostające w stałym kontakcie

z  czynnikami  atmosferycznymi,  tzn.  występujące  na  powierzchni  ziemi  lub  w  jej  pobliŜu.
W pierwszej fazie wietrzenia podlegają one rozkruszeniu na mniejsze fragmenty, a nawet na
poszczególne  ziarna  mineralne.  Tak  rozkruszony  materiał,  posiada  znacznie  zwiększoną
powierzchnię  reakcji  i  charakteryzuje  się  mniejszą  spoistością  oraz  obecnością  szczelin,
pęknięć  i  mikrootworów.  Staje  się  on  obiektem  ataku  wody,  tlenu  i  dwutlenku  węgla,
inicjującym  szereg  reakcji  chemicznych  prowadzących  do  zmian  w  składzie  chemicznym
wietrzejącego  materiału.  Powstają  nowe  minerały,  zwane  minerałami  wtórnymi  oraz
substancje nie wykazujące budowy uporządkowanej, tzn. substancje amorficzne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nowopowstałe produkty charakteryzują się odmienną niŜ minerały pierwotne budową

oraz odmiennymi właściwościami fizyko-chemicznymi. Cechuje je zdolność do pozostawania
w stanie względnej równowagi z panującymi warunkami atmosferycznymi.

Wszystkim zachodzącym przemianom towarzyszy ciągłe zmniejszanie rozmiarów

cząstek oraz uwalnianie składników rozpuszczalnych, z których większość ulega
wymywaniu.

Rys. 4.Schemat obrazujący kierunki wietrzenia w środowisku kwaśnym, charakterystycznym dla gleb klimatu

umiarkowanie wilgotnego [opracowanie własne]

Czynniki kształtujące glebę

Proces powstawania gleb jest długotrwały i nie zaleŜy tylko od skały macierzystej, ale

równieŜ od szeregu czynników glebotwórczych. Klimat naszego kraju charakteryzuje się
ś

rednią roczną sumą opadów 300–600 mm i średnią roczną temperaturą powyŜej zera.

rednia temperatura lipca waha się w granicach 10°C do 20°C. Polska znajduje się w strefie

lasów mieszanych, gdzie poza drzewami iglastymi występują drzewa liściaste. W strefie
takiej kształtują się gleby bielicowe, gleby płowe, gleby brunatne, gleby czarne ziemie i gleby
bagienne.

Do czynników kształtujących glebę zaliczamy:

1. Klimat i woda.

Klimat  jest  najistotniejszym  czynnikiem  wietrzenia.  Opady  atmosferyczne  dostarczają
wody  niezbędnej  do  przebiegu  reakcji  chemicznych  i  odpowiedzialnej  za  wymywanie
składników  rozpuszczalnych.  Temperatura  natomiast,  zgodnie  z  regułą  van't  Hoffa,
wpływa  na  szybkość  przebiegu  reakcji.  Wpływ  klimatu  moŜna  szczególnie  jasno
zobrazować  na  dwóch  skrajnych  przykładach:  terenów  pustynnych  i  obszarów
tropikalnego lasu deszczowego. W warunkach klimatu pustynnego zaznacza się wyraźna
przewaga  parowania  nad  opadami.  Pojawiająca  się  woda  opadowa  moŜe  w  czasie
przesiąkania  penetrować  skały,  jednak  następujący  po  opadach  długotrwały  okres  suszy
powoduję  szybki  powrotny  podsiąk  wody,  a  w  rezultacie  jej  wyparowywanie.
Zwierciadło wody gruntowej znajduje się zwykle na znacznej głębokości, dlatego pewna
ilość  niesionych  przez  wodę  składników  nie  ulega  wypłukaniu,  lecz  powraca  z  nią  na
powierzchnię.  Wobec  braku  wody  wszelkie  reakcje  chemiczne  ulęgają  zahamowaniu.
Dominują  procesy  wietrzenia  fizycznego,  a  powstająca  zwietrzelina  składa  się  głównie
z nieprzekształconych  (lub  częściowo  tylko  przekształconych)  minerałów  pierwotnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odznacza  się  ona  wysoką  zawartością  soli,  takich  jak  gips  i  węglany  oraz  zasadowym
odczynem  (pH  7,5–9,5).  W  tak  niekorzystnych  warunkach  rozwój  roślin  jest  skrajnie
utrudniony,  jeśli  nie  niemoŜliwy,  dlatego  teŜ  obszary  pustynne  charakteryzują  się
dodatkowo  ogólnym  brakiem  substancji  organicznej.  Warunki  silnie  oksydacyjne
sprzyjają  pozostawaniu  Ŝelaza  w  formie  utlenionej,  co  nadaję  powierzchni  skał
zabarwienie  czerwonawe,  brązowe  lub  Ŝółtawe.  Charakterystycznymi  produktami
wtórnymi  są  tu  montmorillonit,  illit  i  chloryt,  a  najczęściej  formy  mieszanopakietowe
tych  minerałów.  Kaolinit  pojawia  się  tylko  tam,  gdzie  obecny  był  w  skale  macierzystej
i pozostał  w  stanie  nieprzekształconym.  Zupełnie  inaczej  sytuacja  przedstawia  się  na
obszarach  tropikalnego  lasu  deszczowego.  Znaczna  przewaga  ruchu  zstępującego  wody
i wysokie  temperatury  silnie  stymulują  przebieg  reakcji  chemicznych.  Zachodzi  tu
intensywna  hydroliza  i  przemieszczanie  rozpuszczalnych  składników  w  głąb,  do  lustra
wody  gruntowej. Obfite i częste opady sprawiają, Ŝe lustro wody gruntowej znajduje się
bardzo  płytko,  w  związku  z czym  większa  część  strefy  wietrzenia  jest  całkowicie
nasiąknięta  i  pozostaje  w  stanie  zredukowanym.  Bujna  wegetacja  prowadzi  do
nagromadzenia  się  ogromnych  ilości  materii  organicznej,  co  w  połączeniu
z wymywaniem  kationów  zasadowych  obniŜa  pH  środowiska  do  wartości  3,5–5,5.
W takich  warunkach  wietrzenie  chemiczne  zachodzi  bardzo  gwałtownie.  Strefa
wietrzenia  sukcesywnie  zubaŜana  jest  w  kationy  zasadowe  i  krzemionkę.  Dochodzi  do
nagromadzenia  trwałych  produktów  końcowych  rozpadu  –  minerałów  o wysokiej
zawartości glinu (kaolinit, gibbsyt i boehmit) oraz tytanu (rutyl i anataz).

2. Ukształtowanie powierzchni.

Wpływ  warunków  topograficznych  na  wietrzenie  chemiczne  ujawnia  się  poprzez
zjawiska  takie  jak:  spływ  powierzchniowy  i  związany  z  nim  stopień  nawilŜenia  skał
macierzystych,  przesiąkanie  wody  w  głąb  i  związane  z  nim  wymywanie  składników
rozpuszczalnych  oraz  erozja  produktów  wietrzenia.  Na  stromych  zboczach  większość
wody opadowej ulega odprowadzeniu ze spływem powierzchniowym. W tych warunkach
jej oddziaływanie na skały jest znikome. Intensywnie zachodzą natomiast procesy erozji,
wywoływanej  przez  płynącą  wodę  i  wiatr  oraz  powierzchniowe  ruchy  masowe.
W konsekwencji,  procesy  mechanicznej  dezintegracji  przebiegają  znacznie  gwałtowniej
od  procesów  chemicznego  rozkładu.  Na  terenach  płaskich,  nisko  połoŜonych,  sytuacja
wygląda  inaczej.  Spływ  powierzchniowy  jest  znikomy,  natomiast  infiltracja  osiąga
maksimum.  W  takich  warunkach  swobodne  przesiąkanie  wody  w  głąb  jest  utrudnione.
Rozpuszczalne  składniki,  uwolnione  na  drodze  hydrolizy,  pozostają  w  stagnującej
wodzie,  co  działa  hamująco  na  dalsze  procesy  rozkładu.  Zwierciadło  wody  gruntowej
znajduje się na niewielkiej głębokości, co prowadzić moŜe do lokalnych wystąpień wody
nad powierzchnię gruntu i tworzenia się bagien. Zainicjowany zostaje proces akumulacji
substancji  organicznej.  Środowisko  staje  się  bardzo  silnie  zredukowane.  Wydaje  się,  Ŝe
najbardziej  sprzyjającymi  terenami  dla  przebiegu  procesów  wietrzenia  chemicznego  są
faliste  lub  lekko  pochyłe  wyŜyny,  gdzie  spływ  powierzchniowy  nie  jest  zbyt  duŜy,  zaś
swobodne  przesiąkanie  wody  nie  jest  niczym  hamowane.  W  takich  warunkach  strefa
wietrzenia moŜe sięgać do głębokości trzydziestu metrów, a nawet głębiej.

3. Organizmy Ŝywe.

Działalność  organizmów  Ŝywych  równieŜ  przyczynia  się  do  rozpadu  materiałów
macierzystych,  choć  posiada  znacznie  mniejsze  znaczenie  od  czynników  wcześniej
wymienionych.  Dotyczy  ono  przede  wszystkim  niszczącego  działania  rozrastających  się
korzeni  drzew  i  krzewów,  choć  pewną  rolę  przypisać  naleŜy  takŜe  aktywności  fauny
drąŜącej  róŜnego  rodzaju  kanaliki  i  tunele,  wybitnie  ułatwiające  wnikanie  wody.
Rozluźniony  w  ten  sposób  materiał  skalny  odznacza  się  zwiększoną  powierzchnią
reakcji, co ma duŜe znaczenie przy wietrzeniu chemicznym.

O powstawaniu gleby moŜna

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mówić dopiero po zasiedleniu zwietrzeliny przez organizmy Ŝywe, które: wzbogacają ją
w związki organiczne (C i N), przyspieszają wietrzenie zarówno fizyczne, jak
i chemiczne.

4. Działalność człowieka.

Wywiera  wpływ  bezpośredni  i  pośredni.  Działalność  rolnicza,  leśnictwo,  melioracje,
urbanizacja  i  industrializacja,  zanieczyszczanie  gleby  przemysłowe  i rolnicze,
powstawanie  gleb  antropogenicznych  –  tworzenie  „sztucznych  gleb”  np.  ogrodniczych
czy podczas zabiegów rekultywacyjnych.
Czas.  Jest  czynnikiem  glebotwórczym  nie  w  ścisłym  tego  słowa  znaczeniu.  Gleby

przechodzą stadia rozwojowe ulegając ciągłym zmianom.

Procesy glebotwórcze

Procesami glebotwórczymi nazywamy wszystkie procesy fizyczne, chemiczne,

i biologiczne zachodzące w powierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej, w wyniku których
kształtują się gleby. Na terenie naszego kraju najczęściej spotyka się gleby powstałe pod
wpływem procesu:

−

płowienia,

−

bielicowania,

−

oglejenia,

−

brunatnienia,

−

procesu bagiennego,

−

murszenia.

−

Składniki gleby.

−

KaŜda gleba zawiera w swoim składzie:

−

powietrze,

−

wodę,

−

próchnicę,

−

składniki mineralne.
Ich wzajemne relacje pokazuje rysunek 5.

Rys. 5. Średni odsetek poszczególnych składników gleby[opracowanie własne]

Podstawowymi składnikami większości gleb są cząstki mineralne które powstały wskutek

rozdrobnienia  skały  macierzystej,  cząstki  te  mają  róŜną  wielkość.  Ilościowy  stosunek  grup
cząsteczek  mineralnych  o  róŜnej  średnicy  w  danej  glebie  nazywamy  jej  składem
granulometrycznym.  RozróŜnia  się  cząstki  szkieletowe  o  średnicy  większej  niŜ  1  mm,  oraz
cząstki  ziemiste  o  średnicy  mniejszej  niŜ  1mm.  Cząstki  szkieletowe  i  ziemiste  dzielimy  na
frakcje  w  zaleŜności  od  ich  wielkości.  Największą  rolę  odgrywają  tutaj  cząstki  spławiane
o średnicy mniejszej niŜ 0,01 mm. W zaleŜności od zawartości tych cząstek gleby dzielimy na:

−

gleby ilaste, zawierają one ponad 50% cząsteczek spławialnych oraz nieznaczną ilość
piachu i Ŝwiru,

Ilościowy stosunek

składników gleby

Powietrze 20%

Woda 30%

Próchnica 3%

Mineralne składniki

gleby 47%

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

gleby  gliniaste,  zawierają  powyŜej  20%  cząsteczek  spławianych,  w  zaleŜności  od
zawartości  tych  cząsteczek  wyróŜniamy,  gliny  lekkie  zawierające  20–35%  cząsteczek
spławialnych,  gliny  średnie  posiadające  35–50%  cząstek  spławialnych,  gliny  cięŜkie
zawierające ponad 50% cząstek spławialnych,

−

gleby pyłowe i lessy mające 40% cząsteczek pyłowych i do 50% cząsteczek spławialnych

−

gleby  piaszczyste,  składają  się  przede  wszystkim  z  cząsteczek  piaszczystych  i  zawierają
około  20%  cząstek  spławialnych,  wśród  piasków  wyróŜnić  moŜna  piaski  luźne
zawierające  do  5%  cząstek  spławialnych,  piaski  słabo  gliniaste  mające  5-10%  cząstek
spławialnych, piaski gliniaste mające 10-20% cząstek spławialnych,

−

gleby Ŝwirowe, mające znaczne ilości Ŝwiru a cząstek spławialnych posiadają do 20%,

−

gleby kamieniste, zawierają duŜo kamieni, a mało cząstek spławianych.

Rys. 6. Podział gleb ze względu na cząstki spławialne [opracowanie własne]

Występowanie wody w glebie

Woda jest filtrowana oraz oczyszczana dzięki przepływaniu przez gleby. One takŜe

wpływają na skład chemiczny oraz na ilość wody powracającej do atmosfery.

Jedną z najwaŜniejszych cech charakterystycznych kaŜdej gleby jest zawartość wody.

Czy pod postacią pary, czy w teŜ w formie ciekłej woda zajmuje około jednej czwartej masy
gleby. Jeśli gleba nie pokryta roślinnością stanie się zbyt sucha, zostaje usunięta przez wiatr.
Jeśli znajdzie się w niej zbyt duŜo wody, podłoŜe rozmięka i nie moŜe utrzymać ani plonów,
ani fundamentów budowli. Suche, silnie porowate gleby mogą wchłonąć duŜą ilość wód
deszczowych i dzięki temu chronią przed nagłymi, niespodziewanymi powodziami. Gleba,
która powoli wchłania wodę, moŜe wzmagać prawdopodobieństwo powodzi.

Wszelkie Ŝycie na lądzie jest pośrednio lub bezpośrednio zaleŜne od dostatecznego

poziomu  wody.  Wilgotność  jest  jednym  z  czynników  warunkujących  rodzaj  roślinności
rosnącej  na  danej  glebie.  Zachowuje  się  ona  bowiem  jak  gąbka  i zatrzymuje  wodę,  która
moŜe  być  pobierana  przez  korzenie  roślin.  Na  przykład  na  pustyniach,  które  praktycznie  nie
zatrzymują  wody,  kaktusy  przechowują  własną  wodę.  Inne  rośliny  wytwarzają  długie
korzenie,  umoŜliwiające  pobieranie  wody  znajdującej  się  nawet  dziesiątki  metrów  pod
ziemią.

Rys. 7. Rodzaje wód występujących w glebie [opracowanie własne]

Podział gleb

ze względu

na cząstki

spławialne

do 0,01mm

Gleby ilaste

Gleby

gliniaste

Gleby pyłowe

Gleby

piaszczyste

Gleby

wirowe

Gleby

kamieniste

Woda

glebowa

Woda higroskopowa

Woda błonkowa

Woda kapilarna

Woda grawitacyjna

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Woda w glebie występuje jako (rys. 7):

−

woda higroskopowa, otacza cząstki glebowe i z ogromną siłą przylega do nich jest
niedostępna dla organizmów Ŝywych oraz dla roślin,

−

woda błonkowa, jest trudno dostępna dla roślin,

−

woda kapilarna, wypełnia w glebie przestwory kapilarne ma zdolność poruszania się we
wszystkich kierunkach,

−

woda grawitacyjna wypełnia wszystkie wolne przestrzenie w glebie i pod wpływem
własnego cięŜaru porusz się z góry na dół, jest wodą wolną a jej dostępność dla roślin
zaleŜy od szybkości przesiąkania z góry w dół.

Powietrze glebowe

Powietrze glebowe wypełnia w glebie te przestrzenie, których nie wypełnia woda. Skład

powietrza  glebowego  róŜni  się  od  powietrza  atmosferycznego  tym  iŜ  zawiera  ono
dziesięciokrotnie  więcej  dwutlenku  węgla  niŜ  powietrze  atmosferyczne.  Zapewnia  ono
mikroorganizmom  oraz  roślinom  dostęp  do  tlenu.  Gleby  o  małej  zawartości  powietrza  nie
stwarzają  dobrych  warunków  do  wzrostu  i  rozwoju  roślin.  Przyjmuje  się,  Ŝe  w  glebach
uprawnych powinno być powietrza od 10 do 20%, a w glebach łąkowych 6–10%.

Właściwości gleby

Plonowanie roślin uprawnych zaleŜy od właściwości gleby (rys. 8). Gleby wykazujące

dobre właściwości fizyczne, chemiczne, oraz duŜą aktywność organizmów glebowych mogą
stworzyć odpowiednie warunki roślinom do rozwoju i właściwego plonowania.

Rys. 8. WaŜniejsze właściwości gleb [opracowanie własne]

Właściwości wodne gleb zaleŜą od pojemności, przepuszczalności, zdolności podsiąkania

i wyparowywania, największą pojemność wodną posiadają gleby gliniaste, ilaste i torfowe,
najmniejszą pojemność wodną mają gleby Ŝwirowe i piaszczyste.

Właściwości cieplne gleby, ciepło zawarte w glebie pochodzi bezpośrednio od słońca,

ciepła powietrza oraz ciepła powstałego wskutek działania mikroorganizmów,

Właściwości sorpcyjne gleby jest to zdolność do zatrzymywania składników mineralnych

i organicznych

Gleba w zaleŜności od składu chemicznego moŜe wykazywać następujące odczyny:

−

kwaśny,

−

zasadowy,

−

obojętny.
Odczyn gleb wyraŜa się symbolem pH i liczbą określającą stopień zakwaszenia lub

zasadowości:

−

gleby bardzo kwaśne – pH poniŜej 4,5,

−

gleby kwaśne – pH od 4,6 do 5,5,

−

gleby słabo kwaśn e- pH od 5,6 do 6,5,

−

gleby obojętne – od 6,6 do 7,2,

−

gleby zasadowe – powyŜej 7,2.

Właściwości gleb

Właściwości wodne

i powietrzne

Właściwości cieplne

Właściwości

sorpcyjne

Odczyn i struktura

gleby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gleby występujące w Polsce mają odczyn kwaśny lub lekko kwaśny. Rozwój

mikroorganizmów glebowych zaleŜy w znacznym stopniu od odczynu gleby. Odczyn gleby
wpływa na pobieranie składników pokarmowych przez rośliny. Odczyn gleb zmienia się
podczas procesu uprawy gleby. Łatwo jest glebę zakwasić natomiast proces odkwaszania gleb
jest długotrwały. Gleby odkwaszamy przez wapnowanie.

Charakterystyka gleb Polski

Polskie gleby powstały z róŜnych skał macierzystych w odmiennych warunkach

przyrodniczych, poprzez to naleŜą do róŜnych typów i nie mają takiej samej wartości
uŜytkowej.

Istnieje wiele podziałów gleb na przykład ze względu na sposób uŜytkowania

i urzeźbienie terenu.

Rys. 9. Podział gleb ze względu na sposób uŜytkowania [opracowanie własne]

Rys. 10. Podział gleb ze względu na urzeźbienie terenu [opracowanie własne]

Klasyfikacja gleb:

−

mineralne początkowego stadium rozwoju,

−

wapniowcowe,

−

czarnoziemne,

−

brunatnoziemne,

−

zabagnione,

−

bielicoziemne,

−

bagienne i półbagienne,

−

napływowe,

−

antropogeniczne.

Podział gleb ze względu na

urzeźbienie terenu

Gleby terenów nizinnych

Gleby terenów wyŜynnych

Gleby terenów górzystych

Podział gleb ze względu na

sposób uŜytkowania

Gleby uprawne

Gleby uŜytków zielonych,

czyli łąki i pastwiska

Gleby leśne oraz pod stawy

jeziora

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Genetyczna klasyfikacja gleb [Narodowy Atlas Polski]

Klasyfikacja gleb ornych:
1. Klasa I gleby orne najlepsze:

−

dobre warunki fizjograficzne,

−

zasobne w składniki pokarmowe,

−

strukturalne, wilgotne, przewiewne, przepuszczalne.

2. Klasa II gleby orne bardzo dobre:

−

mają nieco słabsze właściwości fizyczne niŜ gleby klasy I,

−

plony na tych glebach są przewidywalne.

3. Klasa III a i b gleby orne średnio dobre:

−

mają słabe stosunki wodne,

−

na glebach tych uprawia się przewaŜnie i otrzymuje wysokie plony Ŝyta
i ziemniaków,

−

moŜna na tych glebach uprawiać przy średnich plonach pszenicę, jęczmień, buraki
cukrowe.

4. Klasa IV a i b gleby orne średnie:

−

wybór roślin jest mniejszy niŜ w klasach wyŜszych,

−

gleby te są za cięŜkie lub za lekkie.

5. Klasa V gleby orne słabe:

−

są mało Ŝyzne,

−

są mało urodzajne,

−

do tej klasy naleŜą gleby zbyt suche na których moŜna uprawiać łubin, Ŝyto, w latach
obfitujących w opady moŜna uprawiać ziemniaki i seradelę,

−

często są kamieniste, płytkie, ubogie w substancje organiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Klasa VI gleby orne najsłabsze:

−

są to gleby zawodne i wadliwe,

−

dają plony niepewne, zawodne,

−

nadają się pod zalesienia.

Gleba stanowi jeden z waŜniejszych czynników środowiska przyrodniczego, stąd teŜ jej

jakość  ma  bardzo  duŜy  wpływ  na  rozwój  i  geograficzne  rozmieszczenie  cywilizacji.  Polska
naleŜy  do  nielicznej  grupy  krajów,  które  dysponują  szczegółowym  przestrzennym
rozpoznaniem  pokrywy  glebowej.  Posiadamy  pełną  inwentaryzację  wartości  gleb  oraz
szczegółowe mapy glebowo-przyrodnicze i glebowo-rolnicze.

Poza opracowaniami kartograficznymi mamy takŜe odpowiednie rejestry, zawierające

informacje o ilościowym i jakościowym stanie pokrywy glebowej zarówno w skali kraju, jak
teŜ jednostek administracyjnych niŜszego rzędu (województwa, gminy, wsie). Systematycznie
badany  jest  stan  i  zachodzące  zmiany  właściwości  gleb.  Przeciętna  jakość  gleb  Polski  jest
dość  niska.  W  obrębie  gruntów  ornych  tylko  około  23%  gleb  uznać  moŜna  za  dobre  lub
bardzo  dobre  (klasy  I–IIIb),  natomiast  najsłabsze  gleby  (klasy  V–VI)  zajmują  ponad  30%
powierzchni.  Jeszcze  bardziej  niekorzystnie  przedstawia się układ klas jakości gleb uŜytków
zielonych  (łąk,  pastwisk),  gdzie  grunty  klas  I–III  zajmują  niespełna  15%,  natomiast  klas
V–VI  aŜ  47%;  klasa  IV  stanowi  38%  powierzchni  uŜytków  zielonych.  Ponad  65%
powierzchni  leśnej  to  ubogie,  piaszczyste  siedliska  borowe.  Wartość  i  przydatność  rolnicza
(takŜe  i  leśna)  gleb  wielu  krajów  Europy  Zachodniej  (Francja,  Belgia,  Holandia  oraz
zachodnia część RFN), połoŜonych w strefie klimatu atlantyckiego jest o około 25% wyŜsza
od  jakości  gleb  Polski  (przy  korzystniejszych  dla  rolnictwa  warunkach  klimatycznych).
Pokrywa  glebowa  Polski  charakteryzuje  się  duŜą  zmiennością  powierzchniową  i  pionową,
w niektórych  regionach  wręcz  mozaikowatością, gdzie często na obszarze o powierzchni nie
większej niŜ 1 hektar występują obok siebie gleby dobre i bardzo słabe.

Rys. 12. Ocena gleb uŜytków rolnych Polski (w punktach) według gmin [wg danych IUNG, Puławy]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kompleksy rolniczej przydatności gleb ornych
1.  kompleks pszenny bardzo dobry,
2.  kompleks pszenny dobry,
3.  kompleks pszenny wadliwy,
4.  kompleks Ŝytni bardzo dobry,
5.  kompleks Ŝytni dobry,
6.  kompleks Ŝytni słaby,
7.  kompleks Ŝytni bardzo słaby,
8.  kompleks zboŜowo pastewny mocny,
9.  kompleks zboŜowo pastewny słaby,
10. kompleks pszenny górski,
11. kompleks zboŜowy górski,
12. kompleks owsiano-ziemniaczany górski,
13. kompleks owsiano-pastewny górski,
14. gleby przeznaczone pod uŜytki zielone.

Nazwy kompleksów gleb ornych pochodzą od nazw gatunków zbóŜ, pszenicy i Ŝyta dla

terenów równinnych i owsa dla terenów górskich, poniewaŜ zboŜa są u nas najbardziej
typowymi roślinami wskaźnikowymi.

Klasyfikacja gleb pod uŜytki zielone

−

Klasa I – trwałe uŜytki zielone połoŜone na glebach mineralnych, zasobnych w próchnicę
o trwałej strukturze gruzełkowato-ziarnistej, przewiewnych, przepuszczalnych,
zasobnych w składniki pokarmowe. Wydajność tych łąk wynosi 5 ton siana z hektara
przy przeciętnych nakładach. Pastwisko w tej klasie zapewnia wyŜywienie 3 krów.

−

Klasa II – są to łąki dwukośne o wydajności nie mniejszej niŜ 4 ton siana z hektara.
Pastwiska gwarantują wyŜywienie 3 krów.

−

Klasa III – są to łąki, które dają plon do 3 ton siana z hektara, pastwiska tej klasy
umoŜliwiają wyŜywienie 2 krów na 1 hektarze.

−

Klasa IV – są to łąki zbyt mokre lub zbyt suche, pastwiska umoŜliwiają wykarmienie
1–2 krowy na 1 hektarze przez 130 dni.

−

Klasa V – wydajność siana wynosi 1,5 tony z 1 hektara, na pastwiskach moŜna Ŝywić 1
krowę przez 120 dni.

−

Klasa VI – łąki są zdegradowane, stale podlewane przez wody, dają do 1,5 tony siana
najgorszej jakości.

Kompleksy przydatności rolniczej gleb trwałych uŜytków zielonych

Na uŜytkach zielonych wyróŜnia się trzy kompleksy:

−

kompleks 1 z –uŜytki zielone bardzo dobre i dobre, naleŜą do nich łąki i pastwiska
zaliczane do klasy I i II,

−

kompleks 2 z –uŜytki zielone średnie, naleŜą do nich zaliczane do klasy III i IV,

−

kompleks 3 z –uŜytki zielone słabe i bardzo słabe naleŜą do nich łąki i pastwiska
zaliczane do klasy V i VI.

Proces degradacji gleb

Z szeroko dostępnych informacji wynika, Ŝe w ciągu ostatnich dziesięcioleci nastąpiło

znaczne  nasilenie  procesów  degradacji  gleby  i  istnieją  dowody  na  to,  Ŝe  procesy  te  będą
w dalszym  ciągu  postępować,  jeśli  nie  zostaną  podjęte  Ŝadne  działania.  Procesy  degradacji
gleby  są  powodowane  działalnością  człowieka  lub  za  jego  przyczyną  nasilają  się.  Zmiany
klimatu  wraz  z  coraz  częściej  występującymi  ekstremalnymi  zjawiskami  atmosferycznymi
mają równieŜ negatywny wpływ na glebę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy degradacji gleby obejmują następujące zjawiska:

–

Erozja. Według szacunków Europejskiej Agencji Środowiska 115 milionów hektarów,
odpowiadające 12% całkowitej powierzchni obszaru lądowego Europy, jest dotkniętych
erozją wodną, natomiast 42 miliony hektarów erozją powietrzną, z czego 2 % w wysokim
stopniu.

–

Spadek  zawartości  materii  organicznej.  Materia  organiczna  odgrywa  zasadniczą  rolę
w obiegu  węgla  w  glebie.  Gleba,  która  rzeczywiście  emituje  gazy  cieplarniane,  jest
jednocześnie  głównym  magazynem  węgla,  zawierającym  1  500  gigaton  węgla
organicznego i nieorganicznego. Około 45% gleb w Europie charakteryzuje się niską lub
bardzo  niską  zawartością  materii  organicznej  (czyli  0–2%  węgla  organicznego),
natomiast  w  45%  gleb  zawartość  ta  jest  średnia  (czyli  2–6%  węgla  organicznego).
Problem ten dotyczy w szczególności krajów na południu Europy, lecz takŜe niektórych
regionów Francji, Zjednoczonego Królestwa, Niemiec i Szwecji.

–

Zagęszczanie. Szacunki dotyczące obszarów zagroŜonych zagęszczaniem gleby są
rozbieŜne. Niektóre źródła określają około 36% typów podglebi w Europie jako podatne
w wysokim lub bardzo wysokim stopniu na zagęszczanie. Inne źródła uznają 32% typów
gleb za wysoce naraŜone, a 18% za dotknięte w średnim stopniu tym zjawiskiem.

–

Zasolenie.  Oznacza  nagromadzenie  w  glebie  soli  rozpuszczalnych,  przede  wszystkim
sodu,  magnezu  i  wapnia.  Problem  ten  dotyczy  około  3,8  mln  ha  w  Europie.  Regiony
najbardziej dotknięte to Kampania we Włoszech, dolina rzeki Ebro w Hiszpanii i Wielka
Nizina  Węgierska,  lecz  takŜe  niektóre  regiony  Grecji,  Portugalii,  Francji,  Słowacji
i Austrii.

–

Osuwanie się ziemi. Występuje częściej na obszarach o glebach zagroŜonych w wysokim
stopniu  erozją,  charakteryzujących  się  gliniastym  podglebiem,  stromymi  zboczami,  na
których  występują  intensywne  i  obfite  opady  oraz  na  odłogach,  takich  jak  regiony
alpejskie  i  śródziemnomorskie.  W  chwili  obecnej  nie  są  dostępne  Ŝadne dane dotyczące
całkowitego  obszaru  dotkniętego  tym  problemem  w  UE.  Osuwanie  się  ziemi  moŜe
występować na skutek wzrostu liczby ludności, wzmoŜonego ruchu turystycznego latem
i zimą, intensywnej działalności rolniczej bądź zmian klimatu.

–

SkaŜenie. Ze względu na trwające od ponad dwustu lat uprzemysłowienie oraz związane
z nim wykorzystywanie i obecność niebezpiecznych substancji w wielu procesach
produkcyjnych. Europa stoi w obliczu problemu skaŜenia gleby. Szacuje się, Ŝe 3,5 mln
miejsc moŜe być potencjalnie skaŜonych, natomiast 0,5 mln miejsc jest rzeczywiście
skaŜonych i wymaga rekultywacji.

–

Nieprzepuszczalność

powierzchni

gleby.

Obszar

dotknięty

problemem

nieprzepuszczalności,  na  którym  powierzchnia  gleby  pokryta  jest  nieprzepuszczalnym
materiałem,  obejmuje  w  państwach  członkowskich  średnio  około  9%  ich  powierzchni.
W latach  1990–2000  powierzchnia  obszaru  w  UE,  dotkniętego  problemem
nieprzepuszczalności  wzrosła  o  6%.  W  związku  z  niekontrolowanym  rozwojem  miast
rośnie  teŜ  w  dalszym  ciągu  zapotrzebowanie  na  nowe  tereny  pod  zabudowę  oraz
infrastrukturę transportową.

–

Spadek  róŜnorodności  biologicznej.  RóŜnorodność  biologiczna  gleby  oznacza  nie  tylko
róŜnorodność  genów,  gatunków,  ekosystemów  bądź  funkcji,  lecz  takŜe  potencjał
metaboliczny  danego  ekosystemu.  Na  róŜnorodność  biologiczną  gleby  wpływ  mają
wszystkie  wyŜej  wymienione  procesy  degradacji,  a  w  procesie  utraty  tej  róŜnorodności
uczestniczą (w równym stopniu) wszystkie wspomniane zjawiska.
Erozja  gleb  jest  to  niszczenie  pokrywy  glebowej  przez,  wiatr,  wodę.  Bezpośrednią

przyczyną erozji jest działalność człowieka a przede wszystkim wycinanie lasów.

Rodzaje erozji:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

erozja wietrzna, polega na unoszeniu cząstek gleby przez wiatr w klimacie naszego kraju,

nie odgrywa większej roli w niszczeniu gleb,

−

erozja wodna, występuje w naszym kraju na terenach górskich, pofałdowanych podczas

ulewnych letnich deszczów. Najbardziej na erozję naraŜone są gleby lessowe

−

sufozja, tworzenie się pustych powierzchni pod powierzchnią ziemi.

Nieracjonalna gospodarka człowieka coraz w większym stopniu wpływa na siedlisko.

Powstają nowe drogi, nowe zakłady przemysłowe, które w sposób istotny zmieniają siedlisko.
Przemysł wydobywczy niszczy rocznie setki hektarów gleb przydatnych rolniczo. Ta
niszcząca gospodarka zmusiła do wydania szeregu aktów prawnych, które nakładają
obowiązek rekultywacji zdegradowanych terenów.

Rekultywacja jest to zespół zabiegów mających na celu przywrócenie glebom lub całym

obszarom  dawnej  wartości  rolniczej.  Grunty  potencjalnie  Ŝyzne,  do  których  zalicza  się
zwałowiska  na  obszarze  kopalni  węgla  brunatnego.  Przystępując  do  rekultywacji  takich
terenów  naleŜy  najpierw  je  wyrównać,  następnie  przystępujemy  do  zabezpieczenia  przed
erozją.  Jako  rośliny  pionierskie  moŜemy  wysiać  motylkowe.  Przykładem  tutaj  moŜe  być
nostrzyk  biały,  który  doskonale  nadaje  się  na  tereny  rekultywowane.  Poza  tym  nostrzyk  jest
doskonałym  poŜytkiem  dla  pszczół.  Rekultywacja  terenów  zdewastowanych  jest  bardzo
kosztowna.  NawoŜenie  mineralne  powoduje  zakwaszanie  gleb,  poniewaŜ  nawozy  to  sole
masowo  produkowane  przez  przemysł  chemiczny.  Alternatywą  moŜe  tutaj  być  rolnictwo
ekologiczne z nawoŜeniem organicznym.

Zaletą nawoŜenia naturalnymi składnikami pokarmowymi jest:

−

samoczynne optymalne dawkowanie składników pokarmowych w odniesieniu do
wszystkich potrzeb roślin,

−

wykluczone jest niezrównowaŜone dawkowanie składników pokarmowych,

−

wyeliminowanie strat nawozów, brak moŜliwości uwstecznienia,

−

odbudowywana jest sprawność gleby,

−

rozluźnienie podglebia, likwidacja zagęszczenia powierzchniowego,

−

stosowanie nawoŜenia organicznego ogranicza stosowanie nawozów mineralnych,

−

następuje oŜywienie gleby, brak zaskorupienia, wymywania i rozpylania, rosną zdolności
sorpcyjne,

−

zmniejszenie zaleŜności gleby i roślin od pogody, optymalizacja gospodarki wodnej,
zmniejszenie wymarzania,

−

zmniejszenie poraŜenia przez szkodniki,

−

wzrost jakości biologicznej płodów,

−

zmniejszenie nakładów na uprawę gleby dzięki gospodarce próchnicą,

−

trwałe utrzymanie Ŝyzności gleby, brak degradacji,

−

produkowana Ŝywność jest nietoksyczna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1.  Podaj definicję gleby.
2.  Czy i jak człowiek ma wpływ na rozwój procesów glebotwórczych?
3.  Czym jest wietrzenie skał?
4.  W jaki sposób kształtują się gleby?
5.  Scharakteryzuj gleby ilaste.
6.  Jaki jest ilościowy stosunek składników gleby?
7.  Scharakteryzuj gleby gliniaste.
8.  Jakie jest znaczenie próchnicy w glebie?
9.  Jakie nawozy poprawiają sprawność gleby?
10.  Scharakteryzuj gleby naszego kraju.
11.  Jakie znasz rodzaje wód glebowych?
12.  Zdefiniuj co to jest kwasowość gleby.
13.  Jakie znasz kompleksy przydatności rolniczej gleb ornych?
14.  W jaki sposób klasyfikujemy uŜytki zielone?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj odkrywkę glebową w miejscu typowym dla danego terenu lub pola. Oznacz

poziom genetyczny gleby, kompleks rolniczo-glebowy. Dobierz rośliny pastewne, które mogą
być uprawiane na tym polu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wykonać odkrywkę glebową do głębokości 150 cm,
2)  zaznaczyć wszystkie poziomy genetyczne gleby,
3)  opisać poziomy profilu glebowego,
4)  zbadać skład granulometryczny,
5)  ustalić kompleks rolniczo-glebowy,
6)  dobrać rośliny pastewne,
7)  zapisać efekty pracy,
8)  zaprezentować efekty pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

szpadel,

−

znaczniki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ kwasowość gleby, po pobraniu próbek z danego pola lub działki szkolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  pobrać próbki gleby z pola lub z działki szkolnej,
2)  umieścić glebę w zagłębieniu kwasomierza Helliga,
3)  potraktować glebę indykatorem,
4)  przechylić kwasomierz i na podstawie koloru płynu i koloru na płytce określić pH,
5)  zapisać wyniki w arkuszu,
6)  wypełnić kartę pracy – ćwiczenia,
7)  przedstawić wyniki badań próbki gleby.

Tabela do ćwiczenia 1. Karta pracy – ćwiczenia [opracowanie własne]

Określona kwasowość pH Przyczyny zakwaszenia

Proponowane metody

obniŜenia zakwaszenia

Proponowane rośliny do

uprawy

Pole 1 ..................

Pole 2 ..................

Pole 3 ..................

WyposaŜenie stanowiska pracy

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

kwasomierz Helliga,

−

indykator,

−

łopatka.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować i rozpoznać skały macierzyste?

2) określić skład granulometryczny gleb?

3) określić kwasowość gleby?

4) rozpoznać glebę?

5) wymienić rodzaje wody w glebie?

6) wyjaśnić znaczenie próchnicy w glebie?

7) przedstawić właściwości gleb?

8) wymienić korzyści wynikające ze stosowania nawoŜenia organicznego?

9) scharakteryzować czarnoziemy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Wybrane zagadnienia z produkcji zwierzęcej

4.3.1. Materiał nauczania

Produkcja zwierzęca w Polsce

Produkcja zwierzęca w naszym kraju obejmuje następujące gatunki zwierząt (rys. 13).

Rys. 13. Podstawowe gatunki zwierząt gospodarskich hodowanych w Polsce [opracowanie własne]

Hodowla bydła

W naszym kraju produkty uzyskiwane od bydła stanowią około ¼ wartości całej

produkcji towarowej rolniczej. 40% wartości całej produkcji zwierzęcej to produkcja mleka
i mięsa wołowego.

Produkty uzyskiwane od bydła:

−

produkty zasadnicze, stanowiące główny cel hodowli bydła, mleko, mięso wołowe,

−

produkty uboczne, obornik, skóra, rogi, racice, podpuszczka.
NajwaŜniejszą jednak sprawą, którą trzeba poruszyć jest to, iŜ bydło pobiera pasze, które

nie są przydatne w Ŝywieniu innych zwierząt i przetwarza je w pełnowartościowe produkty.
W niektórych regionach podmokłe łąki i pastwiska nadają się tylko do hodowli bydła, która
jest podstawą ich dochodów.

Pogłowie bydła w naszym kraju stanowi 0,6% ogólnego stanu pogłowia światowego.

Liczba  bydła  w  zwłaszcza  w  latach  dziewięćdziesiątych  zmniejszyła  się  radykalnie  wskutek
restrukturyzacji  państwowych  gospodarstw  rolnych.  Średnia  roczna  wydajność  krów
w naszym  kraju  jest  niŜsza  dwukrotnie  niŜ  w  Danii.  Przemysł  przetwórstwa  mleka  ma  się
w naszym  kraju  dobrze,  poniewaŜ  wcześniej  przygotował  się  na  wstąpienie  do  Unii
Europejskiej.

ZróŜnicowana jest równieŜ wydajność w poszczególnych regionach naszego kraju,

województwa wschodnie, południowo-wschodnie i środkowe to rejony o niskiej wydajności
mlecznej, natomiast województwa zachodnie i północno-zachodnie to rejony o wysokiej
wydajności mleka.

W Europie zajmujemy piąte miejsce w pogłowiu bydła po Rosji, Francji, Niemczech,

Wielkiej Brytanii.

Rys. 14. Typy uŜytkowe bydła [opracowanie własne]

Produkcja

zwierzęca

Hodowla

bydła

Hodowla

owiec

Hodowla świń

Hodowla koni

Hodowla

drobiu

Hodowla

pszczół

Typy uŜytkowe bydła

Typ mleczny

Typ mięsny

Typ kombinowany

mleczno-mięsny

Typ kombinowany

mięsno-mleczny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyróŜniamy następujące typy uŜytkowe bydła (rys. 14):
Typ mleczny krów charakteryzuje się szlachetną i delikatną budową ciała cienka, lecz

mocna kość, pojemne wymię z przewagą tkanki gruczołowej, skóra cienka łatwo
przesuwalna, pofałdowana na szyi. Cechy te nadają krowie sylwetkę zbliŜoną do trójkąta.

Typ mięsny cechuje budowa beczułkowata, krótkie mocne kończyny, głęboka klatka

piersiowa, pojemny brzuch silnie rozbudowany mostek. Bardzo dobrze umięśniony mostek
i zad.

Typ roboczy jest to typ, który praktycznie zanikł.
Typ mięsno-mleczny i mleczno-mięsny łącza w sobie cechy typu mięsnego jak

i mlecznego.  W  jednym  typie  przewaŜają  cechy  mięsne  w  drugim  typie  przewaŜają  cechy
mleczne.  Oba  typy  kombinowane  charakteryzuje  mocna,  lecz  szlachetna  budowa,  dobrze
rozwinięty  przód  jak  i  zad.  Większość  bydła  hodowanego  w  Polsce  naleŜy  do  typu
kombinowanego.

Typ mleczno-mięsno-roboczy jest mało rozpowszechniony a obecnie juŜ zanikający

naleŜy do niego stara rasa simental moŜna było od tego typu uŜytkowego uzyskiwać trochę,
mleka, mięso, i dzięki krępej budowie i duŜej masie krowy te mogły pracować w wolnym
tempie.

Hodowla owiec

Owce jako gatunek mogą być wszechstronnie uŜytkowane, dostarczają nam:

−

wełny,

−

mięsa,

−

mleka,

−

skór,

−

ponadto uzyskuje się tak zwany ciepły obornik nadający się jako nawóz zarówno na polu
jak i w przydomowym ogródku.
Owce są bardzo odporne na warunki utrzymania
UŜytkowanie owiec przedstawia rysunek 15.

Rys. 15. UŜytkowanie owiec [opracowanie własne]

Pogłowie owiec w naszym kraju regularnie maleje od 1986 roku. Jedyną szansą dla

owczarstwa jest poprawa rozrodu i chów jagniąt rzeźnych

Minimalne warunki utrzymania owiec

Owce w pomieszczeniu inwentarskim utrzymuje się: pojedynczo; grupowo.
Powierzchnia dla owiec utrzymywanych pojedynczo powinna wynosić, co najmniej

w przypadku utrzymywania: tryka – 3 m

; matki z jagnięciem – 2,5 m

i dodatkowo 0,7 m

dla kaŜdego jagnięcia ssącego; jarki – 1,5 m

; tryczka – 2 m

, skopka – 0,8 m

Powierzchnia dla owiec utrzymywanych grupowo, w przeliczeniu na jedną sztukę,

powinna wynosić, co najmniej w przypadku utrzymywania: tryków – 2 m

; matki

z jagnięciem – 1,5 m

i dodatkowo 0,5 m

dla kaŜdego jagnięcia ssącego; jarek – 0,8 m

;

tryczków – 1,5 m

, skopków – 0,6 m

. Powierzchnia wybiegów dla owiec powinna być

przynajmniej dwukrotnie większa od powierzchni normatywnej kojca. Wysokość ogrodzenia
i przegród powinna wynosić 120 cm.

Typy uŜytkowania owiec

UŜytkowanie mięsne

UŜytkowanie mleczne

UŜytkowanie wełniste

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pomieszczeniu inwentarskim dla owiec wymagania dotyczące mikroklimatu są

następujące:

−

stęŜenie dwutlenku węgla nie powinno przekraczać 3 000 ppm i siarkowodoru do 5 ppm,
a koncentracja amoniaku nie powinna przekraczać 20 ppm,

−

wilgotność powietrza nie powinna przekraczać 85%, ruch powietrza do 0,3 m/s,
a temperatura w przypadku utrzymania samic z jagniętami do 3 miesiąca Ŝycia powinna
wynosić, co najmniej 6°C,

−

oświetlenie dzienne w owczarniach (stosunek okien do podłogi) powinno wynosić, co
najmniej 1:20.

Hodowla trzody chlewnej

Ta gałąź produkcji zwierzęcej stanowi podstawowy element zaopatrzenia naszego rynku

krajowego w mięso i tłuszcz. Wieprzowina stanowi połowę spoŜywanego mięsa w Polsce.
Wszystkie kraje europejskie z wyjątkiem Francji produkują więcej wieprzowiny niŜ
wołowiny Na całym Świecie z wyjątkiem Europy produkcja mięsa wołowego i cielęciny jest
wyŜsza niŜ wieprzowiny. Przyczyn spoŜycia tak duŜej ilości wieprzowiny jest kilka:

−

duŜe zbiory ziemniaków, paszy przydatnej do tuczu świń,

−

duŜa rozrodczość trzody chlewnej, której pogłowie moŜna szybko zwiększyć przy
odpowiedniej bazie paszowej,

−

w stosunkowo krótkim czasie moŜna uzyskać materiał do uboju,

−

przetwory

wieprzowiny

mogą

być

długo

przechowywane,

pomaga

w samozaopatrzeniu się ludności wiejskiej w Ŝywność.
Ś

winie są drugim po bydle rodzajem zwierząt powszechnie i tradycyjnie hodowanych

w indywidualnych gospodarstwach. Świnie posiadają cenne właściwości biologiczne takie jak:

−

wczesne osiąganie dojrzałości rozpłodowej, duŜa płodność duŜa plenność,

−

szybki wzrost i szybkie osiąganie dojrzałości rzeźnej,

−

wysoka wydajność rzeźna wynosząca od 76 do 82%,

−

mała ilość paszy na 1 kg przyrostu,

−

wszystkoŜerność świń i niewybredność na paszę,
Stan zapotrzebowania na wieprzowinę na naszym rynku zaleŜy od:

−

liczebności trzody chlewnej i jego struktury,

−

przeciętnego wieku i masy ubijanych tuczników,

−

rytmiczność podaŜy w ciągu roku,

−

jakości uzyskiwanych po uboju produktów,

−

wartości hodowlanej loch i knurów w stadzie podstawowym.
Istnieje pojęcie, „cyklu świńskiego” polega to na tym, Ŝe zmniejszenie zbiorów paszy

powoduje  wcześniejszą  wyprzedaŜ  tuczników  nawet  nie  mających  odpowiedniej  wagi.
Jesienią  maleje  popyt  na  prosięta  do  tuczu,  gwałtownie  spadają  ich  ceny,  następuje
zwiększona wyprzedaŜ loch na rzeź. Wiosną roku następnego ceny prosiąt rosną, rozpoczyna
się odbudowa stada loch, wzrasta stopniowo ilość świń, lecz podaŜ tuczników przez dłuŜszy
czas  jest  mniejsza  od  normalnej.  Dodatkowym  hamulcem  są  bardzo  wysokie  w  tym  okresie
ceny prosiąt.

PrzynaleŜność do UE wymusza na nas pewne standardy:

−

nie mniej niŜ 20 prosiąt odsadzonych od lochy rocznie,

−

częstotliwość oproszeń równa 2,2 do 2,4 od lochy rocznie,

−

uzyskanie od lochy 6 miotów w ciągu uŜytkowania rozpłodowego,

−

masa ubijanych tuczników poniŜej 105 kg,

−

przyrosty dobowe masy ciała powyŜej 700g,

−

zuŜycie do 3kg mieszanki pełnoporcjowej na 1kg przyrostu masy ciała,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

mięsność tusz nie mniejsza niŜ 53%,

−

odczyn mięsa po 45 minutach po uboju pH 6.0.

Rys. 16. Typy uŜytkowe świń [opracowanie własne]

UŜytkowanie trzody chlewnej w naszym kraju przedstawia rysunek 16. śeby uzyskiwać

wysokie efekty chowu trzody chlewnej zwierzętom naleŜy zapewnić:

−

moŜliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami
drapieŜnymi,

−

opiekę

właściwe

warunki

utrzymania,

uwzględniające

minimalne

normy

powierzchniowe w zaleŜności od systemów utrzymania,

−

warunki  utrzymania  nieszkodliwe  dla  ich  zdrowia  (nie  powodujące  urazów),
zapewniających swobodę ruchu i wygodne leŜenie oraz moŜliwość kontaktu wzrokowego
z innymi zwierzętami,

−

wolność od głodu, pragnienia, niedoŜywienia, stresu oraz strachu i cierpienia,

−

odpowiedni mikroklimat w budynkach z dobrą wentylacją i oświetleniem dostosowanym
do potrzeb poszczególnych gatunków i grup technologicznych.
Wielkość kojca dla zwierząt utrzymywanych pojedynczo powinna wynosić co najmniej:

−

dla knura – 6,00 m

−

dla loch – wymiary kojca 2,0 m x 0,6 m – 1,20 m

−

dla loch w okresie odchowu prosiąt – 3,50 m

−

knurki i loszki hodowlane o masie ciała 30–110 kg – 2,70 m

Powierzchnia kojca dla zwierząt utrzymywanych grupowo powinna wynosić

w przeliczeniu na jedno zwierzę co najmniej:

−

lochy – 1,60 m

−

prosięta odsadzone i warchlaki; o masie ciała do 10 kg – 0,15 m

. 10-20 kg,

−

loszki hodowlane o masie ciała 30 -110 kg – 1,4 m

−

tuczniki; o masie ciała 30-50 kg – 0,40 m

50-85 kg – 0,55 m

., 85-110 m2. –0,65 m

ponad 110 kg – 1,00 m

Przy utrzymywaniu świń w systemie otwartym powierzchnia na 1 sztukę dorosłą

powinna wynosić nie mniej niŜ 15 m

. Zwierzęta muszą mieć moŜliwość ochrony przed

niekorzystnymi  warunkami  atmosferycznymi  i  drapieŜnikami.  W  systemie  bezściółkowym
podane  w  punkcie  2  powierzchnie  mogą  być  mniejsze  o  15%.  Świnie  nie  mogą  być
utrzymywane  na  uwięzi.  Stanowisko  dla  loch  z  prosiętami  powinno  być  wyposaŜone
w przegrodę zabezpieczającą prosięta przed przygnieceniem.

Hodowla koni

Znaczenie gospodarcze koni zmieniało na przestrzeni wieków. Jedną z waŜnych zalet

koni jako siły pociągowej jest ich przydatność do pracy na złych drogach, w głębokim błocie,
ś

niegu, na mokradłach oraz w górach. Szczególnie cenne są konie pociągowe uŜywane do

zrywki drzewa w górach. W 1991 roku najwięcej koni było w Polsce ich liczba wynosiła
939 tys. sztuk. W roku 1995 w naszym kraju było juŜ tylko 635 tys. koni. Największy spadek
pogłowia koni nastąpił w ostatnim dziesięcioleciu. Sposoby uŜytkowania koni obrazuje
rysunek 17.

Typy uŜytkowe świń

Rasy mięsne

Rasy tłuszczowo-

mięsne

Rasy słoninowe

Rasy smalcowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 17. Typy uŜytkowe koni [opracowanie własne]

Typ wierzchowy, konie tego typu charakteryzuje jędrność tkanek, lekka budowa, długie

linie, zwłaszcza partii przodu i zadu przy stosunkowo krótkim grzbiecie. Kończyny dość
długie o sprzyjających szybkiemu biegowi proporcjach. Usposobienie bardzo Ŝywe, niekiedy
nawet nerwowe. W obrębie omawianego typu moŜemy wyróŜnić podtypy:

−

spacerowy – jazda rekreacyjna,

−

ujeŜdŜeniowy – jazda na czworoboku,

−

skaczący – skoki przez przeszkody,

−

wszechstronny.
Typ pociągowy, w obrębie tego typu moŜemy wyróŜnić trzy podtypy:

−

cięŜkie pociągowe,

−

pospiesznorobocze,

−

lekkie zaprzęgowe.
Typ wszechstronnie uŜytkowy, są to konie przystosowane do jazdy pod siodłem i do

zaprzęgu.

Typ juczny, są to małe krępe konie uŜywane do przenoszenia cięŜarów w górach

Hodowla drobiu

W Polsce drób zajmuje trzecie miejsce w zwierzęcej produkcji gospodarczej, po bydle

i trzodzie chlewnej. Dostarcza produkty bardzo wysokiej jakości o duŜej wartości odŜywczej,
czyli jaja i mięso z młodych brojlerów, poza tym ubocznym surowcem o duŜej wartości jest
pierze pozyskiwane od gęsi i kaczek.

Rys. 18. Hodowla drobiu w Polsce [opracowanie własne]

Hodowla pszczół

NajwaŜniejsze produkty dostarczane przez pszczoły to miód, wosk, pyłek pszczeli, kit

pszczeli(propolis).  W  Polsce  znajduje  się  około  1  mln  91  tys.  rodzin  pszczelich.  Najwięcej
w  województwie  lubelskim,  podkarpackim  i  małopolskim.  Najmniej  w  województwie
mazowieckim,  łódzkim  i  wielkopolskim.  Głównym  zadaniem  pszczół  w  gospodarce  rolnej
jest  zapylanie  roślin,  podnosi  to  znacznie  plonowanie  roślin  ze  względu  na  zapylenie
krzyŜowe.  W  Polsce  do  normalnego  funkcjonowania  potrzeba  jeszcze  około  1  mln.  rodzin
pszczelich.  W  naszym  kraju  występują  rejony,  gdzie  pszczół  jest  za  duŜo  oraz  rejony  gdzie
pszczół  nie  ma  w  ogóle.  Szczególną  rolę  pszczoły  odgrywają  przy  zapylaniu  rzepaku  oraz
sadów.

Typy uŜytkowe koni

Typ wierzchowy

Typ pociągowy

Typ wszechstronnie

uŜytkowy

Typ juczny

Hodowla drobiu

Hodowla kur

Hodowla kaczek

Hodowla gęsi

Hodowla indyków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

System identyfikacji zwierząt

Głównym celem Systemu Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt jest ujednolicenie

identyfikacji zwierząt. System jest wykorzystywany w szczególności do ustalenia miejsc
pobytu i przemieszczeń zwierząt.

System IRZ pozwala teŜ na:

−

zapewnienie bezpieczeństwa Ŝywności zgodnie z wymogami Unii Europejskiej;

−

uzyskanie pełnego dostępu do rynku produktów pochodzenia zwierzęcego innych państw
członkowskich UE;

−

wspieranie słuŜb hodowlanych.
Na system IRZ, obejmujący bydło, owce, kozy oraz świnie składają się następujące

elementy:

−

Rejestr zwierząt gospodarskich oznakowanych i siedzib stada tych zwierząt (Centralna
Baza Danych).

−

Znaki identyfikacyjne: kolczyki (bydło, owce, kozy i świnie) lub tatuaŜ (owce i świnie).

−

Paszporty bydła.

−

Księgi rejestracji prowadzone przez posiadacza w siedzibie stada odrębnie dla
poszczególnych gatunków zwierząt.

−

Znaki identyfikacyjne: kolczyki (bydło, owce, kozy i świnie) lub tatuaŜ (owce i świnie).

−

Paszporty bydła.

−

Księgi rejestracji prowadzone przez posiadacza w siedzibie stada odrębnie dla
poszczególnych gatunków zwierząt.

−

Dokumentacja przewozowa (w przypadku owiec i kóz).

Skomputeryzowana baza danych

Skomputeryzowana baza danych jest tworzona jako sieciowy system informatyczny,

zintegrowany  z  systemem  IACS,  oparty  o  struktury  terytorialne  ARiMR.  W  tej  bazie  danych
gromadzone  są  informacje  na  temat  posiadaczy  zwierząt,  zwierząt  i  ich  miejsc  przebywania
(Rejestr  Posiadaczy  i  Siedzib  Stad)  oraz  przemieszczeń  (rejestracja  zgłoszeń  zdarzeń
dotyczących  zwierząt).  Pozwoli  to  na  śledzenie  historii  zwierząt,  wspieranie  Inspekcji
Weterynaryjnej, a takŜe stworzy moŜliwość identyfikowania mięsa wołowego (etykietowanie).

Znaki identyfikacyjne

Oznakowanie zwierząt polega na:
W przypadku bydła:

−

załoŜeniu  na  obu  małŜowinach  usznych  kolczyków  albo  duplikatu  kolczyka  z  numerem
identyfikacyjnym  zwierzęcia  gospodarskiego  umoŜliwiającym  dokonanie  indywidualnej
identyfikacji kaŜdej sztuki.
W przypadku owiec i kóz:

−

załoŜeniu na lewą małŜowinę uszną kolczyka albo duplikatu kolczyka z numerem
identyfikacyjnym zwierzęcia gospodarskiego umoŜliwiającym dokonanie indywidualnej
identyfikacji kaŜdego zwierzęcia,

A ponadto:

−

załoŜeniu na prawą małŜowinę uszną kolczyka z numerem identyfikacyjnym zwierzęcia
gospodarskiego albo duplikatu kolczyka (owca przeznaczona do handlu)

−

wytatuowaniu

numeru

identyfikacyjnego

zwierzęcia

gospodarskiego

(owca

nieprzeznaczona do handlu)

−

załoŜeniu na prawą małŜowinę uszną kolczyka z numerem identyfikacyjnym zwierzęcia
gospodarskiego albo duplikatu kolczyka lub umieszczeniu na pęcinie opaski z numerem
identyfikacyjnym zwierzęcia gospodarskiego (kozy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W przypadku świń:

−

wytatuowaniu numeru identyfikacyjnego zwierzęcia gospodarskiego albo załoŜeniu na
lewą

małŜowinę

uszną

kolczyka

numerem

identyfikacyjnym

zwierzęcia

gospodarskiego, albo duplikatu kolczyka.
Numer identyfikacyjny bydła, owcy i kozy jest numerem umoŜliwiającym dokonanie

indywidualnej identyfikacji kaŜdego zwierzęcia oraz ustalenie, w której siedzibie stada
zwierzę się urodziło.

Numer identyfikacyjny świni jest numerem siedziby stada, w której zwierzę się urodziło

lub, w której po raz pierwszy zostało zgłoszone do rejestru zwierząt gospodarskich
oznakowanych.

Zasady zaopatrywania się w kolczyki

Kolczyki do oznakowania cieląt, jagniąt, czy koźląt moŜna zakupić z wyprzedzeniem. Na

wniosek posiadacza bydła, owiec i kóz (złoŜony na formularzu, który jest dostępny w biurze
powiatowym  ARiMR)  kierownik  tego  biura  przydziela  pulę  numerów  identyfikacyjnych
zwierząt  gospodarskich,  którymi  będą  oznakowane  naleŜące  do  tego  posiadacza.  Posiadacz
zwierzęcia  gospodarskiego  nabywa  kolczyki  z  przydzielonymi  numerami  identyfikacyjnymi
zwierząt  gospodarskich  od  dostawcy,  znajdującego  się  na  liście  prowadzonej  przez  Agencję
(wykaz  dostawców  dostępny  w  biurze  powiatowym  ARiMR).  Zamówienie  na  kolczyki
moŜna  złoŜyć  bezpośrednio  u  dostawcy,  albo  za  pośrednictwem  biura  na  formularzu
udostępnionym przez Agencję.

Kolczyki do oznakowania zwierząt składają się z dwóch części „Ŝeńskiej” i „męskiej”

zakładanych odpowiednio z przodu i z tyłu ucha. Wykonane są one z giętkiego tworzywa
(barwy Ŝółtej – bydło, łososiowej – owce, kozy i świnie) oraz tak skonstruowane, aby nie było
moŜliwe samookaleczenie się zwierzęcia oznakowanego.

Znaki identyfikacyjne zakładane są w sposób pozwalający na łatwe odczytanie numeru,

oraz uniemoŜliwiający powtórne uŜycie w przypadku jego usunięcia, uniemoŜliwiający ich
łatwe zagubienie.

Na kolczyku dla bydła, owiec i kóz znajdują się:

−

14 znakowy numer identyfikacyjny zwierzęcia,

−

dwie pierwsze to litery „PL”,

−

dwie następne cyfry to numer serii kolczyka,

−

dziewięć następnych cyfr to numer zwierzęcia,

−

ostatni znak to cyfra kontrolna,

−

kod kreskowy (w przypadku kolczyków dla bydła),

−

znak graficzny Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Seria kolczyka: dla owiec ma nr 10, dla kóz 20.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń?

1.  Jakie znasz typy uŜytkowe bydła?
2.  Jak kształtowało się pogłowie koni w naszym kraju?
3.  Wymień i opisz typy uŜytkowe owiec.
4.  Scharakteryzuj typ kombinowany krów?
5.  Opisz typy uŜytkowe świń?
6.  Co znajduje się na kolczyku u bydła?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj oceny warunków zoohigienicznych i funkcjonalnych w chlewni z lochami

i zaproponuj moŜliwości poprawy istniejącego stanu. Przygotuj kojec dla lochy
wysokoprośnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  ocenić funkcjonowanie urządzeń technicznych w pomieszczeniach,
2)  wykonać podstawowe pomiary zoohigieniczne,
3)  zaproponować moŜliwości poprawy warunków zoohigienicznych i funkcjonalnych,
4)  wykonać czynności, które poprawią higienę chlewni,
5)  przygotować kojec porodowy,
6)  sporządzić notatki,
7)  zaprezentować efekty pracy

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

podstawowy sprzęt do prac porządkowych w chlewni.

Ćwiczenie 2

Określ typ uŜytkowy oraz dokonaj oceny pokroju wskazanej sztuki bydła znajdującego

się w gospodarstwie rolnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dokładnie dokonać oględzin cech anatomicznych wskazanej sztuki bydła,
2)  zidentyfikować ocenianą sztukę bydła,
3)  wskazać i nazwać poszczególne partie ciała,
4)  ocenić pokrój,
5)  porównać z opisem znajdującym się w poradniku dla ucznia,
6)  zapisać wyniki w arkuszu,
7)  zaprezentować efekty pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

plansze z typami uŜytkowymi bydła,

−

bydło w oborze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
2.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  kaŜdego  zadania  dołączone  są  4  moŜliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

5. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi, nawet poprawnej, bez uzasadnienia
nie będzie uznane.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

1. Europejska Karta definiuje rolę gleby w Ŝyciu człowieka i jego środowisku

przyrodniczym w
a)  12 punktach.
b)  6 punktach.
c)  1 punkcie.
d)  166 punktach.

2. Nieznacznymi źródłami ciepła dla roślin są

a)  zimne deszcze.
b)  wody głębinowe nie termalne.
c)  procesy mikrobiologiczne związane z rozkładem materii organicznej.
d)  deszczownie.

3. Wśród krajów europejskich zajmujemy pod względem liczby bydła miejsce

a)  1.
b)  5.
c)  2.
d)  8.

4. Krowa, która ma beczułkowatą budowę, krótkie mocne kończyny, głęboką klatkę

piersiową pojemny brzuch i silnie rozbudowany mostek jest typu uŜytkowego
a)  mięsnego.
b)  mlecznego.
c)  kombinowanego.
d)  roboczego.

5. Typem uŜytkowym bydła zanikającym obecnie jest typ

a)  mięsny.
b)  mleczny.
c)  kombinowany.
d)  roboczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Typem wielokierunkowym bydła jest typ

a)  mięsno-mleczny.
b)  mleczno-mięsny.
c)  mięsny.
d)  mleczno-mięsno-roboczy.

7. Rasą w typie wybitnie mlecznym jest

a)  simentalska.
b)  jersey.
c)  pimontese.
d)  hereford.

8. Produkty pozyskiwane od bydła stanowią wartość całej produkcji rolniczej

a)  45%.
b)  65%.
c)  25%.
d)  10%.

9. Podpuszczkę uzyskujemy z Ŝołądków

a)  krów.
b)  wolców.
c)  cieląt.
d)  byków.

10. Świnie ze względu na sposób odŜywiania uznaje się za

a)  roślinoŜerne.
b)  mięsoŜerne.
c)  wszystkoŜerne.
d)  odŜywiają się zielonkami.

11. Najwięcej owiec występuje w naszym kraju

a)  w regionach północnych.
b)  w regionie środkowej Polski.
c)  w górach.
d)  w Polsce wschodniej.

12. Wydajność rzeźna świń waha się między

a)  10–20%.
b)  30–35%.
c)  76–82%.
d)  15–30%.

13. Odnośnie produkcji świń liczba prosiąt odsadzonych od lochy rocznie powinna wynosić

a)  14.
b)  16.
c)  17.
d)  20.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Charakteryzowanie produkcji roślinnej i zwierzęcej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: