Gramatyka języka niemieckiego
1
Gramatyka języka niemieckiego
Język niemiecki reprezentuje typ fleksyjny przy stosunkowo ubogiej deklinacji rzeczownika (do oznaczania liczby i
przypadka służy przede wszystkim rodzajnik). Bogata jest natomiast odmiana czasownika. Do odmiennych części
mowy w języku niemieckim zaliczają się ponadto przymiotnik oraz niektóre rodzaje liczebników i zaimków.
Części mowy
Rzeczownik
Rzeczowniki niemieckie odmieniają się przez liczby i przypadki.
Rzeczowniki w procesie deklinacji przyjmują końcówki w niektórych przypadkach oraz może następować przegłos.
Odmiana jest jednak uboga i do oznaczenia przypadku używa się raczej rodzajnika. Liczba mnoga rzeczowników
tworzona jest niezbyt regularnie.
W języku niemieckim częste są tzw. Komposita, czyli rzeczowniki złożone – składające się z dwóch lub więcej
połączonych ze sobą rzeczowników. Komposita przyjmują rodzaj i odmieniają się według wzorca odmiany dla
rzeczownika, będącego członem końcowym.
Każdy rzeczownik ma rodzaj, który w przeciwieństwie do języka polskiego w niewielkim stopniu wynika z
końcówki, chociaż o rodzaju mogą decydować niektóre przyrostki. Przykładowo wszystkie rzeczowniki zakończone
na -ung, -schaft, -keit, -heit są rodzaju żeńskiego, a wszystkie zakończone na -chen lub -lein (morfem zdrobnienia) są
rodzaju nijakiego. Dodatkowo, rzeczowniki odczasownikowe (gerundia) w formie bezokolicznika mają zawsze
rodzaj nijaki np. (das Essen "jedzenie", od czasownika essen = "jeść"), a rzeczowniki odczasownikowe bez
końcówek mają zawsze rodzaj męski (der Schlaf "sen (stan uśpienia)", od czasownika schlafen = "spać").
Rzeczowniki utworzone od nazw własnych oznaczające konkretny obiekt w przeciwieństwie do samej nazwy
własnej (jego marki, twórcy lub patrona) mogą przybrać rodzaj gramatyczny charakterystyczny dla kategorii
obiektów, do której należą. W większości przypadków rodzaj gramatyczny rzeczownika po prostu odzwierciedla
rodzaj gramatyczny przynależnego obiektu bez nazwy własnej (die Stradivari od die Geige, die Rolex od die Uhr,
der Armani od der Anzug). W niektórych kategoriach określony rodzaj gramatyczny jest jednak mniej oczywisty:
• dzieła sztuki (obrazy, rzeźby) – rodzaj męski (der Van Gogh, der Michelangelo)
• samochody (marki i typy) – rodzaj męski (der Volkswagen i der Jetta, der Ford i der Mondeo, der Toyota i der
• statki (wodne, powietrzne, kosmiczne) – rodzaj żeński (die Gorch Fock, die Hindenburg, die Enterprise)
W zdecydowanej większości nazwy państw w języku niemieckim są rodzaju nijakiego i używa się ich bez
rodzajnika, jednak istnieje kilka wyjątków, oto niektóre z nich:
• die Schweiz = "Szwajcaria" (rodzaj żeński)
• die Ukraine = "Ukraina" (rodzaj żeński)
• die Slowakei = "Słowacja" (rodzaj żeński)
• die Türkei = "Turcja" (rodzaj żeński)
• die Mongolei = "Mongolia" (rodzaj żeński)
• der Irak = "Irak" (rodzaj męski)
• der Iran = "Iran" (rodzaj męski)
• die USA = "USA" (liczba mnoga)
• die Niederlande = "Holandia", "Niderlandy" (liczba mnoga)
Gramatyka języka niemieckiego
2
Niemniej w niektórych wypadkach wymagane jest również użycie rodzajnika przed nazwą państwa rodzaju
nijakiego. Dzieje się tak, kiedy nazwa ta nie jest traktowana jako jednostkowa, ale odnosząca się do wielu różnych
desygnatów, np.: Das Polen von gestern war schöner als das Polen von heute. = "Polska wczorajsza była
piękniejsza od Polski dzisiejszej.". W zdaniu tym rzeczownik Polen ("Polska") traktowany jest jako nazwa
Bez rodzajnika używa się też nazwy większości potraw i artykułów spożywczych. Najczęściej rzeczowniki takie
mają rodzaj nijaki.
Formy żeńskiej rzeczowników używa się znacznie szerzej niż w języku polskim. Tworzy się ją za pomocą
przyrostka -in oraz tam gdzie to możliwe przegłosu samogłoski tematycznej, np. Arzt → Ärztin – lekarz/lekarka,
Minister → Ministerin – minister/pani minister. Takie formy (w przeciwieństwie do języka polskiego) nie mają
odcienia mowy potocznej.
Nazwy narodowości męskie i żeńskie mają postać par dwóch rodzajów:
• -er, -erin, np. Schweizer, Schweizerin
• -e, -in, np. Pole, Polin
W wyrazach pochodzenia obcego ściślej niż w polskim przestrzegana jest zasada zachowywania oryginalnego
rodzaju gramatycznego.
Rodzajnik występuje przed rzeczownikiem jako pierwszy z wyrazów określających. Jeśli przed rzeczownikiem
znajdują jakieś inne wyrazy określające, używa się ich za rodzajnikiem lub też zamiast niego (szczególnie zaimki
dzierżawcze).
Są dwa rodzaje rodzajników – określone i nieokreślone, oba w podobny sposób odmieniane przez przypadki,
rodzajnik nieokreślony nie występuje jednak w liczbie mnogiej.
Rodzajnikiem określonym rodzaju męskiego jest der, żeńskiego die, nijakiego das, w liczbie mnogiej występuje
rodzajnik die (odmienny przez przypadki jednak inaczej niż rodzajnik dla rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej –
zob. niżej w rozdziale deklinacja).
Rodzajnikiem nieokreślonym rodzaju męskiego jest ein, żeńskiego eine, nijakiego ein (odmienne jednak inaczej niż
dla rodzaju męskiego).
Rodzajniki pełnią w języku niemieckim ważną funkcję, gdyż fleksja rzeczowników jest bardzo uboga, zaś szyk
zdania na tyle swobodny, że bez nich często trudno by było zrozumieć, w którym przypadku dany wyraz się
znajduje, a co za tymi idzie, jaką funkcję pełni w zdaniu.
Przymiotnik i przysłówek
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Czasownik
Czasowniki niemieckie odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, strony i tryby.
W języku niemieckim istnieją czasowniki złożone rozdzielnie i złożone nierozdzielnie, posiadające przedrostek.
Czasowniki rozdzielnie złożone, np. einkaufen, są rozdzielane w formach odmiennych (przedrostek umieszcza się
wtedy na końcu zdania): Ich kaufe ein, ale Ich muss einkaufen. Zjawisko to nie następuje w czasownikach złożonych
nierozdzielnie np. beschreiben: Ich beschreibe die Landschaft., Ich muss die Landschaft beschreiben.
Czasowniki rozdzielnie złożone posiadają przedrostki: ein-, vor-, an-, auf-, aus-, zu-, mit-, nach-
Czasowniki nierozdzielnie złożone posiadają przedrostki: be-, ge-, er-, zer-, ent-, miss-, ver-, emp-
Gramatyka języka niemieckiego
3
Czasowniki z przedrostkami: unter-, über-, durch-, um- mogą być złożone rozdzielnie albo nierozdzielnie, w
zależności od znaczenia.
W przypadku nielicznej grupy czasowników z dwoma przedrostkami o rozdzielności bądź nierozdzielności decyduje
pierwszy przedrostek, na przykład: bevorzugen – Ich bevorzuge, ale: nacherzählen – Ich erzähle nach.
Odpowiadają one mniej więcej angielskim czasownikom regularnym i nieregularnym.
Bezokolicznik
W języku niemieckim bezokolicznik (Infinitiv) jest formą czasownika, oznaczającą tylko stan lub czynność bez
bliższego określania osoby, liczby, trybu i czasu. Bezokolicznik posiada przeważnie końcówkę -en, np. gehen
("iść"), trinken ("pić"), schreiben ("pisać"). Rzadszą końcówką jest -n, np. rudern ("wiosłować"), sammeln
("zbierać"), tun ("czynić"), sein ("być"). W stylu poetyckim -e- końcówki bezokolicznika -en jest często opuszczane
po samogłosce lub dyftongu, np. freun, schrein, gehn. Formy te preferowane są także w mówionym języku
W gramatyce opisowej oprócz omówionego wyżej "czystego" bezokolicznika (reiner Infinitiv) wyróżnia się także
bezokolicznik z zu, a więc: zu gehen, zu trinken itp., występujący w wyrażeniach bezokolicznikowych.
Tym dwu rodzajom bezokolicznika przeciwstawia się tzw. rozwinięty bezokolicznik (erweiterter Infinitiv), w
którym oprócz samego bezokolicznika (czystego lub z zu) występują także inne części zdania. Rozwinięty
bezokolicznik pełni funkcję równoważnika zdania. Przykłady: Er verließ das Zimmer, um einen Streit mit seiner
Frau zu vermeiden. (="Opuścił pokój, żeby uniknąć kłótni z żoną"), Helfen Sie mir bitte, das Auto in die Garage
(zu) schieben. ("Proszę mi pomóc popchnąć samochód do garażu"), Ich sehe ihn mit hoher Geschwindigkeit
kommen. ("Widzę, jak nadchodzi z dużą prędkością"). Więcej na ten temat niżej w rozdziale Wyrażenia
bezokolicznikowe.
W niektórych opisach gramatyki wyróżnia się również – na wzór języków klasycznych – złożony bezokolicznik
czasu przeszłego (np. gemacht haben, gegangen sein), strony biernej (np. gemacht werden'), czasu przeszłego strony
biernej (gemacht worden sein), oraz czasów przyszłych (machen werden, gemacht haben werden itp.). Podyktowane
jest to względami składniowymi – konstrukcje te zachowują się w zdaniu podobnie jak zwykłe bezokoliczniki
[1]
. Z
drugiej strony wiele opisów gramatyki bezokoliczników tych nie wyróżnia, uznając je za konstrukcje zwykłego
bezokolicznika czasownika posiłkowego z właściwą formą czasownika głównego (bezokolicznikiem lub
imiesłowem).
Czasowniki modalne
Czasowniki modalne służą do określania stosunku do danej czynności, i generalnie wymagają innego czasownika w
bezokoliczniku. Są to:
• dürfen – wyraża pozwolenie
• können – wyraża możliwość bądź umiejętność
• mögen – wyraża upodobanie, w niektórych użyciach także możliwość, życzenie lub pragnienie
• müssen – wyraża konieczność bądź przymus (wewnętrzny lub zewnętrzny)
• sollen – wyraża powinność bądź rozkaz, w niektórych użyciach także domniemanie
• wollen – wyraża chęć, to, co chcemy by stało się teraz
• möchten - wyraża chęć, łagodniej, odpowiednik polskiego chciałbym.
Czasowniki modalne w języku niemieckim mają charakterystyczną dla siebie, nieregularną odmianę w czasie
teraźniejszym (z równymi formami 1. i 3. osoby liczby pojedynczej).
Używa się ich razem z czasownikiem w bezokoliczniku bez poprzedzania go słówkiem zu (w odróżnieniu od
niektórych innych konstrukcji z bezokolicznikiem).
Gramatyka języka niemieckiego
4
• Sie kann schwimmen – Ona umie pływać
• Ich soll zu ihm gehen – Powinienem do niego pójść
W czasach przeszłych złożonych czasowniki modalne zachowują formę bezokolicznika. Na przykład: Ich habe das
tun müssen. (=Musiałem to zrobić.) Nie dotyczy to sytuacji, w której czasownik modalny jest czasownikiem
głównym. Np. Ich habe Frieden gewollt. (=Chciałem pokoju.) Niemniej zdecydowanie rzadko używa się ich w
czasie Perfekt. Najczęściej dla oznaczenia przeszłości czasowniki modalne używane są w czasie Präteritum
(Imperfekt).
W niektórych opisach gramatyki niemieckiej do czasowników modalnych zalicza się również lassen i brauchen.
Czasowniki te nie mają jednak większości cech składniowych i fleksyjnych typowych dla czasowników modalnych.
W języku niemiecki występują dwa rodzaje imiesłowów: Partizip I i Partizip II. Pierwszy określany jest w polskim
nazewnictwie jako imiesłów czynny, drugi jako imiesłów bierny lub przeszły, w zależności od znaczenia.
Imiesłów czynny
Imiesłów czynny (Partizip I) jest używany w funkcji przymiotnikowej i przysłówkowej i odpowiada formalnie
polskim imiesłowom: przysłówkowemu współczesnemu i przymiotnikowemu czynnemu.
Tworzony jest regularnie poprzez dodanie -d do bezokolicznika, i ewentualnie odpowiedniej końcówki odmiany
przymiotnika. Np.:
• machend – robiąc, od machen
• sehend – widząc, od sehen
• fahrend – jadąc, od fahren
Są 2 wyjątki:
• tuend – czyniąc, od tun
• seiend – będąc, od sein
Użycie przysłówkowe oznacza wykonywanie jakieś czynności w trakcie wykonywania innej, i jest często
zastępowane zdaniem podrzędnym z indem, während lub innym przyimkiem. Np. Ich höre das Radio, essend
(="Jedząc słucham radia"), częściej: Ich höre das Radio, während ich esse. (="Słucham radia, podczas gdy jem.")
Imiesłów bierny i przeszły
W języku niemieckim imiesłów funkcję imiesłowu biernego i przeszłego pełni Partizip II. Partizip II czasowników
przechodnich pełni funkcję imiesłowu biernego, zaś Partizip II czasowników nieprzechodnich pełni funkcję
imiesłowu przeszłego.
Partizip II używany jest także do tworzenia czasów złożonych, strony biernej oraz tzw. Zustandpassiv (zob. niżej
strona bierna).
Imiesłów ten odpowiada więc formalnie polskim imiesłowom: przymiotnikowemu biernemu oraz
przymiotnikowemu przeszłemu czynnemu.
Formy
Podobnie jak w przypadku czasu przeszłego prostego, przy tworzeniu imiesłowu biernego widoczny jest podział
czasowników na dwie grupy:
• czasowniki słabe, tworzące imiesłów bierny przez wymianę -en na -t
• czasowniki mocne, posiadający nieregularny imiesłów bierny
Partizip II wymaga dołączenia do czasownika przedrostka nierozdzielnego ge-, dotyczy to zarówno czasowników
słabych jak i mocnych. W przypadku czasowników złożonych nierozdzielnie (patrz wyżej), przedrostka się jednak
nie stosuje. Przy czasownikach złożonych rozdzielnie, przedrostek "ge-" umieszcza się między istniejącym
Gramatyka języka niemieckiego
5
przedrostkiem a czasownikiem.
Przykłady:
• machen → gemacht
• anmachen → angemacht
• bearbeiten → bearbeitet
• kommen → gekommen
• ankommen → angekommen
• bekommen → bekommen
Wyjątki:
Niektóre czasowniki zapożyczone (wszystkie słabe) nie wymagają ge-. Dotyczy to np. wszystkich czasowników
zakończonych na ieren, np. studieren (studiować) – studiert, nie *gestudiert.
Przykłady zastosowania imiesłowu biernego i przeszłego
• Partizip II w funkcji imiesłowu biernego: das gelesene Buch (czytana albo przeczytana książka)
• Partizip II w funkcji imiesłów przeszłego: das verstorbene Kind (zmarłe dziecko)
W gramatyce języka niemieckiego wyróżnia się następujące rodzaje zaimków:
• zaimki osobowe (Personalpronomen)
• zaimki dzierżawcze (Possesivpronomen)
• zaimki zwrotne (Reflexivpronomen)
• zaimki wskazujące (Demonstrativpronomen)
• zaimki względne (Relativpronomen)
• zaimki pytające (Interrogativpronomen)
• zaimki nieokreślone (Indefinitpronomen)
• zaimki wzajemne (reziproke Pronomen)
uchodzić za znany. Błędem jest użycie zaimka w miejsce dopiero później wymienionego rzeczownika, a więc: Sonst
war die Mutter immer fröhlich. Heute machte sie jedoch ein trauriges Gesicht., a nie: *Sonst war sie immer fröhlich.
Heute machte die Mutter ein trauriges Gesicht. Reguły tej nie stosuje się jedynie w przypadku, gdy rzeczownik
użyty został bezpośrednio po zaimku: Da ging er, der verlorene Sohn der Familie.
Błędem jest również użycie zaimka w odniesieniu do członu określającego rzeczowników złożonych, a więc nie:
*Hühneraufzucht und ihr Verkauf, tylko: Aufzucht und Verkauf der Hühner.
Zaimek osobowy
Zaimek osobowy zastępuje w zdaniu rzeczownik (osobę lub rzecz). Nazwą tą określa się w szerszym znaczeniu
zaimki osobowe właściwe, zaimki zwrotne oraz tzw. "zaimki wzajemne" (reziproke Pronomen – zob. niżej).
Zaimki osobowe właściwe (ich, du, er, sie, es, wir, ihr, sie) odmienne są przez przypadki.
• Zaimek ich oznacza pojedynczego autora wypowiedzenia. Użyty jako podmiot w zdaniu zaimek ten występuje z
orzeczeniem w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Ich bin hier = "(Ja) jestem tutaj."
• Zaimek du oznacza pojedynczego adresata wypowiedzenia. Użyty jako podmiot w zdaniu zaimek ten występuje z
orzeczeniem w drugiej osobie liczby pojedynczej. Du bist hier = "(Ty) jesteś tutaj."
• Zaimek er oznacza pojedynczą osobę lub rzecz, nie będącą adresatem ani autorem wypowiedzenia, przy czym
zaimek ten używany jest w zastępstwie rzeczownika rodzaju męskiego. Użyty jako podmiot w zdaniu zaimek ten
występuje z orzeczeniem w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Er ist hier = "(On) jest tutaj".
Gramatyka języka niemieckiego
6
• Zaimek es = "ono" oznacza pojedynczą osobą lub rzecz, nie będącą adresatem ani autorem wypowiedzenia, przy
czym zaimek ten używany jest w zastępwie rzeczownika rodzaju nijakiego. Użyty jako podmiot w zdaniu zaimek
ten występuje z orzeczeniem w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Es ist hier = "(Ono) jest tutaj".
• Inne użycia zaimka es:
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
• Forma sie jest homofoniczną formą mianownika dwóch zaimków
[2]
:
a) Zaimka sie oznaczającego pojedynczą osobę lub rzecz, nie będącą adresatem ani autorem wypowiedzenia,
przy czym zaimek ten używany jest w zastępstwie rzeczownika rodzaju żeńskiego. Użyty jako podmiot w
zdaniu zaimek ten występuje z orzeczeniem w trzeciej osobie liczby pojedynczej: Sie ist hier. = "(Ona) jest
tutaj."
b) Zaimka sie posiadającego dwa znaczenia:
– oznaczającego wiele osób lub rzeczy, z których żadna nie jest autorem ani adresatem wypowiedzenia.
– oznaczającego jednego lub wielu adresatów wypowiedzi lub adresata / adresatów wypowiedzi wraz z
innym podmiotem / podmiotami, przy czym zaimek ten używany jest jako forma grzecznościowa. W
tym wypadku reguły ortograficzne nakazują pisanie zaimka wielką literą
[3]
.
Użyty w zdaniu jako podmiot zaimek ten wymaga orzeczenia zawsze w trzeciej osobie liczby mnogiej
[4]
.
W zależności od kontekstu zdanie Sie sind hier może więc oznaczać: "(Oni / One) są tutaj.", "Pan / Pani jest
tutaj" lub "Państwo są tutaj".
• Zaimek wir oznacza wielu autorów wypowiedzenia lub autora / autorów wypowiedzenia wraz innym podmiotem
/ podmiotami.
W zależności od kontekstu zaimek wir = "my" może więc oznaczać:
a) kilku autorów wypowiedzenia (przy jednoczesnym wypowiadaniu)
b) jednego autora wypowiedzenia wraz z adresatem / adresatami ("my" = "ja i ty / wy")
c) jednego autora wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami ("my" = "ja i on / ona / ono / oni /
one")
d) jednego autora wypowiedzenia wraz z adresatem / adresatami i innym podmiotem / podmiotami ("my" = "ja
i ty i on / ona / ono / oni /one" lub "ja i wy i on / ona / ono / oni / one")
e) kilku autorów wypowiedzenia wraz z adresatem / adresatami ["my" = "my (autorzy) i ty / wy"]
f) kilku autorów wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami ["my" = "my (autorzy) i on / ona /
ono / oni / one"]
g) kilku autorów wypowiedzi wraz z adresatem / adresatami i innym podmiotem / podmiotami ["my" = "my
(autorzy) i ty i on / ona / ono / oni / one" lub "my (autorzy) i wy i on / ona / ono / oni / one"]
Użyty w zdaniu jako podmiot zaimek ten występuje z orzeczeniem w pierwszej osobie liczby mnogiej.
• Zaimek ihr
[5]
oznacza więcej niż jednego adresata wypowiedzenia lub adresata / adresatów wypowiedzenia wraz
z innym podmiotem / podmiotami.
W zależności od kontekstu zaimek ihr = "wy" może więc oznaczać:
a) więcej niż jednego adresata wypowiedzenia
b) jednego adresata wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami ("wy" = "ty i on / ona / ono / oni /
one")
c) więcej niż jednego adresata wypowiedzenia wraz innym podmiotem / podmiotami ["wy" = "wy (adresaci) i
on / ona / ono / oni / one]
Użyty w zdaniu jako podmiot zaimek ten występuje z orzeczeniem w drugiej osobie liczby mnogiej.
Gramatyka języka niemieckiego
7
Zaimek dzierżawczy
Zaimek dzierżawczy oznacza przynależność rzeczy lub osoby wyrażonej rzeczownikiem do innej osoby lub rzeczy,
której nazwę zaimek ten reprezentuje. Istnieje sześć zaimków dzierżawczych: mein, dein, sein, ihr, unser, euer.
Odmienne one są przez przypadki i rodzaje.
• Zaimek mein oznacza przynależność do pojedynczego autora wypowiedzenia, np. mein Buch = "moja książka"
• Zaimek dein oznacza przynależność do pojedynczego adresata wypowiedzenia, np. dein Buch = "twoja książka"
• Zaimek ihr posiada trzy znaczenia:
• oznacza przynależność do pojedynczej osoby lub rzeczy opisywanej w wypowiedzeniu, przy czym
reprezentuje on rzeczownik rodzaju żeńskiego.
• oznacza przynależność do opisywanych w wypowiedzeniu wielu osób lub rzeczy.
• oznacza przynależność do jednego lub wielu adresatów wypowiedzi lub adresata / adresatów wypowiedzi wraz
innym podmiotem / podmiotami. Stanowi on formę grzecznościową. W tym wypadku przyjęte reguły
ortograficzne nakazują pisownię zaimka wielką literą.
W zależności od konteksu wyrażenie ihr Buch może więc oznaczać: "jej książka", "ich książka" lub "Pana /
Pani / Państwa książka", przy czym w ostatnim przypadku reguły ortograficzne nakazują pisownię wielką
literą: Ihr Buch.
• Zaimek sein oznacza przynależność do pojedynczej osoby lub rzeczy opisywanej w wypowiedzeniu, przy czym
reprezentuje rzeczownik rodzaju męskiego lub nijakiego, np. sein Buch = "jego książka".
• Zaimek unser oznacza przynależność do więcej niż jednego autora wypowiedzenia lub do autorów / autora
wypowiedzenia wraz z innymi podmiotami.
W zależności od kontekstu zaimek unser = "nasz" może więc oznaczać:
a) przynależność do kilku autorów wypowiedzenia (przy jednoczesnym wypowiadaniu)
b) przynależność do jednego autora wypowiedzenia wraz z adresatem / adresatami ("nasz" = "mój i twój /
wasz")
c) przynależność do jednego autora wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami ("nasz" = "mój i
jego / jej / ich")
d) przynależność do jednego autora wypowiedzenia wraz z adresatem / adresatami i innym podmiotem /
podmiotami ("nasz" = "mój i twój i jego / jej / ich" lub "mój i wasz i jego / jej / ich")
e) przynależność do kilku autorów wypowiedzi wraz z adresatem / adresatami ["nasz" = "nasz (autorów) i twój
/ wasz"]
f) przynależność do kilku autorów wypowiedzi wraz z innym podmiotem / podmiotami ["nasz" = "nasz
(autorów) i jego / jej / ich"]
g) przynależność do kilku autorów wypowiedzi wraz z adresatem / adresatami i innym podmiotem /
podmiotami ["nasz" = "nasz (autorów) i twój i jego / jej / ich" lub "nasz (autorów) i wasz i jego / jej / ich"]
• Zaimek euer oznacza przynależność do więcej niż jednego adresata wypowiedzenia lub do adresata / adresatów
wypowiedzenia wraz z innymi podmiotami.
W zależności od kontekstu zaimek euer = "wasz" może więc oznaczać:
a) przynależność do więcej niż jednego adresata wypowiedzenia
b) przynależność do jednego adresata wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami ("wasz" = "twój
i jego / jej / ich")
c) przynależność do więcej niż jednego adresata wypowiedzenia wraz z innym podmiotem / podmiotami
["wasz" = "wasz (adresatów) i jego / jej / ich]
Gramatyka języka niemieckiego
8
Zaimek zwrotny
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Zaimek wskazujący
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Zaimek względny
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Zaimek pytający
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Zaimki pytające tak jak w języku polskim występują na początku zdania ( np. Woher kommst du - skąd pochodzisz
). Zaimki te występują czasami w dwóch członach.
Proste zaimki pytające :
- Wer - kto? - Wo - gdzie? - Wie - jak/jaki/jaka/jakie? - Wann - kiedy? - Was - co? - Welche - który? - Woher -
skąd? - Mit wem - z kim? - Womit - czym? - Warum - dlaczego? - Wie viel - ile? - Um wie viel Uhr - o której
godzinie? - Wessen - czyj/czyja/czyje?
Zaimek nieokreślony
Zaimki nieokreślone (Indefinitpronomina) służą do wskazywania osób lub rzeczy, których nie można nazwać w
sposób określony. Należą tu takie wyrazy, jak:
• (irgend)jemand / niemand = "ktoś"/"nikt"
• (irgend)einer / keiner = "ktoś"/"nikt"
• (irgend)etwas / nichts = "coś"/"nic"
• (irgend)wer / (irgend)was = potocznie: "ktoś"/"coś"
Należą tu także grupy wyrazów, takie jak: dies und jenes (≈"to i owo"), dieser und jener itp.
Do zaimków nieokreślonych należą także wyrazy oznaczające ilość lub wielkość w sposób nieokreślony, na
przykład:
• w liczbie pojedynczej: jeder = "każdy", jeglicher = "wszelki", mancher = "niektóry", man (w użyciach
nieosobowych, zob. niżej), wer = "kto" (w użyciach względnych, np. wer die Wahl hat, hat die Qual)
• w liczbie mnogiej: alle = "wszyscy"/"wszystkie", (die) gesamten = "wszyscy/wszystkie (razem)", sämtliche =
"wszelcy"/"wszelkie", keine = "żadni"/"żadne", viele = "wiele", wenige = "mało", einige = "kilka", ein paar =
"parę", etliche = "niektórzy"/"niektóre", gewisse = "pewni"/"pewne", manche = "niektórzy"/"niektóre", mehrere ≈
"kilka", verschiedene = "różni"/"różne", die einen / die anderen = "jedni" ("jedne")/"drudzy" ("drugie"), die
übrigen = "pozostali"/"pozostałe".
Do niektórych zaimków nieokreślonych możliwe jest dodanie przyrostka -erlei. Utworzone w ten sposób zaimki
oznaczają indywidualną różnorodność w obrębie grupy bliżej nieokreślonej co do wielkości, np.: allerlei, keinerlei,
vielerlei, mancherlei, verschiedenerlei itp. Zobacz też: liczebnik wieloraki.
Zaimek nieokreślony man nie posiada samodzielnego znaczenia i używany jest wyłącznie w zdaniach do tworzenia
konstrukcji nieosobowych. Wymaga 3 osoby liczby pojedynczej czasownika, np.:
• Man hört hier Musik. = "Słucha się tutaj muzyki".
• Das kann man nicht machen. = "Tego nie można robić".
• Man hat mir gesagt, dass ... = "Powiedziano mi, że ..."
Konstrukcja z man często zastępowana jest w języku niemieckim przez stronę bierną, np.:
• In Norwegen isst man viel Fisch – strona czynna.
Gramatyka języka niemieckiego
9
• In Norwegen wird viel Fisch gegessen – strona bierna.
Oprócz użyć samodzielnych, niektóre zaimki nieokreślone mogą być używane atrybutywnie przed rzeczownikiem.
Rzeczownik taki określa wówczas indywidualne cechy przedmiotu, zaś zaimek jego nieokreśloną wielkość, zasięg
lub liczebność, np.: wenige Leute = "mało ludzi", ein bisschen Zucker = "trochę cukru", die ganze Welt = "cały
świat". Do analogicznych konstrukcji zaliczają się użycia zaimka z rzeczownikiem odprzymiotnikowym, np. etwas
Schönes = "coś pięknego", nichts Interessantes = "nic ciekawego".
W przypadku zaimków ein bisschen, etwas, viel, wenig możliwe jest również użycie przysłówkowe: Wir wollen
etwas spazieren gehen = "Chcemy trochę pospacerować", Das hat uns viel genützt = "Bardzo się nam to przydało".
Użycie tych zaimków możliwe jest w takiej funkcji również przed przymiotnikiem, np. Das Wetter ist heute etwas
besser als gestern = "Pogoda jest dziś nieco lepsza niż wczoraj".
Zaimek wzajemny
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Liczebnik
W języku niemieckim liczebnik (Zahlwort, Numerale) określa liczbowo wielkości i procesy. Wyróżnia się
następujące rodzaje liczebników:
• liczebnik główny (Kardinalzahl, Grundzahl)
• liczebnik porządkowy (Ordinalzahl, Ordnungszahl)
• liczebnik ułamkowy (Bruchzahl)
• liczebnik wielokrotny (Wiederholungszahlwort, Interativ)
• liczebnik mnożny (Vervielfältigungszahlwort, Multiplikativ)
• liczebnik wieloraki (Gattungszahlwort)
• liczebnik podziałowy (dystrybutywny) (Verteilungszahlwort, Distributiv)
• liczebnik przysłówkowy porządkowy ("wyliczający") (Aufzählungswort)
W opisach gramatyki niemieckiej używa się określenia przysłówek liczebnikowy (Zahladverb) w odniesieniu do
liczebników przysłówkowych porządkowych ("wyliczających") oraz liczebników podziałowych ze względu na ich
funkcję składniową.
np. sześcioro dzieci = sechs Kinder.
Liczebnik główny
Liczebniki główne (Kardinalzahlen, Grundzahlen) używane są w języku niemieckim na oznaczenie całkowitej
liczby przedmiotów lub osób oraz do liczbowego określenia danej wielkości. Jest to użycie "atrybutywne"
(określające). Ponadto liczebniki główne występują w użyciu "absolutnym", np. przy odliczaniu. Liczebnik "jeden"
posiada w funkcji "absolutnej" postać eins, a w funkcji "atrybutywnej", postać ein, eine (jak rodzajnik nieokreślony).
Zasady ortografii niemieckiej nakazują pisownię liczebników głównych małą literą (eins, zwei, drei itd.). Wyjątek
stanowią rzeczowniki odliczebnikowe, w przypadku których dany liczebnik występuje jako nazwa danego obiektu,
np. eine Eins stellen = "postawić jedynkę (ocenę)", Er hat eine rote Sechs an die Wand gemalt = "Namalował na
ścianie czerwoną szóstkę". Wielką literą pisze się również liczebniki Million ("milion"), Milliarde ("miliard"),
Billion ("bilion"), Billiarde ("biliard"), Trillion ("trylion") itd. oraz liczebniki hundert i tausend, użyte w liczbie
mnogiej w funkcji liczebników nieokreślonych, np. Hunderte von Menschen ("setki ludzi"), Tausende von
Gefangenen ("tysiące więźniów"). W podobnej funkcji możliwe jest tu także użycie liczby pojedynczej: das halbe
Hundert (von) Menschen ("pół setki ludzi")
[6]
. Liczebniki główne między jeden a milion pisze się ponadto zawsze
łącznie, a więc na przykład: einundzwanzig ("dwadzieścia jeden", 21), siebenundachtzigtausendfünfhundertneunzehn
("osiemdziesiąt siedem tysięcy pięćset dziewiętnaście", 87.519), ale: eine Million ("milion", 1.000.000), eine Million
Gramatyka języka niemieckiego
10
sechshundertsiebzigtausendacht ("milion sześćset siedemdziesiąt tysięcy osiem", 1.670.008), eine Milliarde fünf
Millionen achtzigtausend ("miliard pięć milionów osiemdziesiąt tysięcy", 1.005.080.000) itp.
Liczebnik porządkowy
Liczebniki porządkowe (Ordinalzahlen, Ordnungszahlen) wskazują na kolejność w danym szeregu. Tworzy się je od
liczebników głównych za pomocą określonej końcówki. Dla liczebników do 19 jest to końcówka -te, np. zweite
("drugi"), elfte ("jedenasty"), achtzehnte ("osiemnasty"), zaś od 20 jest to końcówka -ste
[7]
, np. zwanzigste
("dwudziesty"), dreißigste ("trzydziesty"). Nieregularnie tworzone są formy liczebnika "pierwszy" (erste) i trzeci
(dritte). Liczebnik "ósmy" (achte) posiada końcówkę -e ze względu na asymilację z wygłosowym -t tematu
liczebnika głównego "osiem" (acht). Liczebnik "tysięczny", posiada końcówkę -ste: tausendste. W przypadku
liczebników złożonych, tylko ostatni człon przyjmuje postać liczebnika porządkowego: dreiundzwanzigste
("dwudziesty trzeci"), tausendachthunderterste ("tysiąc osiemset pierwszy") itp.
Ze względów znaczeniowych liczebniki porządkowe występują najczęściej po rodzajniku określonym i odmieniają
się według paradygmatu dla przymiotnika (zob. niżej Deklinacja liczebnika).
Liczebnik ułamkowy
Liczebniki ułamkowe (Bruchzahlen) tworzone są w języku niemieckim od liczebników porządkowych za pomocą
przyrostka -tel (etymologicznie Teil = "część"), np. Drittel ("trzecia część"), Viertel ("czwarta część"). Wyrazy te
używane są najczęściej z liczebnikiem głównym jako nazwy ułamków: ein Drittel ("jedna trzecia"), drei Viertel
("trzy czwarte"). Dla liczebników między 20 a 100 oraz 1000 przyrostek -tel poprzedzony jest dodatkowo przez -s-
(por. opis liczebników porządkowych), a więc: Zwanzigstel ("dwudziesta część"), Hundertstel ("setna część"),
Tausendstel ("tysięczna część").
Pisownia tych liczebników wielką lub małą literą zależy od ich funkcji – kiedy występują w funkcji rzeczownikowej
(jako nazwa ułamka), np. ein Achtel der Summe ("jedna ósma sumy"), pisane są wielką literą. Kiedy jednak użyte są
atrybutywnie przed nazwą jednostki miary, pisane są małą literą: drei viertel Kilo Mehl ("trzy czwarte kilograma
mąki").
Liczebniki ułamkowe Eintel ("pierwsza część") i Zweitel ("druga część") używane są rzadko, prawie wyłącznie w
matematyce, np. fünf Zweitel ("pięć drugich"), sieben Dreihundertundeintel ("siedem trzysta pierwszych").
Liczebnik Zweitel częściej zastępowany jest liczebnikiem ułamkowym halb ("pół") lub rzeczownikiem die Hälfte
("połowa"), np. ein halbes Jahr ("pół roku"), die Hälfte der Wand ("połowa ściany"). Użycie rzeczownika die Hälfte
jest obligatoryjne, gdy mowa jest o połowie liczby danych obiektów, nie zaś o połówkach samych obiektów, np. die
Hälfte der Äpfel = "połowa (liczby) jabłek", ale: halbe Äpfel = "połówki jabłek". Konstrukcje z rzeczownikiem die
Hälfte pozwalają ponadto na rozróżnienie wyrażeń typu: zwei Hälften des Apfels (wzgl. zwei Hälften eines Apfels) =
"dwie połówki (jednego, tego samego) jabłka" oraz zwei halbe Äpfel = "dwie połówki jabłka (niekoniecznie tego
samego)".
Język niemiecki dysponuje też liczebnikiem anderthalb ("półtora"). Dawniej istniały także liczebniki ułamkowe
tworzone od liczebników porządkowych + halb, a więc: zweithalb ("półtrzecia"), dritthalb ("półczwarta") itp.,
współcześnie zastępowane połączeniami liczebnika głównego z -(und)einhalb, a więc odpowiednio
zweieinhalb/zweiundeinhalb ("dwa i pół"), dreieinhalb / dreiundeinhalb ("trzy i pół"), np. zweieinhalb Jahre ("dwa i
pół roku"), zamiast dawnego zweithalb Jahre ("półtrzecia roku"). Możliwe jest także użycie konstrukcji opisowej:
zwei und ein halbes Jahr.
Gramatyka języka niemieckiego
11
Liczebnik wielokrotny
Liczebniki wielokrotne (Wiederholungszahlwörter, Interativa) wyrażają częstotliwość wykonania danej czynności.
Tworzone są od liczebników głównych z przyrostkiem -mal, np. einmal ("jeden raz", "jednokrotnie"), zweimal ("dwa
razy", "dwukrotnie") itp. Wyrazy te mogą też pełnić funkcję liczebników mnożnych przysłówkowych (zob. niżej),
np. Julia ist zweimal so groß wie Anna ("Julia jest dwa razy tak wysoka jak Anna"). Możliwe jest też dołączenie
przyrostka -mal do liczebników ułamkowych halb i zakończonych na -halb (anderthalb, zweieinhalb), a więc
halbmal ("pół raza"), anderthalbmal ("półtora raza"), zweieinhalbmal ("dwa i pół raza"). W praktyce jednak takie
połączenia pojawiają się rzadko.
Ponadto odróżnia się liczebniki wielokrotne określone (bestimmte Wiederholungszahlwörter) – których przykłady
wymieniono wyżej – od liczebników wielokrotnych nieokreślonych (unbestimmte Wiederholungszahlwörter), takich
jak: einigemal ("kilka razy"), manchmal ("czasami"), mehreremal ("wiele razy") itp.
Oprócz liczebników wielokrotnych przysłówkowych, których przykłady wymieniono wyżej, możliwe jest także
utworzenie liczebników wielokrotnych przymiotnikowych poprzez dodanie przyrostka -ig do formy przysłówkowej,
a więc: einmalig ("jednokrotny", także: "niepowtarzalny", "unikatowy"), zweimalig ("dwukrotny"), dreimalig
("trzykrotny"), anderthalbmalig ("półtorakrotny") itp. Przykład: dreimaliges Klopfen an die Tür ("trzykrotne pukanie
do drzwi").
Liczebnik mnożny
Liczebniki mnożne (Vervielfältigungszahlwörter, Multiplikativa) określają liczbę części danego obiektu lub liczbę
egzemplarzy, w jakiej obiekt ten jest dostępny, a także stopień nasilenia danego zjawiska (przy porównaniach).
Tworzy się je od liczebników głównych przez dodanie przyrostka -fach (przestarzale także -fältig), np. zweifach,
dreifach itd. Przykłady: Er ist vierfach so alt wie ich albo Er ist vierfach älter als ich = "Jest czterokrotnie starszy
ode mnie", Unsere Schule hat die dreifache Schülerzahl der euren = "Nasza szkoła ma trzykrotnie większą liczbę
uczniów od waszej" [dosł. ma trzykrotną liczbę uczniów waszej (szkoły)"], ein dreifaches Problem = "potrójny
problem" (złożony z trzech zagadnień), Ich sehe dreifach ("Widzę potrójnie").
Dla liczby dwa możliwe jest utworzenie dwóch liczebników mnożnych – doppelt i zweifach. Liczebnika zweifach
używa się zasadniczo na określenie obiektów złożonych z dwu części, zaś doppelt dla występujących w dwu
egzemplarzach. Porównaj: Er hat ein zweifaches Verbrechen begangen – Raub und Mord. = "Popełnił podwójne
przestępstwo – rabunek i morderstwo.", ale: Er hat einen doppelten Mord begangen = "Popełnił podwójne
morderstwo (=zabił dwie osoby, popełnił dwa morderstwa)".
W języku niemieckim istnieje też możliwość utworzenia liczebników mnożnych od liczebników ułamkowych halb i
anderthalb (odpowiednio: halbfach = "półkrotny, półkrotnie" i anderthalbfach "półtorakrotny, półtorakrotnie").
Oprócz wymienionych wyżej przykładów liczebnika mnożnego określonego (bestimmtes Vervielfältigungszahlwort)
istnieją również liczebniki mnożne nieokreślone (unbestimmte Vervielfältigungszahlwörter), np. mehrfach, vielfach,
mannigfach itp.
Dawny liczebnik mnożny einfach pełni współcześnie funkcję przysłówka o znaczeniu "po prostu" (np. Es reicht,
wenn du mich einfach anrufst. = "Wystarczy, że do mnie po prostu zadzwonisz.") lub przymiotnika o znaczeniu
"prosty, niezłożony, łatwy" (np. Das ist eine einfache Aufgabe für ihn. = "To dla niego łatwe zadanie.").
Liczebnik wieloraki
Liczebniki wielorakie (Gattungszahlwörter) określają liczbę właściwości danego obiektu lub liczbę odmian, w
przyrostkiem -lei
[8]
: zweierlei ("dwojaki"), dreierlei ("trojaki") itd., np.: ein Kleid aus zweierlei Stoff = "suknia z
dwojakiego materiału" (z dwóch rodzajów materiału), dreierlei Hemd = "trojaka koszula" (o trzech właściwościach,
np. trójkolorowa). Liczebnik zweierlei użyty w funkcji orzecznikowej często oznacza także rozdzielność dwóch
rzeczy, np. Wollen und Tun sind zweierlei = "Chcieć i zrobić to dwie różne rzeczy".
Gramatyka języka niemieckiego
12
Oprócz wymienionych wyżej przykładów liczebnika wielorakiego określonego (bestimmtes Gattungswort), istnieją
także liczebniki wielorakie nieokreślone (unbestimmte Gattungszahlwörter), klasyfikowane też jako zaimki
nieokreślone, np. mancherlei (≈"różnoraki", "kilku rodzajów"), allerlei ("wszelkich rodzajów") itp. Zobacz też:
zaimek nieokreślony.
Liczebnik podziałowy
Liczebniki podziałowe, inaczej zwane dystrybutywnymi (Verteilungszahlwörter, Distributiva), określają liczbowo
powtarzający się równy przydział danej klasy obiektów. Tworzy się je poprzez użycie przyimka je przed
liczebnikiem głównym, ułamkowym lub wielokrotnym przysłówkowym, a więc: je zwei ("po dwa"), je drei ("po
trzy"), je halb ("po połowie"), je ein Viertel ("po ćwierć"), je zweimal ("po dwa razy", "po dwakroć"). Przykłady:
Der Vertrag wurde in zwei gleichlautenden Exemplaren angefertigt, je ein für jede der Vertragsparteien. ("Niniejsza
umowa została sporządzona w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron."); Bei der
Übung werden die Arme je viermal seitwärts und vorwärts gehoben. ("Przy ćwiczeniu ręce unosi się po cztery razy
w bok i w przód.").
Liczebnik porządkowy przysłówkowy
Liczebniki porządkowe przysłówkowe, klasyfikowane w gramatyce języka niemieckiego jako "wyrazy wyliczenia"
(Aufzählungswörter), używane są dla zaznaczenia kolejności kolejno wymienianych obiektów lub zagadnień.
Tworzy się jej poprzez dodanie końcówki -ens do liczeników porządkowych, a więc na przykład: erstens ("po
pierwsze"), zweitens ("po drugie"), drittens ("po trzecie"), zwanzigstens ("po dwudzieste") itp.
[9]
Przyimki stoją przed frazą rzeczownikową i łączą się z jednym lub dwoma przypadkami (zob. rozdział "deklinacja"
poniżej).
Przyimki stojące przed rodzajnikiem określonym mają również formy skrócone:
• in dem → im
• in das → ins
• zu dem → zum
• zu der → zur
• an dem → am
• bei dem → beim
• für das → fürs*
• um das → ums*
• durch das → durchs*
• auf das → aufs*
• auf dem → aufm*
• auf den → aufn*
• vor das → vors*
• vor dem → vorm*
• vor den → vorn*
• nach dem → nachm*
itp.
Uwaga: Formy oznaczone gwiazdką nie powinny być stosowane w języku formalnym z wyjątkiem utartych
wyrażeń, takich jak ums Leben kommen itp.
Gramatyka języka niemieckiego
13
Spójnik
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Partykuła
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Odmiana
Deklinacja
Deklinacji w języku niemieckim podlegają:
• rzeczowniki
• przymiotniki
• niektóre liczebniki
• niektóre zaimki
W języku niemieckim istnieją dwie liczby
Wyróżnia się też cztery przypadki:
• mianownik (Nominativ) – analogicznie jak w języku polskim oraz w orzecznikach (analogicznie do łacińskiego
nominativus duplex)
• dopełniacz (Genitiv) – używany głównie do wyrażania posiadania, a także po niektórych, nielicznych przyimkach
oraz w niektórych wyrażeniach czasownikowych
• celownik (Dativ) – używany dla dopełnienia dalszego oraz z niektórymi przyimkami
• biernik (Akkusativ) – analogicznie jak w języku polskim, oraz z niektórymi przyimkami
Znaczenie polskiego wołacza wyraża się mianownikiem, przy czym przed rzeczownikiem nie używa się wówczas
rodzajnika. Pozostałe przypadki oddawane są przy pomocy odpowiednich przyimków.
Deklinacja rzeczownika
Rzeczownik posiada w języku niemieckim ubogą fleksję, a przypadek określany jest przede wszystkim za pomocą
rodzajnika.
Odmiana rodzajnika określonego:
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński Liczba mnoga
Mianownik der
das
die
Dopełniacz des
der
Celownik
dem
der
den
Biernik
den
das
die
Odmiana rodzajnika nieokreślonego:
Gramatyka języka niemieckiego
14
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński
Mianownik ein
eine
Dopełniacz eines
einer
Celownik
einem
einer
Biernik
einen
ein
eine
Rodzajnik nieokreślony nie występuje w liczbie mnogiej.
Sam rzeczownik przyjmuje dodatkowe końcówki fleksyjne (będące reliktem dawnej odmiany) tylko w niektórych
przypadkach gramatycznych, np. w celowniku liczby mnogiej do rzeczownika dołączana jest końcówka -n, z
wyjątkiem rzeczowników zakończonych już w liczbie mnogiej na -(e)n lub -s, np. die Bücher : den Büchern
("książki" : "książkom"), ale: die Normen : den Normen ("normy" : "normom"), die Kinos : den Kinos ("kina" :
"kinom"). Pozostałe końcówki uzależnione są od typu deklinacji, według której odmienia się dany rzeczownik.
Mocna deklinacja
Według deklinacji mocnej odmienia się w języku niemieckim większość rzeczowników. Odmiana ta charakteryzuje
się – oprócz przedstawionej wyżej odmiany rodzajników i końcówki -n lub -en w celowniku liczby mnogiej – także
dołączaniem do rzeczownika następujących końcówek fleksyjnych:
• W dopełniaczu liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego dołączana jest końcówka -(e)s, np. das Heft : des
Heftes ("zeszyt" : "zeszytu"), der Lehrer : des Lehrers ("nauczyciel" : "nauczyciela").
• Dawniej występowało tu też -e w celowniku rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, obecnie zachowane
tylko w pewnych wyrażeniach, np. zu Hause, zamiast zu Haus. Użycie -e w celowniku w niektórych innych
wyrazach (głównie jednosylabowych), podobnie jak brak -e we wspomnianych wyrażeniach skostniałych, jest
poprawne, aczkolwiek nacechowane stylistycznie.
Słaba deklinacja
Według słabej deklinacji odmienia się większość rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych w mianowniku
liczby pojedynczej na -e (np. der Junge = "chłopiec"), -ist (np. der Tourist = "turysta"), -ent (np.der Student =
"student") oraz niektórych innych (np. der Mensch). Rzeczowniki te mają we wszystkich przypadkach poza
mianownikiem liczby pojedynczej oraz we wszystkich w liczbie mnogiej końcówkę -en. Przykład odmiany:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Mianownik der Junge
die Jungen
Dopełniacz des Jungen
der Jungen
Celownik
dem Jungen
den Jungen
Biernik
den Jungen
die Jungen
Mieszana deklinacja
Nieliczna grupa niemieckich rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego (m.in. das Herz = "serce", der Wille =
"wola", der Funke ="iskra") odmienia się według paradygmatu tzw. deklinacji mieszanej. W dopełniaczu liczby
pojedynczej występuje tu końcówka -(e)ns, np. des Herzens, des Willens. W pozostałych przypadkach końcówki
rzeczowników rodzaju męskiego pokrywają się z końcówkami dla deklinacji słabej (czyli zawsze -n: dem Willen,
den Willen itp.). Rzeczownik rodzaju nijakiego das Herz ma w liczbie pojedynczej biernik równy mianownikowi, w
pozostałych przypadkach (oprócz dopełniacza) przyjmuje końcówkę -en, a więc na przykład: celownik l.p. dem
Herzen ("sercu"), mianownik l. mn. die Herzen ("serca") itp.
Gramatyka języka niemieckiego
15
Uwaga: Niektóre rzeczowniki tej grupy, posiadające rodzaj męski, mają oboczną, równoprawną formę mianownika
liczby pojedynczej z końcówką -n, a więc na przykład der Funke albo der Funken, der Friede albo der Frieden
uznać za mocną, ponieważ końcówką dopełniacza liczby pojedynczej jest wówczas -s (des Funkens z -s dołączonym
do formy mianownika), a w pozostałych przypadkach forma rzeczownika równa jest mianownikowi (zawsze
Funken).
Deklinacja przymiotnikowa
Odmiana przymiotnikowa dotyczy rzeczowników utworzonych od przymiotników lub imiesłowów, np. der Kranke
= (ten) chory. Rzeczowniki takie odmienia się zgodnie ze wzorcem odmiany przymiotnika.
Deklinacja przymiotnika
Przymiotnik stojący przed rzeczownikiem, którego nie poprzedza rodzajnik, zaimek dzierżawczy, zaimek
wskazujący ani przeczenie kein, odmienia się zasadniczo według paradygmatu odmiany rodzajnika, przy czym w
dopełniaczu rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedycznej przyjmuje od końcówkę -en:
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński Liczba mnoga
Mianownik kleiner
kleines
kleine
Dopełniacz kleinen
kleiner
Celownik
kleinem
kleiner
kleinen
Biernik
kleinen
kleines
kleine
Po rodzajniku określonym i zaimku wskazującym, występuje "odmiana słaba":
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński Liczba mnoga
Mianownik kleine
kleine
kleinen
Dopełniacz kleinen
Celownik
kleinen
Biernik
kleinen
kleine
kleinen
Po rodzajniku nieokreślonym występuje odmiana według następującego paradygmatu:
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński
Mianownik kleiner
kleines
kleine
Dopełniacz kleinen
Celownik
kleinen
Biernik
kleinen
kleines
kleine
Po zaimkach dzierżawczych oraz przeczeniu kein występuje w liczbie pojedynczej odmiana jak po rodzajniku
nieokreślonym, a więc: mein gutes Buch, meinem guten Buch ("moja dobra książka" : "mojej dobrej książce", por.
ein gutes Buch : einem guten Buch) itp., zaś w liczbie mnogiej jak po rodzajniu określonym, a więc: meine guten
Bücher, meiner guten Bücher ("moje dobre książki" : "moich dobrych książek", por. die guten Bücher, der guten
Bücher).
Odmiana po liczebnikach nieokreślonych i zbiorowych
Gramatyka języka niemieckiego
16
Stopniowanie przymiotnika i przysłówka
Przymiotniki i przysłówki mają 3 stopnie:
• równy – forma bazowa
• wyższy – dodana końcówka -er
• najwyższy – dodana końcówka -ste
Przysłówek w stopniu najwyższym poprzedzony jest przez am i przyjmuje końcówkę -sten, np. am lautesten =
"najgłośniej".
Niektóre przymiotniki i przysłówki mają nieregularne stopniowanie, np. gut (dobry / dobrze) : besser (lepszy /
lepiej) : beste / am besten (najlepszy / najlepiej). Dodatkowo w stopniu równym i wyższym jednosylabowych
przymiotników i przysłówków zachodzi przegłos samogłoski tematycznej (tam, gdzie to możliwe), np. alt – älter –
älteste. Wyjątki od tej reguły są nieliczne (np. laut – lauter – lauteste). W przypadku przymiotników i przysłówków
wielosylabowych przegłos nie następuje.
Przymiotniki i przysłówki stopniowane nieregularnie:
Równy Wyższy Najwyższy
gern
lieber
am liebsten
gut
besser
beste
hoch
höher
höchste
nah
näher
nächste
viel
mehr
meiste
Ze względów znaczeniowych przymiotniki w stopniu najwyższym stojące przed rzeczownikiem najczęściej
poprzedzone są rodzajnikiem określonym lub zaimkiem dzierżawczym (rzadziej zaimkiem liczebnym alle
="wszyscy / wszystkie"). Może to dotyczyć także funkcji orzecznikowej, np. Dieses Buch ist das beste = "Ta książka
jest najlepsza", Dieser Tisch ist der billigste = "Ten stół jest najtańszy". Konstrukcja z "am" jest również możliwa
Dieses Buch ist am besten, Dieser Tisch ist am billigsten. Niekiedy może się to także wiązać ze zmianą znaczenia
wypowiedzi, np.: Ich bin der beste in Mathe. = "Jestem najlepszy z matematyki (ze wszystkich uczniów).", ale: Ich
bin am besten in Mathe. = "Jestem najlepszy z matematyki (ze wszystkich przedmiotów)".
Przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym odmieniają się według przedstawionych wyżej paradygmatów
odmiany dla przymiotnika w stopniu równym, a więc np. mein bestes Buch ("moja najlepsza książka"), die ältesten
Schüler ("najstarsi uczniowie"), ein schnellerer Spieler ("szybszy gracz") itp.
Deklinacja zaimków osobowych
Zaimki osobowe właściwe (ich, du, er, sie, es, wir, ihr, sie) odmieniają się w języku niemieckim przez przypadki
według następującego paradygmatu:
Gramatyka języka niemieckiego
17
Mianownik Dopełniacz Celownik Biernik
ich
meiner
mir
mich
du
deiner
dir
dich
er
seiner
ihm
ihn
sie
ihrer
ihr
sie
es
seiner
ihm
es
wir
unser
uns
uns
ihr
eurer
euch
euch
sie
ihrer
ihnen
sie
Zaimki osobowe w dopełniaczu są używane rzadko i prawie wyłącznie w wypadku, gdy dopełniacza wymaga w
zdaniu rekcja czasownika, np.: Erbarme dich meiner!; Da steht ein Telefon. Bediene dich seiner!. Styl takich
wypowiedzi jest najczęściej przestarzały lub poetycki. Formy dopełniacza zaimka osobowego należy odróżnić od
zaimków dzierżawczych.
Deklinacja zaimków dzierżawczych
Zaimki dzierżawcze oraz kein odmieniają się przez przypadki i rodzaje według następującego paradygmatu (podano
przykłady dla mein):
Rodzaj męski Rodzaj nijaki Rodzaj żeński Liczba mnoga
Mianownik mein
meine
Dopełniacz meines
meiner
Celownik
meinem
meiner
meinen
Biernik
meinen
mein
meine
Rodzajem i przypadkiem zaimka dzierżawczego rządzi określany przez niego rzeczownik, a więc mein Tisch ("mój
stół" – rzeczownik rodzaju męskiego w mianowniku rządzi takimiż formami zaimka); meines Tisches ("mojego
stołu" – rzeczownik rodzaju męskiego w dopełniaczu i odpowiednie formy zaimka); deinen Büchern ("twoim
książkom" – rzeczownik w celowniku liczby mnogiej i takaż forma zaimka). Zaimek zachowuje takie formy także w
funkcji orzecznikowej: Der Tisch ist meiner ("Stół jest mój"), Die Tasche ist meine ("Torba jest moja"). W takich
wypadkach jednak przynależność wyraża się częściej konstrukcjami z zaimkiem osobowym, np. Der Tisch / Die
Tasche gehört mir. ("Stół / torba należy do mnie.").
Wypadanie nieakcentowanego -e- w formach zaimków dzierżawczych
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Deklinacja zaimków względnych i pytających
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Deklinacja liczebnika
W języku niemieckim jedynie niektóre liczebniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje.
• Liczebnik główny posiada w języku standardowym jedynie szczątkową odmianę, stanowiącą relikt dawnych form
gramatycznych. Liczebnik "jeden" przyjmuje formy równe formom rodzajników nieokreślonych i odmienia się
według ich paradygmatu przez przypadki i rodzaje, a więc np.: ein Hund, eines Hundes, einem Hund, einen
Hund ("jeden pies", "jednego psa", "jednemu psu", "jednego psa"), eine Frau, einer Frau, einer Frau, eine Frau
("jedna kobieta", "jednej kobiety", "jednej kobiecie", "jedną kobietę") itp. Liczebnik "jeden" odmienny jest także
Gramatyka języka niemieckiego
18
przez rodzaje w funkcji orzecznikowej: Das Heft ist nur eines. ("Zeszyt jest tylko jeden"), ale Der Hund ist nur
einer. Odmiana liczebnika "jeden" przez rodzaje i przypadki występuje również w przypadku, gdy liczebnik ten
nie poprzedza rzeczownika, ale go zastępuje: Es kann nur einen geben ("Może być tylko jeden"). W takim
wypadku liczebnik przyjmuje zawsze końcówkę rodzajnika określonego (nie występuje forma ein), a więc: Wo
sind meine Hefte? Ach, eines sehe ich schon. ("Gdzie są moje zeszyty? Ach, jeden już widzę.").
Liczebniki główne większe od jedności posiadają współcześnie w języku standardowym jedynie formy
dopełniacza, tworzone za pomocą końcówki -er, a więc np.: zweier Herzen ("dwóch serc"), dreier Frauen
("trzech kobiet") itp. W niektórych dialektach zachowały się też dawne formy celownika z końcówką -en, np.
zu zweien ("we dwóch / we dwoje"), zu dreien ("we trzech / we troje") itd. W języku standardowym
konstrukcje te zastępowane są odpowiednio przez zu zweit, zu dritt itd. (formy tworzone od liczebnika
porządkowego). Istnieją ponadto formy dialektalne mianownika i biernika z końcówką -e, współcześnie
przetrwały one jednak już niemal wyłącznie w formach rzeczowników odliczebnikowych, np. die Neune =
"dziewiątka" (w języku standardowym die Neun).
• Liczebniki przymiotnikowe porządkowe, wielokrotne i mnożne odmieniają się przez liczby i rodzaje według
paradygmatu dla przymiotnika, np. der erste Renner ("pierwszy biegach"), ein dreimaliges Klopfen ("trzykrotne
pukanie"), die dreifache Zahl ("trzykrotna liczba", "trzykrotność") itp.
• Liczebniki ułamkowe z końcówką -tel są zasadniczo nieodmienne. Liczebnik halb odmienia się się według
paradygmatu dla przymiotnika zwei halbe Äpfel ("dwie połówki jabłka"). Liczebnik anderthalb jest nieodmienny
i używany z rzeczownikiem w liczbie mnogiej: anderthalb Jahre ("półtora roku"). Nieodmienne są również
przestarzałe liczebniki zweithalb ("półtrzecia" = "dwa i pół"), dritthalb ("półczwarta" = "trzy i pół") oraz
zastępujące je współcześnie konstrukcje: zweieinhalb/zweiundeinhalb, dreieinhalb, dreiundeinhalb itp.
• Pozostałe liczebniki (przysłówkowe porządkowe, przysłówkowe wielokrotne, przysłówkowe mnożne, wielorakie
i podziałowe) są nieodmienne.
Koniugacja
Czasownik w języku niemieckim odmienia się przez czasy, osoby, liczby, tryby, a czasowniki przechodnie także
Osoby
Tak jak w większości języków indoeuropejskich są 3 osoby.
Jako form grzecznościowych używa się 3 osoby liczby mnogiej z zaimkiem Sie, który ma wielorakie znaczenie w
języku polskim, m.in. Pan, Pani, Państwo.
• Liczba pojedyncza (Singular)
1. os. używana z zaimkiem osobowym ich ("ja")
2. os. używana z zaimkiem osobowym du ("ty")
3. os. używana z zaimkami osobowymi er ("on"), sie ("ona"), es ("ono", "to")
• Liczba mnoga (Plural)
1. os. używana z zaimkiem osobowym wir ("my")
2. os. używana z zaimkiem osobowym ihr ("wy")
3. os. używana z zaimkiem osobowym sie ("oni", "one") lub Sie ("Pan", "Pani", "Panowie", "Panie",
"Państwo")
Dokładniejsze znaczenie zaimków osobowych (a co za tym idzie – zakresy użycia poszczególnych osób
gramatycznych, których używa się z tymi zaimkami) omówiono wyżej w rozdziale Zaimek osobowy.
Gramatyka języka niemieckiego
19
Czasy
System czasów gramatycznych niemal w całości pokrywa się z językiem łacińskim. W języku niemieckim istnieje
pięć czasów:
• Präsens: czas teraźniejszy. Odpowiada polskiemu czasowi teraźniejszemu i łacińskiemu Praesens, może również
wyrażać przyszłość (analogicznie do polskiego „Jutro idę do kina”).
• Perfekt: czas przeszły. Formalnie odpowiada łacińskiemu Perfectum, oraz angielskiemu present perfect, może
jednak wyrażać przeszłość we wszystkich aspektach (dokonaną, niedokonaną itp.). Jest to najczęściej
używana forma czasu przeszłego w języku niemieckim. W odróżnieniu od języka łacińskiego, jest to czas
złożony, jednak używa się tutaj dwóch czasowników posiłkowych (inaczej niż w angielskim, a podobnie jak we
francuskim): haben ("mieć") albo sein ("być"), w zależności od użytego czasownika głównego.
• Präteritum (Imperfekt): czas przeszły prosty, formalnie odpowiadający angielskiemu czasowi past simple,
podobnie jednak jak Perfekt może wyrażać przeszłość we wszystkich aspektach. Czas ten stosuje się rzadziej
haben, sein i kilku innych).
• Plusquamperfekt: czas zaprzeszły, używany częściej niż w polszczyźnie, choć pełniący analogiczną funkcję.
Tworzony podobnie do Perfektu, przy czym czasowniki posiłkowe występują w czasie Imperfekt. Oznacza
czynność przeszłą występującą przed inną czynnością przeszłą.
• Futur I: czas przyszły, tworzony za pomocą czasownika posiłkowego werden (‘stawać się’) oraz bezokolicznika
czasownika. Do wyrażenia przyszłości jest jednak częściej wybierany Präsens.
• Futur II: Analogiczny do łac. Futurum secendum i ang. Future perfect. Jest używany sporadycznie, częściej w
języku oficjalnym, urzędowym. Wyraża pogląd mówiącego, że jakieś zjawisko już nastąpiło lub nastąpi (istnieje
taka możliwość).
Czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy (Präsens) tworzy się z nielicznymi wyjątkami regularnie z końcówkami -e -st -t, -en -t -en.
Według tego paradygmatu odmienia się większość czasowników niemieckich, przy czym czasowniki o temacie
zakończonym na -t, -d lub grupę spółgłoskową z końcowym -m, -n przyjmują dodatkowo -e- przed końcówką
fleksyjną (z wyjątkiem -en). Pierwsza i trzecia osoba liczby mnogiej ma zawsze z wyjątkiem sein (być) formę równą
bezokolicznikowi.
W wypadku niektórych czasowników w drugiej i trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego może
występować przegłos, czyli oboczność samogłoski tematycznej. Najczęstsze rodzaje przegłosów to wymiana a w ä
oraz e w i(e). Jedynie czasownik stoßen i pochodne (np. verstoßen) posiadają wymianę o w ö. Czasownik gebären
tradycyjnie odmieniany jest z przegłosem ä w ie, coraz częściej jednak przyjmuje paradygmat odmiany bez
przegłosu. Ponieważ nie sposób przewidzieć, które czasownika otrzymują przegłos, a które nie, trzeba się tego
nauczyć na pamięć.
Różne paradygmaty odmiany ilustruje poniższa tabelka:
Gramatyka języka niemieckiego
20
machen ("robić")
temat: mach-
ich mache du machst
er macht
wir machen ihr macht
sie machen
reiten ("jechać konno")
temat: reit-
ich reite
du reitest
er reitet
wir reiten
ihr reitet
sie reiten
baden ("kąpać")
temat: bad-
ich bade
du badest
er badet
wir baden
ihr badet
sie baden
atmen ("oddychać")
temat: atm-
ich atme
du atmest
er atmet
wir atmen
ihr atmet
sie atmen
rechnen ("liczyć")
temat: rechn-
ich rechne du rechnest er rechnet wir rechnen ihr rechnet sie rechnen
fahren ("jechać")
temat: fahr-, z przegłosem na fähr-
ich fahre
du fährst
er fährt
wir fahren
ihr fahrt
sie fahren
sehen ("widzieć")
temat: seh-, z przedłosem na sieh-
ich sehe
du siehst
er sieht
wir sehen
ihr seht
sie sehen
werfen ("rzucać")
temat: werf-, z przegłosem na wirf-
ich werfe
du wirfst
er wirft
wir werfen
ihr werft
sie werfen
gebären ("rodzić")
temat: gebär-, trad. z przegłosem na gebier-
ich gebäre du gebierst
(du gebärst)
er gebiert
(er gebärt)
wir gebären ihr gebärt
sie gebären
stoßen ("miotać", "ciskać")
temat: stoß-, z przegłosem na stöß-
ich stoße
du stößt
er stößt
wir stoßen
ihr stoßt
sie stoßen
Uwagi:
• Czasowniki o temacie zakończonym na -s, -ss, -ß, -z lub -tz (np. weisen, hassen, heißen, tanzen, kratzen itp.)
tworzą drugą osobę liczby pojedynczej czasu teraźniejszego za pomocą końcówki -t, a nie -st, a więc: du weist, du
hasst, du heißt, du tanzt, du kratzt itp. (formy osoby drugiej i trzeciej liczby pojedynczej są zatem równe). Formy
zakończone na -est (du weisest, du hassest itp.) są przestarzałe lub poetyckie (stanowią relikt dawnej odmiany) i
użycie ich w zwykłych kontekstach jest błędem stylistycznym.
• Nieliczne czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -eln (np. handeln, wandeln) mają w czasie teraźniejszym
dwie równoprawne formy pierwszej osoby liczby pojedynczej, z zachowanym -e- tematycznym lub bez niego, np.
ich handele lub ich handle, przy czym preferowane są formy bez -e-. Pozostałe formy osobowe tworzone są
regularnie, a więc du handelst, er handelt, wir handeln, ihr handelt, sie handeln.
Najważniejsze czasowniki o nieregularnym czasie teraźniejszym to sein, haben i werden używane też jako
haben ("mieć")
ich habe
du hast
er hat
wir haben
ihr habt
sie haben
sein ("być")
ich bin
du bist
er ist
wir sind
ihr seid
sie sind
werden ("stawać się") ich werde du wirst er wird wir werden ihr werdet sie werden
Nieregularną odmianę w czasie teraźniejszym mają też czasowniki modalne.
Gramatyka języka niemieckiego
21
Czas przeszły prosty
Czasowniki pod względem odmiany w czasie Imperfekt (Präteritum) dzielą się na dwie grupy:
• czasowniki słabe, o odmianie regularnej
• czasowniki mocne, o odmianie nieregularnej
Czasowniki słabe do tematu mają doklejony przyrostek -te oraz końcówkę zależnie od osoby: brak, -st, brak, -n, -t,
-n. Do czasowników o temacie zakończonym na -t , -d lub grupę spółgłoskową zakończoną na -m, -n dodaje się
samogłoskę -e- przed przyrostkiem -te. Główną różnicą w porównaniu do odmiany czasu teraźniejszego są równe
formy pierwszej i trzeciej osoby liczby pojedynczej.
Przykłady:
machen
("robić")
temat: mach-
retten
("ratować")
temat: rett-
baden
("kąpać")
temat: bad-
rechnen
("liczyć")
temat: rechn-
atmen
("oddychać")
temat: atm-
ich machte
ich rettete
ich badete
ich rechnete
ich atmete
du machtest
du rettetest
du badetest
du rechnetest
du atmetest
er machte
er rettete
er badete
er rechnete
er atmete
wir machten
wir retteten
wir badeten
wir rechneten
wir atmeten
ihr machtet
ihr rettetet
ihr badetet
ihr rechnetet
ihr atmetet
sie machten
sie retteten
sie badaten
sie rechneten
sie atmeten
Czasowniki mocne tworzą czas przeszły przez wymianę samogłoski w temacie, oraz takie same końcówki, przy
czym nie dostawia się -e- (niekiedy jest ono już jednak w nieregularnej formie czasu przeszłego).
Przykłady:
fahren ("jechać") werden ("stawać się")
ich fuhr
ich wurde
du fuhrst
du wurdest
er fuhr
er wurde
wir fuhren
wir wurden
ihr fuhrt
ihr wurdet
sie fuhren
sie wurden
Czasy przeszłe złożone
Perfekt
Czas przeszły złożony Perfekt (zarówno czasowników mocnych, jak i słabych) tworzy się za pomocą formy
teraźniejszej haben, lub sein, oraz przesuniętego na koniec zdania imiesłowu biernego czasownika głównego. O
użyciu wyborze czasownika posiłkowego haben lub sein decyduje czasownik główny oraz jego znaczenie, przy
czym czasowniki wyrażające ruch lub zmianę stanu najczęściej wymagają sein.
Przykłady:
• Ich bin gefahren = "Jechałem" lub "Pojechałem"
• Ich habe gelesen = "Czytałem" lub "Przeczytałem"
Plusquamperfekt
Czas zaprzeszły Plusquamperfekt tworzony jest analogicznie do Perfekt, przy czym czasownika posiłkowego haben
lub sein używa się w formie Präteritum, np.:
Gramatyka języka niemieckiego
22
• Ich war gefahren = "Jechałem był" lub "Pojechałem był"
• Ich hatte gelesen = "Czytałem był" lub "Przeczytałem był"
Czasu zaprzeszłego używa się w języku niemieckim znacznie częściej niż w polskim, zwłaszcza w konstrukcjach z
następstwem czasów po spójnikach nachdem, bevor itp., przy czym czynność przeszła bliższa teraźniejszości
wyrażana jest wówczas czasem Präteritum.
Przykład: Nachdem ich mir den Film angeschaut hatte, ging ich nach Hause. = "Po tym, jak obejrzałem (był) film,
poszedłem do domu".
Czasy przyszłe
Czasy przyszłe Futur I i Futur II tworzone są z czasownikiem posiłkowym werden w formie czasu teraźniejszego
oraz odpowiednio: bezokolicznikiem i bezokolicznikiem czasu przeszłego, a więc:
• Futur I: Ich werde machen. Ich werde fahren. itp.
• Futur II: Ich werde gemacht haben. Ich werde gefahren sein. itp.
Czasów przyszłych używa się w języku niemieckim rzadziej niż w polskim, do wyrażania przyszłości służy bowiem
często czas teraźniejszy. Niemniej Futur I stosowany bywa często dla wzmocnienia wypowiedzi, wyrażenia
przekonania, iż dana czynność na pewno nastąpi.
Czas Futur II ("czas zaprzyszły") jest najrzadziej stosowanym czasem w języku niemieckim. Jego podstawową
funkcją jest wyrażanie przyszłości dokonanej, a więc czynności, która będzie zakończona przed określoną chwilą w
przyszłości, np. Ich werde das Buch gelesen haben, bevor du morgen kommst. = "Przeczytam tę książkę, zanim jutro
przyjdziesz.". Niemniej częściej czasu tego używa sie do wyrażenia czynności przeszłej, co do której nie ma
stuprocentowej pewności, że nastąpiła (chociaż jest to prawdopodobne), np. Er wird schon zurückgekommen sein. =
"Zapewne już wrócił".
Strony
W języku niemieckim występują trzy strony – czynna, bierna i zwrotna.
Strona czynna
Strona czynna, podobnie jak w innych językach, wyraża czynność wykonywaną przez podmiot zdania na innym
obiekcie lub osobie. Może też wyrażać stan, w jakim znajduje się podmiot. Jest to podstawowa (nienacechowana)
strona czasownika.
Strona bierna
Strona bierna wyraża czynność wykonywaną na podmiocie zdania. Tworzy się ją za pomocą czasownika
posiłkowego werden i imiesłowu biernym czasownika głównego. Na przykład: Das Buch wird von mir gelesen =
"Książka jest czytana przeze mnie".
Istnieje też tzw. Zustandpassiv tworzony przy pomocy czasownika sein. Np.: Das Fenster wird geöffnet = Okno jest
otwierane, ale Das Fenster ist geöffnet = Okno jest otwarte.
Dodatkowo strona bierna może w języku niemieckim wyrażać czynność wykonaną przed podmiot nieokreślony lub
nieznany, np. Schon lange her wurde vergessen, wer Stonehenge gebaut hat = "Dawno już zapomniano (dosł.
zostało zapomniane), kto zbudował Stonehenge.", Es wird verboten, hier zu rauchen ≈ "Zabrania się tu palić".
Analogiczne konstrukcje mogą też wyrażać rozkaz lub zalecenie, np. Kinder, jetzt wird es geschlafen ≈ "Dzieci,
pora spać!" (zob. niżej "tryb rozkazujący").
Czasownik werden użyty w funkcji czasownika posiłkowego w stronie biernej nie wymaga przedrostka ge- w
czasach przeszłych złożonych. Np.: Das Buch ist gelesen worden. = "Książka została przeczytana", ale: Er ist Arzt
geworden. = "On został lekarzem." (werden w funkcji czasownika głównego).
Gramatyka języka niemieckiego
23
Strona zwrotna
Strona zwrotna wyraża czynność wykonywaną przez podmiot na sobie samym. Tworzy się ją za pomocą
odmiennego przez osoby zaimka zwrotnego sich, np. Ich wasche mich (="Myję się"). Za stronę zwrotną można też
uznać wyrażenia, w których podmiot wykonuje czynność dla siebie samego. Przy czasowniku używa się wtedy
zaimka osobowego w celowniku, np. Ich lese mir das Buch. (="Czytam sobie książkę"). W trzeciej osobie stosuje się
wówczas zaimek zwrotny sich, np. Er kauft sich einen Mantel (="On kupuje sobie płaszcz.").
Konstrukcja strony zwrotnej może też być użyta w znaczeniu strony medialnej, np. Zum Frühstück empfiehlt sich
der Verzehr von Rohkost (="Na śniadanie zaleca się spożywanie surowych jarzyn."), Das Buch liest sich gut.
(="Książka czyta się dobrze").
W języku niemieckim występują trzy tryby: orzekający, rozkazujący i łączący.
Tryb orzekający
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Tryb łączący
Gramatyka języka niemieckiego zna dwie formy trybu łączącego (Konjunktiv): określane jako Konjunktiv I oraz
Konjunktiv II. Ogólnie mówiąc Konjunktiv w języku niemieckim używany jest w znaczeniu polskiego trybu
przypuszczającego oraz dodatkowo w związku z dystansowaniem się do czyjejś wypowiedzi (mowa zależna) i
wyrażaniem próśb, życzeń i poleceń.
Konjunktiv I
Wśród form Konjunktiv I wyróżnia się:
• Konjunktiv Präsens (tryb łączący czasu teraźniejszego)
• Konjunktiv Perfekt (tryb łączący czasu przeszłego złożonego)
• Konjunktiv I Futur I (tryb łączący czasu przyszłego)
• Konjunktiv I Futur II (tryb łączący czasu zaprzyszłego)
Morfologia
Formy Konjunktivu I są budowane od odpowiedniej formy bezokolicznika – tak Infinitiv (np. machen), jak i Infinitiv
Perfect (gemacht haben), Infinitiv Futur I (machen werden) oraz Infinitiv Futur II (gemacht haben werden).
Czasowniki odmieniane w trybie Konjunktiv przyjmują następujące końcówki osobowe (dodawane do tematu
czasownika):
L. poj. L. mn.
1 os. -e
-en
2 os. -est
-et
3 os. -e
-en
W trybie Konjunktiv nie następują przegłosy ani inne nieregularności, a więc na przykład w Konjunktiv Präsens: ich
dürfe, du sprechest, er habe. Wyjątkowo czasownik sein odmienia się w Konjunktiv Präsens według wzoru: ich sei,
du seist, er sei, wir seien, ihr seiet, sie seien.
Należy przy tym zauważyć, że formy Konjunktiv Futur budowane są z czasownikiem werden w Konjunktiv Präsens i
odpowiednim bezokolicznikiem, a formy Konjunktiv Perfekt tworzone są z czasownikiem sein lub haben w
Konjunktiv Präsens oraz imiesłowem czasu przeszłego. Ilustruje to poniższa tabelka.
Gramatyka języka niemieckiego
24
Präsens
Perfekt
Futur I
Futur II
Bezokolicznik gehen
gegangen sein
gehen werden gegangen sein werden
ich
gehe
sei gegangen
werde gehen
werde gegangen sein
du
gehest
seist gegangen
werdest gehen werdest gegangen sein
er/sie/es
gehe
sei gegangen
werde gehen
werde gegangen sein
wir
gehen
seien gegangen werden gehen werden gegangen sein
ihr
gehet
seiet gegangen werdet gehen
werdet gegangen sein
sie
gehen
seien gegangen werden gehen werden gegangen sein
Użycie
Konjunktiv I jest używany – przede wszystkim w stylu oficjalnym – przy podawaniu czyjejś wypowidzi. W tym
zajmowania wobec nich stanowiska. W analogiczny sposób mogą być budowane zdania przytaczające wypowiedź,
pośrednio odnoszące się do pytania czy życzenia.
Mein Bekannter sagt, er habe geheiratet. (="Mój znajomy mówi, że się ożenił.") Zum Zweck der Entschließung, ob
zu handeln sei, hat er die Notwendigkeit genau zu prüfen. (="W celu powzięcia decyzji, czy działać, powinien
dokładnie zbadać konieczność") – przykład pytania zależnego Der Gläubiger stellt beim Gerichtsvollzieher den
Antrag, dass die Zwangsvollstreckung betrieben werde. (="Wierzyciel składa wniosek do komornika, żeby ten
dokonał egzekucji długu") – przykład życzenia w formie zależnej.
Najczęstsze zastosowanie mowy zależnej to z natury rzeczy relacja słów w trzeciej osobie.
Przy przekształcaniu zdań w mowie niezależnej na mowę zależną wybór rodzaju Konjunktivu I (Präsens, Perfekt,
Futur I lub Futur II) zależy od czasu użytego przez autora wypowiedzi, według następujący reguł:
• jeśli zdanie wypowiedziano w czasie Präsens, w mowie zależnej wystąpi ono w Konjunktiv Präsens,
• jeśli zdanie wypowiedziano w czasie Imperfekt lub Perfekt, wystąpi ono w Konjunktiv Perfekt
• jeśli zdanie wypowiedziano w czasie Futur I lub Futur II, wystąpi ono odpowiednio w Konjuktiv I Futur I lub
Konjunktiv I Futur II
• jeśli zdanie wypowiedziano w czasie Plusquamperfekt, wystąpi ono w Konjunktiv Plusquamperfekt.
Użyty czas gramatyczny w zdaniu głównym nie ma natomiast wpływu na na fomę zdania pobocznego. Inne użycia
Konjunktivu I obejmują wyrażanie życzeń lub rozkazów. Omówiono je szczegółowo w rozdziale Tryb rozkazujący.
Ilustrują to poniższe przykłady:
1. Tom sagt: "Ich gehe heute ins Kino". (="Tom mówi: "Idę dziś do kina". Jest to bezpośrednie przytoczenie słów
Toma.)
Tom sagt, dass er heute ins Kino gehe. (="Tom mówi, że idzie dzisiaj do kina." Jest to mowa zależna, zdanie
poboczne występuje w formie Konjunktiv Präsens, ponieważ wypowiedź Toma również była w czasie
teraźniejszym (Präsens).
2. Tom sagte gestern: "Ich gehe ins Kino". (Tom powiedział wczoraj: "Idę do kina". Jest to bezpośrednie
przytoczenie słów Toma.)
Tom sagte gestern, dass er ins Kino gehe. (="Tom powiedział wczoraj, że idzie do kina." Jest to znowu mowa
zależna, zdanie poboczne występuje w formie Konjunktiv Präsens, ponieważ wypowiedź Toma również była
w czasie teraźniejszym (Präsens).
3. Tom erzählt: "Wir waren gestern im Schwimmbad". (="Tom opowiada: Byliśmy wczoraj na pływalni."
Bezpośrednio przytoczone słowa Toma.)
Gramatyka języka niemieckiego
25
Tom erzählt, dass sie gestern im Schwimmbad gewesen seien. (="Tom opowiada, że byli wczoraj na
pływalni.") Ponieważ w wypowiedzi Toma wystąpił czas Imperfekt, użyto formy przeszłej Konjunktivu I
(Konjunktiv Perfekt).
4. Tom berichtete: "Daniel wird gleich in die Schule gehen". (="Tom opowiadał: Daniel zaraz pójdzie do szkoły."
Bezpośrednio przytoczone słowa Toma.)
Tom berichtete, dass Daniel gleich in die Schule gehen werde. (="Tom opowiadał, że Daniel zaraz pójdzie do
szkoły." Ponieważ Tom użył czasu Futur, w mowie zależnej użyto formy przyszłej (Konjunktiv I Futur I).
Przedstawione powyżej zasady stosowania mowy zależnej mają charakter książkowy. W mowie potocznej z reguły
używa się odpowiednich form trybu oznajmującego. Tak więc powyższe "klasyczne" zasady oddawania mowy
zależnej w formie Konjunktivu mają zastosowanie głównie w przypadku sporządzania sformalizowanych
sprawozdań czy protokołów, dla zaznaczenia obiektywności zdającego ralację, a także gdy przytaczający czyjeś
słowa ma pewne wątpliwości, co do wiarygodności.
W języku potocznym dla zdystansowania się od czyjejś wypowiedzi znacznie częściej stosuje się Konjunktiv II (zob.
w rozdziale o Konjunktiv II) lub specjalnej formy würde + bezokolicznik (tzw. formy Konditional I, która
gramatycznie rzecz biorąc jest formą Konjunktiv II Futur I), a więc na przykład:
• Tom sagt: "Ich bin krank" (Tom mówi: "Jestem chory" – bezpośrednie przytoczenie słów Toma.) → Tom sagt,
dass er krank wäre. (=Tom mówi, że jest chory. lub Tom utrzymuje, jakoby był chory.) – zdystansowanie się od
wypowiedzi lub niedowierzanie.
• Tom sagt: "Ich gehe ins Kino" (Tom mówi: "Idę do kina" – bezpośrednie przytoczenie słów Toma.) → Tom sagt,
dass er ins Kino gehen würde.
W praktyce formy Konjunktiv II stosowane są w języku potocznym w takich wypadkach jedynie w wypadku kilku
czasowników, m.in. haben, sein oraz modalnych. W pozostałych wypadkach dla oddania znaczenia Konjunktiv I w
mowie zależnej preferowany jest Konditional I.
formy Konditional I w miejsce angielskiego Future in the Past oraz Konditional II (würde + bezokolicznik czasu
przeszłego, formalnie Konjunktiv II Futur II) w miejsce Future in the Past Perfekt, np.:
He said, he would have done it by Friday. → Er sagte, er würde das bis Freitag gemacht haben. (="Powiedział, że
zrobi to do piątku.")
I was in a hurry. Soon, I would be driving home to meet my fiancee. → Ich hatte es eilig. Bald würde ich nach Hause
fahren, um mich mit meiner Verlobten zu treffen. (="Spieszyłem się. Wkrótce miałem jechać do domu, żeby spotkać
się z narzeczoną.")
Konjunktiv II
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Zbieżność form trybu łączącego i orzekającego
W niektórych przypadkach formy trybu łączącego zbieżne są z formami trybu orzekającego. Ze zbieżnością form
trybu orzekającego i Konjunktivu I mamy zawsze (z wyjątkiem czasownika sein) do czynienia w 1 i 3 osobie liczby
mnogiej oraz z nielicznymi wyjątkami (czasowniki modalne i kilka innych) w pierwszej osobie liczby pojedynczej.
Formy te zbieżne są z formami Indikativ Präsens oraz – w przypadku Konjuntiv Perfekt z czasownikiem
posiłkowym haben oraz obu Konjuktiv Futur – odpowiednio z formami Indikativ Perfekt i Indikativ Futur.
Zbieżność form Konjunktiv II występuje natomiast zawsze w Konjunktiv Imperfekt w 1 i 3 osobie liczby mnogiej w
wypadku czasowników, w których nie zachodzi przegłos samogłoski tematycznej. Formy te zbieżne są z formami
Indikativ Imperfekt.
Gramatyka języka niemieckiego
26
Dla uniknięcia błędów w interpretacji przekazu formy Konjunktiv I zastępowane są w takich wypadkach w zdaniu
formami Konjunktiv II. Jeśli forma Konjunktiv II okaże się zbieżna z formą trybu orzekającego, można użyć
odpowiedniej formy Konditional I (z würde).
Zastępowanie zbieżnych form odbywa się według następującego wzoru:
• Konjunktiv Präsens → Konjunktiv Imperfekt → Konditional I
• Konjunktiv Perfekt → Konjunktiv Plusquamperfekt
• Konjunktiv I Futur I → Konjunktiv II Futur I (Konditional I; Futur Präteritum I)
• Konjunktiv I Futur II → Konjunktiv II Futur II (Konditional II; Futur Präteritum II)
• Konjunktiv Imperfekt → Konditional I
Przykłady:
• Wenn wir nicht gleich nach der Arbeit nach Hause gingen, hätten wir mehr Zeit für einander. ("Gdybyśmy nie
chodzili do domu zaraz po pracy, mielibyśmy dla siebie więcej czasu.") – Forma Konjunktiv Imperfekt
czasownika gehen ("iść") pokrywa się tutaj z formą Indikativ Imperfekt (gingen), częściej stosowany jest więc w
tym wypadku Konditional I: Wenn wir nicht gleich nach der Arbeit nach Hause gehen würden, hätten wir mehr
Zeit für einander.
• Tom und Anna berichten, sie kämen aus Frankfurt. ("Tom i Anna opowiadają, jakoby pochodzili z Frankfurtu.").
Reguły tworzenia mowy zależnej nakazują zastosowanie Konjunktiv Präsens, a więc: Tom und Anna berichten,
sie kommen aus Frankfurt. Forma ta pokrywa się jednak z formą Indikativ Präsens – dla wyrażenia znaczenia
mowy zależnej (zdystansowania się od wypowiedzi), należy więc w tym wypadku użyć Konjunktiv Imperfekt.
• Tom berichtet, dass sie in die Schule gehen würden. (="Tom opowiada, że chodzą do szkoły"). Ze względu na
Präsens w wypowiedzi Toma, w mowie zależnej należy użyć Konjunktiv Präsens. W związku ze zbieżnością
formy Konjunktiv Präsens i formy trybu oznajmującego (Indikativ) (sie gehen) chcąc dać wyraz temu, że
relacjonuje się słowa Toma, należy użyć innej formy. Forma Konjunktivu II (sie gingen) jest jednak również
zbieżna z fomą trybu orzekającego (czasu Imperfekt). W takim wypadku można sięgnąć po formę würde +
czasownik (Konditional I).
itp.
W praktyce, jak wspomniano wyżej, formy Konditional są w znakomitej większości przypadków stosowane częściej
niż formy Konjunktiv, nawet gdy odpowiednie formy Konjunktiv nie pokrywają się z formami Indikativ.
Tryb rozkazujący
Gramatyka niemiecka wyróżnia dwie właściwe formy trybu rozkazującego (Imperativ). Są to formy drugiej osoby
liczby pojedynczej i mnogiej. Istnieją też formy zastępcze trybu rozkazującego, gdzie używa się formy trybu
Konjunktiv Präsens (Konjunktiv I) w znaczeniu rozkazu, nakazu, prośby, życzenia.
Właściwe formy trybu Imperativ
Właściwy tryb rozkazujący (Imperativ) jest w języku niemieckim budowany następująco:
• w trybie rozkazującym dla drugiej osoby liczby pojedynczej forma trybu rozkazującego powstaje przez
odrzucenie zaimka osobowego i końcówki -st od formy trybu oznajmującego oraz dodanie (w języku potocznym
często opuszczanej) końcówki -e. Tak więc du gehst przechodzi w geh(e)!, du arbeitest w arbeite!, du machst w
mach(e)!. Dla czasowników o koniugacji mocnej z przegłosem a w ä w drugiej osobie liczby pojedynczej w
trybie oznajmującym, w trybie rozkazującym przegłos nie następuje: du schläfst, ale schlaf(e)!, du läufst ale:
lauf(e)!. Przegłos nie następuje także w formach trybu rozkazującego czasownika stoßen (jedynego z przegłosem
o w ö): du stößt, ale: stoß(e)!.
Uwagi:
Końcówka -e jest fakultatywna w większości czasowników, przy czym formy bez końcówki są odczuwane
jako bardziej potoczne, formy z -e preferowane są natomiast w stylu podniosłym lub książkowym. Jedynie dla
Gramatyka języka niemieckiego
27
czasowników, których rdzeń kończy się na -t lub -d uznaje się formę z końcówką -e jako stylistycznie
preferowaną także w języku potocznym (warte!, rede!, finde! zamiast wart!, red! czy find!). Z drugiej strony
istnieje też grupa czasowników, który formy bezkońcówkowe są na tyle utarte, że stosowane są również w
stylu podniosłym i książkowym, np. komm zamiast komme. Czasowniki zakończone na -ieren (np.
produzieren, amüsieren), z końcówką bezokolicznika -n zamiast -en (np. erinnern, wandern, verwandeln) oraz
z tematem kończącym się na grupę spółgoskową zakończoną -n lub -m (np. rechnen, atmen) tworzą ze
względów fonetycznych formy trybu rozkazującego tylko z końcówką -e. Dodatkowo czasowniki zakończone
w bezokoliczniku -eln mają oboczne formy trybu rozkazującego dla drugiej osoby liczby pojedynczej (z
zachowanym lub utraconym -e- tematycznym, przy czym preferowane są formy bez -e-, por. odmiana w czasie
teraźniejszym). Przykłady: produziere!, amüsiere!, erinnere!, wandere!, verwandle! (lub verwandele!),
rechne!, atme!. Wyjątkowo czasowniki sein i tun mają formę Imperativu odpowiednio tylko bez końcówki
(sei!) oraz z końcówką fakultatywną (tu! albo tue!).
Czasowniki o koniugacji mocnej z przegłosem w drugiej osobie liczby pojedynczej e/ä → i/ie (werfen : du
wirfst; sehen : du siehst; gebären : du gebierst itp.) w Imperativie zachowują przegłos i występują tylko w
formie bez końcówki -e: wirf!, sieh!, gebier!. Wyjątek stanowi czasownik werden, który w trybie
rozkazującym ma formę werde!. Dodatkowo czasownik sehen posiada oboczną formę siehe (z końcówką -e
mimo przegłosu), stosowaną w piśmie w wyrażeniach typu siehe unten (="zobacz niżej") oraz – obok
regularnej formy Imperativu sieh! – jako wykrzyknienie. Podobnie ponieważ czasownik gebären bywa często
koniugowany według paradygmatu odmiany słabej, posiada on też formę trybu rozkazującego gebär(e)!.
• W drugiej osobie liczby mnogiej formę trybu rozkazującego buduje się przez odrzucenie zaimka osobowego (-t
pozostaje). Tak więc z ihr schaut powstaje schaut!.
Zastępcze konstrukcje gramatyczne i składniowe
Zastępcze formy dla trzeciej osoby liczby pojedynczej to gramatycznie rzecz biorąc forma trybu Konjunktiv Präsens,
np. man nehme. W codziennym użyciu najczęściej występuje jednak forma opisowa z czasownikiem lassen, np. Lass
(lub Lasst) ihn das machen! (="Niech on to zrobi") lub z czasownikiem modalnym sollen, np. Er soll das machen.
Znacznie częściej używa się form liczby mnogiej, zwłaszcza w 3. osobie w znaczeniu grzecznościowego zwrotu
(np.: Setzen Sie sich bitte!). Formy trybu rozkazującego osoby pierwszej i grzecznościowej trzeciej liczby mnogiej
stosowane są w szyku przestawnym (Gehen wir!, Seien Sie vorsichtig!). W języku potocznym możliwa jest też
konstrukcja opisowa z lassen, np. Lass uns gehen! (lub Lasst uns gehen!), Lass sie gehen! (lub Lasst sie gehen!)
(="Chodźmy!", "Niech idą!"), nie stosuje się jej jednak w znaczeniu formy grzecznościowej. Formy Konjunktiv
Präsens z rzeczownikami w 3 osobie liczby pojedynczej i mnogiej (często ze słówkiem es na początku zdania lub w
szyku przestawnym) są nacechowane stylistycznie (styl podniosły lub archaiczny), np.: Es lebe die Freiheit!
(="Niech żyje wolność!"), Dein Reich komme, dein Wille geschehe (="Niech przyjdzie Twoje królestwo, niech się
dzieje Twoja wola" czy w ustalonym polskim tłumaczeniu "Przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja"), Helfe
euch Gott! (="Niech Bóg wam dopomoże!"), Es werde Licht! (="Niech się stanie światłość!") itp.
Sporadycznie w tekstach literackich spotyka się w funkcji zastępczej do trybu rozkazującego również Konjunktiv
Präsens lub Konjunktiv Futur także w pozostałych osobach, jednak ze względu na częstą zbieżność jego form z
trybem orzekającym, wymaga to szerszego kontekstu. Na przykład: Sollte dir etwas Böses unter meinem Schutz
widerfahren, so erblicke ich das Tageslicht nie wieder. (="Gdyby przydarzyło ci się coś złego pod moją opieką,
niechaj nigdy więcej nie ujrzę światła dnia." – jako składana przysięga). Analogiczne konstrukcje mogą wystąpić we
wszystkich pozostałych osobach i liczbach, mają one zawsze jednak znaczenie bardziej życzenia czy zaklęcia, niż
rozkazu skierowanego bezpośrednio do podmiotu: Solltest du versagen, so werdest du im Turme schmachten.
(="Gdybyś zawiódł, niechaj sczeźniesz w wieży.") Styl takich konstrukcji jest jednak mocno archaiczny.
Rzadkie wyrażenia o znaczeniu rozkazu lub życzenia dla pierwszej osoby liczby pojedynczej oddaje się z
czasownikiem modalnym sollen lub konstrukcją z czasownikiem lassen, np. Ich soll sterben, wenn ich es nicht
schaffe! (="Niech zginę, jeśli mi się nie uda!"), Lass mich sehen. (="Niech zobaczę").
Gramatyka języka niemieckiego
28
Idąc dalej można wyróżnić inne formy odpowiadające znaczeniu trybu rozkazującego np.: Konditionalis I lub
Konjunktiv Imperfekt, np. Würdest du endlich mal aufstehen?! (="Wstałbyś wreszcie!"), Das nächste mal wärest du
vielleicht netter zu deiner Oma! (="Następnym razem może byłbyś jednak milszy dla swojej babci!") oraz z
czasownikiem modalnym, np. Du sollst sofort deine Zähne putzen! (="Masz natychmiast umyć zęby"). W tekstach
literackich w stylu podniosłym lub archaicznym spotykana jest też konstrukcja z czasownikiem modalnym mögen w
Konjunktiv I, wyrażająca życzenie, np.: Möge eure Liebe alles Böse besiegen! (="Oby wasza miłość zwyciężyła
wszelkie zło"). Konstrukcja ta możliwa jest we wszystkich osobach liczby pojedynczej i mnogiej, tak w szyku
przestawnym, jak i prostym: Mögest du bald König werden! (="Obyś wkrótce został królem!"), Die Götter mögen
dir Gnade erweisen! (="Oby bogowie okazali ci łaskę!"). Innym sposobem wyrażenia nakazu, choć nie odbieranym
jako uprzejmy, jest użycie bezokolicznika lub odpowiedniego rzeczownika: Aufstehen! (="Wstawać"), Ruhe!
(="Spokój!"), a także wyrażenia przyimkowego lub przysłówka: Aus dem Weg! (="Z drogi!"), Schnell!
(="Szybko!"). Podobnie jak w polskim perswazja czy nakaz może być wyrażona w formie zdania oznajmującego np.
Um zehn Uhr gehst du schlafen! (="O godzinie dziesiątej idziesz spać."). W języku polskim nie mają natomiast
bezpośredniego odpowiednika konstrukcje w stronie biernej (Jetzt wird es geschlafen! ≈ "Pora spać!") oraz użycie
przedrostka czasownika rozdzielnie złożonego (Herein! od Hereintreten! (≈ "Proszę (wejść)! – porównaj Naprzód!).
Użycie wykrzyknika jest w interpunkcji niemieckiej szersze niż w polskiej. Wykrzyknikem kończone są wszystkie
zdania czy równoważniki mające formę polecenia lub zalecenia.
Aspekt
Istnieje wiele przesłanek co do tego, ze wyrażanie aspektu jest w języku niemieckim w trakcie gramatykalizacji. W
pracach E. LeissWikipedia:Weryfikowalność mamy do czynienia z teorią, że tzw. Fuktionsverbgefüge (FVG –
konstrukcje nominalne, w których czasownik utracił większość cech semantycznych), np. zur Aufführung bringen
(przyimek – rzeczownik – czasownik) = "zrealizować (przedstawienie)" stanowią perfektywną opozycję do
czasowników prostych (np. aufführen).
W pracach z ostatnich lat
[10]
[11]
[12]
obecna jest teza, iż język niemiecki posiada w wysokim stopniu
zgramatykalizowaną formę (ale dalej nie standaryzowaną) tzw. am-Progressiv (porównywalnego z angielską
progressive form: ang. He is on working = niem. Er ist am Arbeiten). Składa się ona z czasownika sein (="być") w
gramatyczny identyczny z tym, który występuje przy stopniowaniu przymiotnika w stopniu najwyższym np. am
schönsten) oraz ze znominalizowanego czasownika (z cechami werbalnymi), np. Sie war am Lesen, als ich kam
(="Ona czytała, kiedy przyszłam"). Cała konstrukcja wyraża akcję w procesie lub rozwoju. Nieznane są do dziś
dokładne restrykcje syntaktyczne (tzn. z jakimi czasownikami dokładnie można ją tworzyć) tej konstrukcji, wiadmo
jednak, że jest ona możliwa z większością czasowników duratywnych. Można więc powiedzieć, że w dużej mierze
konstrukcja ta może być przyporządkowana aspektualności imperfektywnej (niedokonanej). Występowanie
konstrukcji am-Progressiv stwierdzone zostało prawie we wszystkich czasach języka niemieckiego z wyjątkiem
Futur Präteritum II (Konjunktiv II Futur II). Formy trybu rozkazującego (*Sei am Lesen!) oraz strona bierna (*Die
Zeitung ist am Gelesen-Werden) są wykluczone i nie spotykane w żadnych korpusach
[13]
.
Podsumowując, można powiedzieć, że konstrukcja am-Progressiv (jedna z kilku konstrukcji pomocnych w oddaniu
znaczeń aspektualnych w języku niemieckim) nie jest zarezerwowana dla języka potocznego i mówionego, lecz
występuje także w języku prasy oraz literaturze.
Inne konstrukcje gramatyczne, które również posiadają znaczenia aspektualne to: dabei sein etwas zu tun, im +
bezokolicznik + sein, in etwas begriffen sein oraz beim + bezokolicznik.
W tradycji gramatyki kontrastywnej czasowniki dokonane tłumaczy się w czasie przeszłym za pomoca Perfektu,
natomiast niedokonane za pomocą Präteritum
[14]
(co nie jest do końca uzasadnione – obie te konstrukcje mogą
bowiem wyrażać zarówno aspekt dokonany, jak i niedokonany). Zupełnie nie brane są natomiast pod uwagę powyżej
krótko opisane konstrukcje. Można jednak powiedzieć, że sie war am Lesen stanowi opozycję do sie hat gelesen.
Gramatyka języka niemieckiego
29
Składnia
Szyk zdania
Język niemiecki pozwala na tworzenie zdań o bardzo zróżnicowanej budowie. W najprostszych zdaniach obowiązuje
koniugowana część czasownika zajmuje drugie miejsce (tak zwany Szyk V2), niekoniugowana część – ostatnie, a
podmiot jest obok koniugowanej części orzeczenia (na pierwszej lub trzeciej pozycji).
Przykładowo:
1) Ich lade dich ein.
Klasyczne zdanie proste, w którym mamy do czynienia z rozdzielnie złożonym czasownikiem
"einladen". Jak w regule: szyk to SVO (podmiot, orzeczenie, dopełnienie), ale niekoniugowana część (a
więc "ein") przesuwa się na koniec zdania.
2)Ich würde dich einladen.
Tym razem orzeczenie jest dwuczasownikowe ("einladen würden"). Znów na koniec zdania przenosimy
część niekoniugowaną: "einladen". Pozostała część trzyma się szyku SVO.
3) Gestern trank er Bier.
Na pierwszym miejscu tym razem stoi okolicznik ("gestern"). Koniugowana część czasownika (a więc
cały czasownik: "trank") zajmuje drugie miejsce, a podmiot zajmuje trzecie miejsce. Szyk SVO
przestaje obowiązywać.
4) Vor 3 Tagen bin ich nach Berlin gefahren.
Zdanie przypomina schemat ze zdania 3. Pojawiają się jednak 2 okoliczniki ("vor 3 Tagen" i "nach
Berlin"). Znów koniugowana część czasownika "gefahren sein" ("bin") umieszczana jest na drugim
miejscu w zdaniu: tym razem po okoliczniku "vor 3 Tagen". Część nieodmienna pozostaje na końcu.
Wyjątki:
a) zdania pytające zaczynają się od czasownika (Trank er gestern Bier? Wird er mit uns gehen?);
b) zdanie podrzędne liczy się jako okolicznik, więc jeżeli są przed zdaniem nadrzędnym, orzeczenie zdania
nadrzędnego znajduje się bezpośrednio po nich (Als sie hinausging, bemerkte sie sofort die glühende Hitze);
c) spójniki w szyku przestawnym (patrz niżej) zachowują się jak okolicznik. Zdania będą więc miały schemat
zdań 4, 5 (patrz wyżej) (Ich bin krank, deshalb bleibe ich zu Hause).
Istnieje też alternatywna interpretacja, zgodnie z którą w języku niemieckim obowiązuje szyk SOV, przy czym
koniugowana część czasownika zajmuje w zdaniu drugie miejsce z wyjątkiem większości zdań podrzędnych.
Zdania złożone
Są trzy rodzaje szyku używane w zdaniach składowych:
• szyk prosty
• szyk zdania podrzędnego
Różne rodzaje spójników wymagają różnych szyków, jednak klasy spójników dla każdego z szyków są dość dobrze
określone, i nie powinno sprawić większej trudności określenie, do której grupy należy nowo poznany spójnik.
Gramatyka języka niemieckiego
30
Szyk prosty
Takiego samego szyku jak w zdaniach prostych używa się po "spójnikach współrzędnych" takich jak:
• aber (ale)
• denn (ponieważ)
• doch (jednak)
• oder (albo)
• sondern (ale, lecz, tylko)
• und (i, a)
Np.: Ich trinke Bier und du trinkst Wein.
Szyk przestawny
Tzw. "spójniki wtórne" zachowują się gramatycznie jak przysłówki, i są częścią zdania składowego zajmując w nim
pierwszą pozycję. Drugą musi więc zająć czasownik, a dopiero na trzecim miejscu znajduje się podmiot.
Należą do nich:
• dann (potem, wówczas)
• danach (następnie, potem)
• deshalb, deswegen (dlatego)
• sonst (w przeciwnym razie)
• später (później)
• trotzdem (pomimo to)
• zuerst (najpierw)
Np.: Ich habe Durst, deshalb trinke ich Bier.
Szyk zdania podrzędnego
"Spójniki zdania podrzędnego" wymuszają przesunięcie całego orzeczenia na koniec zdania.
Należą do nich:
• als (gdy)
• da (ponieważ)
• dass (że)
• ob (czy)
• obwohl (chociaż)
• weil (ponieważ)
• wenn (gdy)
• damit (aby)
Np.: Ich trinke Bier, weil ich Durst habe.
Reguła ta zachowana jest również wtedy, gdy w zdaniu występują dwa czasowniki (np. główny i posiłkowy albo
główny i modalny w czasie prostym). Np. Er sagt, dass ich ihm helfen muss. (=Mówi, że muszę mu pomóc.)
Jeśli jednak czasownik modalny występuje w czasie złożonym, czasownik posiłkowy stoi bezpośrednio przed
czasownikiem głównym. Np. Er sagt, dass ich ihm werde helfen müssen (Mówi, że będę musiał mu pomóc). Er
sagt, dass ich ihm hätte helfen sollen (Mówi, że powinienem był mu pomóc). Konstrukcje takie są jednak w języku
niemieckim dość rzadkie.
Gramatyka języka niemieckiego
31
Wyrażenia przyimkowe i rekcja
Przypadek gramatyczny rzeczownika w wyrażeniu przyimkowym zależy przede wszystkim od przyimka:
• Przyimki wymagające rzeczownika w dopełniaczu: wegen, während, angesichts, trotz
• Przyimki wymagające rzeczownika w celowniku: zu, nach, bei, mit, aus
• Przyimki wymagające rzeczownika w bierniku: um, für, gegen, durch, ohne
• Przyimki wymagające rzeczownika w celowniku lub biernku: auf, an, unter, über, hinter, vor, in, neben, zwischen
W wypadku przyimków ostatniej grupy dla rozstrzygnięcia w jakim przypadku wystąpi w zdaniu rzeczownik istotna
jest opozycja funkcji okolicznikowej wyrażenia:
• wyrażenie jest okolicznikiem lokatywnym miejsca, odpowiadającym na pytanie "gdzie?" – rzeczownik użyty jest
w celowniku
• wyrażenie jest okolicznikiem allatywnym miejsca, odpowiadającym na pytanie "dokąd?" – rzeczownik użyty jest
w bierniku.
Na przykład: Ich lege das Buch auf den Tisch. ("Kładę książkę na stół"). Wyrażenie przyimkowe odpowiada tu na
pytanie "dokąd" (jest okolicznikiem allatywnym miejsca), więc w zdaniu użyto biernika. Ale: Das Buch liegt auf
dem Tisch. ("Książka leży na stole"). Wyrażenie przyimkowe odpowiada tu na pytanie "gdzie" (jest okolicznikiem
lokatywnym miejsca), więc w zdaniu użyto celownika.
Przyimek über może również wchodzić w skład wyrażenia przyimkowego, będącego okolicznikiem perlatywnym
miejsca (odpowiadającym na pytanie: "którędy?") i wymaga wówczas użycia rzeczownika w bierniku. Np.: Ich gehe
über die Straße. ("Przechodzę przez ulicę").
Uwaga: w języku polskim pytanie gdzie używane bywa tak w znaczeniu statycznym, jak i dynamicznym. Zadaje się
więc pytanie (gdzie jesteś ?) oraz bardzo często używa się również pytania (gdzie idziesz ? = dokąd idziesz ?). W
niemieckim wo (gdzie) jest używane wyłącznie w znaczeniu statycznym; wohin (dokąd) i woher (skąd) mają
natomiast znaczenie tylko dynamiczne (analogicznie do polszczyzny). Jest to podobne do rosyjskiego где, куда,
откуда. Właściwe zrozumienie tej różnicy ułatwia obcokrajowcom poprawną klasyfikację danego okolicznika
miejsca jako allatywnego lub lokatywnego i co za tym idzie – wybór właściwego przypadka.
Jest to istotne również ze względu na fakt, że niewielka grupa czasowników może wystąpować w dwu różnych
znaczeniach, z których każde konotuje inny okolicznik miejsca, a więc wymaga przyimka z innym przypadkiem. Np.
Er hängt das Bild an die Wand (="On wiesza obraz na ścianie" – użyto biernika, ponieważ wyrażenie przyimkowe
jest okolicznikiem allatywnym miejsca), ale: Das Bild hängt an der Wand. (="Obraz wisi na ścianie" – użyto
celownika, ponieważ wyrażenie przyimkowe jest okolicznikiem lokatywnym miejsca). O przypadku rzeczownika
nie rozstrzyga więc sam czasownik, ale rodzaj okolicznika miejsca.
W wypadku pozostałych rodzajów okoliczników o przypadku rzeczownika w wyrażeniu przyimkowym decyduje
często rekcja (składnia rządu). Np.: Ich warte auf meinen Bruder (="Czekam na mojego brata"). Wystąpił tu
biernik, ponieważ warten auf (="czekać na") to wypadek rekcji i akurat ten czasownik rządzi w tym wypadku
biernikiem.
W wypadku rekcji nie sposób przewidzieć przypadka, którym rządzi dany czasownik i trzeba się tego uczyć na
pamięć. Jeśli jednak dany przyimek łączy się w języku niemieckim tylko z jednym przypadkiem (należy do trzech
pierwszych grup wymienionych wyżej), to rzeczownik wystąpi właśnie w tym przypadku. Dlatego przypadek
rzeczownika w wyrażeniach Ich schreibe mit dem Kuli (=Piszę długopisem), Ich bitte um das Buch (=Proszę o
książkę) jest łatwy do przewidzenia – odnośne przyimki mogą się łączyć tylko z jednym przypadkiem.
Podobnie jak w języku polskim składnia rządu może też występować bez użycia przyimka. Przykład: Ich bediene
mich des Telefons (=Posługuję się telefonem). W języku niemieckim czasownik sich bedienen wymaga użycia
dopełniacza. Tego typu bezprzyimkowe konstrukcje są w języku niemieckim rzadsze niż w polskim ze względu na
mniejszą liczbę przypadków gramatycznych.
Gramatyka języka niemieckiego
32
Przydawka
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Następstwo czasów
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Wyrażenia bezokolicznikowe
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, .
Przypisy
[1] Bezokoliczniki czasu przyszłego pojawiają się jednak w zdaniach niemieckich stosunkowo rzadko.
[2] O istnieniu dwóch zaimków o tożsamej formie sie w mianowniku świadczy inna odmiana tych zaimków przez przypadki – zaimki te mają
różne formy celownika (ihr dla pierwszego zaimka oraz ihnen dla drugiego zaimka). Pary zaimków ich : wir, du : ihr oraz er / sie / es : sie nie
są formami odpowiednio liczby pojedynczej i mnogiej jednego zaimka, gdyż nie są to pary wyrazów odnoszące się do pojedynczego i
zwielokrotnionego egzemplarza danej osoby lub rzeczy ("my" nie oznacza "ja + ja", "wy" nie oznacza tylko "ty + ty", ale też m.in. "ty + on", a
Sie to nie tylko np. "on + on", ale może się odnosić też do adresata wypowiedzi, także pojedynczego). Dlatego wszystkie zaimki osobowe
można uznać za oddzielne jednostki leksykalne (leksemy), odmienne przez przypadki według własnego wzorca.
[3] Reguły ortograficzne są wtórne wobec systemu języka i nie mogą stanowić punktu odniesienia w analizie gramatyki. Dlatego sie ("oni / one")
i Sie ("Pan / Pani / Państwo") nie mogą tylko na podstawie pisowni zostać uznane za różne leksemy.
[4] Jest to najważniejsze kryterium uznania zaimka sie ("oni / one") oraz Sie ("Pan / Pani / Państwo") za jedną jednostkę leksykalną. Mimo ich
znaczenia formalnie odpowiadającego różnym osobom gramatycznym (odpowiednio trzeciej i drugiej), zaimki te używane są w zdaniu z
wywodzi się od staro-wysoko-niem. si(u), podczas gdy zarówno sie, jak i Sie pochodzą z jednego źródła si(e). Formy grzecznościowe
wywodzą się z użycia zaimka dla trzeciej osoby liczby mnogiej w wypowiedzeniach typu: Eurer Gnaden haben geruht → Sie haben geruht
[Duden 1996, str. 1399]. Niemniej istnieje też inna interpretacja, uznająca formę grzecznościową Sie za leksem odmienny od łączonych we
wspólną jednostkę pozostałych znaczeń sie na podstawie odniesienia do różnych osób gramatycznych (mimo różnych form celownika i
odmiennej etymologii).
[5] Mianownik tego zaimka tożsamy jest z niektórymi formami gramatycznymi zaimka dzierżawczego ihr i obu zaimków osobowowych sie,
które to zaimki są jednak odrębnymi leksemami.
[6] Użycia te przypominają użycie rzeczowników odliczebnikowych (i jako takie tłumaczone są na język polski), jednak w opisach gramatyki
niemieckiej często wyrazy te traktowane są jako liczebniki główne. Wynika to ze względów znaczeniowych – konstrukcje zwei Euro, ein
(halbes) Tausend Menschen czy eine Million Lichtjahre formalnie nie różnią się od siebie na tyle, żeby uzasadniało to wyodrębnienie różnych
części mowy.
[7] Wskazuje to na silny etymologiczny związek niemieckich liczebników porządkowych ze stopniem najwyższym przymiotnika, por.
zwanzigste ("dwudziesty") i kleinste ("najmniejszy"). Oba wyrazy wskazują bowiem na ostatni (ekstremalny) element danego szeregu:
dwudziesty = "ostatni z kolejnych dwudziestu", najmniejszy = "ostatni z kolejnych coraz mniejszych" [Ludewig, 185].
[8] Ze średnio-wysoko-niem. lei(e) = "rodzaj".
[9] Analogicznie do liczebników porządkowych przymiotnikowych widoczny jest w tu silny związek ze stopniem najwyższym przysłówków,
por. bestens, wenigstens itp.
[10] Krause, Olaf; Progressiv im Deutschen. Eine empirische Untersuchung im Kontrast mit Niederländisch und Englisch, Tübingen 2000
[11] Pottelberge, Jeroen van, Der am-Progressiv, Struktur und parallele Entwicklung in den kontinentalwestgermanischen Sprachen, [w:]
Tübinger Beiträge zur Linguistik, 478, 2004
[12] Henriksson, Henrik, Aspektualität ohne Aspekt? Progressivität und Imperfektivität im Deutschen und Schwedischen, [w:] Lunder
germanistische Forschungen, 68, 2006
[13] Krause, Olaf, Progressiv-Konstruktionen im Deutschen im Vergleich mit dem Niederländischen, Englischen und Italienischen, fragment
pracy: Zur Typologie der Progressiv-Konstruktionen im Deutschen. Eine kontrastive Untersuchung, Freie Universität Berlin, 1994.
pdf (Ostatni dostęp: 21 czerwca 2008)
[14] Engel, Ulrich, Deutsch-polnische Kontrastive Grammatik (DPG), 1999
Gramatyka języka niemieckiego
33
Bibliografia
• Duden. Die Zweifelsfälle der deutschen Sprache, Bibliographisches Institut AG, Mannheim 1972
• Helbig, Gerhard & Busha, Joachim, Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht, VEB
Verlag Enzyklopädie Leipzig, Leipzig 1972
• Kurze Grammatik der deutschen Sprache, [w:] Duden. Deutsches Universalwörterbuch A – Z, Dudenverlag,
Mannheim – Leipzig – Wien – Zürich 1996, str. 15-48
• Ludewig, Walter, Dr., Lexikon der deutschen Sprachlehre, [w:] Wahrig, Gerhard, Deutsches Wörterbuch,
Bertelsmann Lexikon-Verlag, Berlin – München – Wien 1968, 1972, str. 49-248
• Schendels E., Deutsche Grammatik. Morphologie, Syntax, Text, Izdatelstwo "Wysszaja Szkoła", Moskwa 1979
Źródła i autorzy artykułu
34
Źródła i autorzy artykułu
Gramatyka języka niemieckiego Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=25023137 Autorzy: Ala z, Alfons6669, Audimus-rockum, Awersowy, BartekChom, Beau, Ben4Wiki,
Capoeirista, Chrumps, Cysioland, Czopek27, Dawciu, Denkhoff, Draco flavus, EMeczKa, Edhelion, Googl, Grzegorz B., Kamil9874, Kan240, Kelvin, Kicior99, Malarz pl, Mat86, Micpol, OTB,
Patrol110, Pawelkg, Pawelpanas, Pimke, Plati, Przykuta, Rafaelo, Simek, Skotos, Tadam, Vigilium, 59 anonimowych edycji
Źródła, licencje i autorzy grafik
Plik:Wiki letter w.svg Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Wiki_letter_w.svg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: User:Jarkko Piiroinen
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/
Document Outline
- Gramatyka języka niemieckiego
- Licencja
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
test z gramatyki języka niemieckiego C7O2EC2LR2VTME4G7MCJDWLGWERLANRZNAXNPYI
GRAMATYKA JĘZYKA NIEMIECKIEGO Stanisław Kraszyń
Gramatyka języka niemieckiego
Gramatyka jezyka esperanto
SPRAWDZIAN Z GRAMATYKI JĘZYKA POLSKIEGO klasa III styczeń
GRAMATYKA JĘZYKA TURECKIEGO, Język TURECKI
Gramatyka języka esperanto
PROPOZYCJE ZESTAWÓW MATURALNYCH NA EGZAMIN WEWNĘTRZNY Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO - POZIOM PODSTAWOWY, PRO
konkurs szkolny 112006 klucz , V Ogólnopolski Konkurs Języka Niemieckiego dla Gimnazjalistów
2007 test reg[1][1]. I , V Ogólnopolski Konkurs Języka Niemieckiego dla Gimnazjalistów
matura z jezyka niemieckiego przygotowanie
więcej podobnych podstron