D a w id G raczyk (W rocław )

m ł o d o ś ć i p o c z ą t k i k a r i e r y

HETMANA K o z A c K I E G o JANA

w Y H o w s K I E G o (D o 1648 r o k u )

Jan1 O sta fiew ic z W y h o w sk i, drobny szla ch cic p o ch o d z ą cy z w o je ­

w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , p ow iatu ow ru ck ieg o , na sce n ie p olityczn ej pojaw ił

się w drugim roku p ow stan ia C h m ieln ick ie g o (1 6 4 9 ). W w arunkach chaosu,

p o lity c z n y c h i sp o łe czn y ch p rzem ian na U k rain ie, sp rzyjających o sią g n ię ­

ciu w y ż s z e g o statusu sp o łe c z n e g o , zrobił zaw rotn ą karierę. S zy b k o został

je d n y m z p r z y w ó d c ó w p ow stan ia k o za ck ieg o . Funkcja p isarza g en era ln ego

oraz w y n ik a jąca z te g o o b e c n o ść w n ajb liższy m o to c zen iu h etm ana B o h d a ­

na C h m ieln ick ie g o dały m u w p ły w na k szta łto w a n ie się sto su n k ó w p o lity c z ­

n ych , p om n ażan ie dóbr, s z c z e g ó ln ie w w y n ik u nadań carskich p o 1654 roku,

a tak że p o z w o liły na stw o rzen ie w ła s n e g o za p lecz a p o lity czn eg o . N aturalną

k o n se k w e n c ją p rzeb iegu kariery p o śm ierci C h m ieln ick ieg o , b y ło o b jęcie

steru w ła d zy w p ań stw ie k ozack im . S oju sz z R z e c z y p o sp o litą za o w o c o w a ł

u zy sk a n iem g o d n o śc i w o je w o d y k ijo w sk ie g o oraz szeregu in n ych nadań,

m. in. starostw a lu b o m e lsk ie g o i b arsk iego. W ten sp osób W y h o w sk i stał się

je d n y m z n ajw a żn iejszy ch b en eficjariu szy Jana K azim ierza 2.

C h oć literatura n au k ow a p o św ię c o n a d zia ła ln o ści Jana W y h o w sk ie g o

je s t coraz p ok aźn iejsza, d o ty cz y g łó w n ie d w ó ch ostatn ich eta p ó w j e g o ż y ­

cia, okresu h etm ań sk iego (1 6 5 7 - 1 6 5 9 ) oraz p o h etm a ń sk ieg o (1 6 5 9 - 1 6 6 4 ) 3.

1 Pod uniwersałami Wyhowski podpisywał się po polsku, Jan (Ioan, Ioannes), lub po ukra­

ińsku, 1вань, stąd w tekście używano jednej i drugiej formy imienia.

2 S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław 1990,

s. 66.

3 I. B. Левицький, Укра'шсью гетмани. 1ван Виговський та Юрщ Хмельницьий, Львiв

1879; М. Костомаров, Гетьмановане 1вана Виговського и Юрiя Хмельницкого,

Тернопол 1891; M. C. Грушевський, Виговський i Мазепа. Nadbitka znajduje

się w Bibliotece Stefanyka, Wydział Ukrainistyki, Lwów; idem, Iсторiя Украши-

Pyci, t. X, ч. I (Роки 1657-1658), Кшв 1936; В. Герасимчук, Виговсьий и Юрий

Хмельниський. 1сторичт студш, Записки Наукового Товариства iMern Шевченка

(dalej:3an^ra НТШ), t. LIX, Львiв 1904, s. 1-40; t. LX, Львiв 1904, s. 41 - 70; idem,

Виговщина и Гадяцький трактат, Записки НТШ, t. LXXXVII, Львiв 1909, s. 5 - 36;
t. LXXXVIII, Львiв 1909, s. 23-50; t. LXXXIX, Львiв 1909, s. 46-90; С. Наршжний,

Гетьмансьтво 1вана Виговського. Nadbitka - Biblioteka Stefanyka, Wydział Ukraini­

styki, Lwów; В. С. Степанков, Гетьманство 1вана Виговського: сощально-полтична
боротьба i проблема державного бyдiвництва (серпень 1657- вересень 1658),

[w:] Середньовiчна Укра'та. Збiрник науковихпрац, ред. В. А. Смолш, випуск 1, Кшв
1994, s. 88 -108; Н. О. Герасименко, 1сторичт поди 1657-1659 рр. (Гетьманство

Meritum, 2010, t. II, s. 4 7 -6 8

O p racow an ia ob ejm u jące c a ło ść lo s ó w k o z a c k ie g o w o d z a m ają charakter

n ot b io g r a ficz n y c h 4. N ie w ie lk ic h rozm iarów b iog rafia w y s z ła sp od pióra Ju-

ryja M y c y k a 5. W y ry w k o w y je s t obraz a k ty w n o ści W y h o w sk ie g o - pisarza

g en era ln eg o (1 6 4 9 - 1 6 5 7 ) 6. B io g ra m y b ad aczy p o lsk ich p o ś w ię c o n e sy l-

48

Dawid Graczyk

I. Виговського) у висвтленш С. Величка, Кшв 1999; Т. Яковлева, Гетьманщина

в другш половинi 50-х poKie XVII столття. Причини i початок Рути, Кшв 1998;
F. Rawita-Gawroński, Próba pojednania z Rusią. Poselstwo Bieniawskiego od śmierci

B. Chmielnickiego do umowy hadziackiej, Kraków 1907; W. Tomkiewicz, Unia hadziacka,

Warszawa 1937; J. Kaczmarczyk, Rzeczpospolita Trojga Narodów. M it czy rzeczywistość.

Ugoda Hadziacka - teoria i praktyka, Kraków 2007; P. Kroll, Od Ugody Hadziackiej do

Cudowna. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658-1660, Warszawa
2008; Ł. Ossoliński, Rzecz o hetmanie Wyhowskim, Warszawa 2009; А. Г. Бульвшський,
Конотопська битва 1659 р., Украгнський 1сторичний Журнал (dalej:yra), 1998, nr 3,
s. 76-83; nr 4, s. 33-42; Ю. Мицик, Конотопська битва, Вшско Украши, nr 5-6,

1996, s. 30-33; I. Скрипник, Дoслiдження про 1вана Виговського, бш nid Конотопом

i Скит Манявський, [w:] Легенда про гетьмана. 1ван Виговський eid Конотопа до
Скиту Манявського, ред. I. Скрипник, Ьано-Франшвськ 1997, s. 8 - 77; P. Kroll,

Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) - przyczynek do dziejów wojskowości kozac­

kiej, Materiały do historii wojskowości, nr 2, 2004, s. 113-131; idem, Polsko-kozacka
współpraca wojskowa w latach 1658-1659. Militarne aspekty unii hadziackiej, [w:] Stu­
dia Historyczno-Wojskowe, t. II, red. K. Bobiatyński, P. Gawron, M. Nagielski, Zabrze
2008, s. 145-161; idem, Unia hadziacka a upadek hetmana Wyhowskiego we wrześniu

1659 roku, [w:] 350-lecie Unii hadziackiej (1658-2008), red. T. Chyczewska-Hennel,

P. Kroll, M. Nagielski, Warszawa 2008, s. 439 -457; idem, Działania zbrojne pułkownika

Iwana Neczaja na Białorusi w latach 1658-1659, Studia i Materiały do Historii Wojsko­

wości, t. ХЬШ, 2007, s. 121-138; M. Wagner, Działania dywizji oboźnego koronnego An­
drzeja Potockiego na Ukrainie 1659 roku, [w:] 350-lecie Unii hadziackiej..., s. 401-412;
K. Kossarzecki, Krwawa jatka pod Konotopem, Mówią Wieki, nr 05/08 (581), maj 2008,

s. 42-46; W. Majewski, Powstanie kozackie 1664 R. (czerwiec-grudzień), [w:] Studia
i Materiały do Historii Wojskowości, t. ХУШ, cz. I, 1972, s. 147-196; idem, Śmierć Iwa­

na Wyhowskiego w 1664 roku, [w:] 350-lecie..., s. 575-595.

4 J. Bartoszewicz, Wyhowski (Jan), [w:] Encyklopedyja powszechna, t. XXVTII, War­

szawa 1868, s. 18-29; Polska encyklopedia szlachecka, t. XII, Warszawa 1938, s. 232;

В. Будзновский, Нашi гетьмани, Львiв 1907, s. 81-91; T. Krząstek, Noty biograficz­
ne, [w:] Żółte Wody 1648, red. T. Krząstek, W. Majewski, M. Nagielski, I. S. Strożen-
ko, Warszawa 1999, s. 115-118; В. Л. Модзалевскш, Малороссйскш Родословникь,
т. I, Юевь 1912, s. 219-220; К. I. Стецюк, Виговсьий 1ван Остапович, [w:] Радянська
енциклonедiя. Iстopiя Украши, ред. А. Д. Скаба, Кив 1976, s. 274; Iстopiя Украши
в особах IX - XVIII ст. (1ван Виговсьий), Кшв 1993, s. 300- 310; О. M. Апанович,
Виговський 1ван Остапович, [w:] Киево-Могилянська академiя в iменах XVII-XVIIIct.

(Енцклопедичне видання), упоряд. З. I. Хижняк, Кшв 2001, s. 113-115; idem, Гетьмани

Украши i кoшoвi отамани запорозькоХсiчi, Кив 1993, s. 69-96; В. Щербак, Козацька

веpхiвка другоХполовиниN^I-серединиXVIIст., Кшвська старовина, nr 5, 1997, s. 10;

Полководц Втська Запорозького. 1сторични портрети, книга 1, red. В. Смолш,

Кшв 1998, s. 40 -52; В. Д. Дрожжин, 1ван Виговсьий, [w:] Видатш noстатi в штори

Украши XI-XIX ст. Коротк бioгpафiчнi нариси. 1сторичш та худoжнi портрети,

ред. В. В. Воронин, Кт'в 2002, s. 172-175; Б. Сушинський, Козацьк вoждi Украши.

Iстopiя Украши в образах ii вoждiв та noлкoвoдцiв X V -X IX столть. 1сторичш

есе у двох томах. (1ван Виговсьий, генеральний писар, гетьман Украши), т. I, Одеса
2004, s. 410-422; А. £. Заяць, Виговсьий 1ван Остапович, [w:] УкраХнське козацтво.

Мала енциклnедiя, ред. Ф. Г. Турченко, Кив 2006, s. 76-77.

5 Ю. Мицик, Гетьман 1ван Виговський, Кшв 2004.
6 С. Нарiжний, „Московська служба" 1вана Виговського, Записки НТШ, t. CXLIX,

Львiв 1928, s. 117-139; Т. Г. Яковлева, Бохдан Хмельницкий и 1ван Виговський,

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

49

w e tc e hetm ana k o za ck ieg o , dla okresu od u rod zen ia do w y b u ch u p ow stan ia

C h m ieln ick ie g o , zam ykają się w kilk u zdaniach. N ie w ie le lepiej przedstaw ia

się sytuacja w h istoriografii o b co ję zy cz n e j. P onadto, w zebranych p rzez au­

tora op racow an iach istn ieją istotn e różn ice. Z literatury przedm iotu d o w ia ­

d ujem y się, ż e p rzy sz ły p rzy w ó d ca k ozack i p ełn ił fu n k cję pisarza w łu ck im

zam ku (1 6 2 6 ), n am iestn ik a łu c k ie g o starosty, sę d z ie g o sądu zie m sk ie g o , był

p rzew o d n iczą cy m sądu w o je w ó d z k ie g o w K ijo w ie (1 6 4 0 )7. Inaczej lin ię k a­

riery budują h istorycy ukraińscy. W ed łu g nich, słu żb ę w są d zie grodzkim

w Ł ucku W y h o w sk i rozp o czą ł w latach tr zy d ziestych , a w 1635 roku został

n am iestn ik iem starosty łu c k ie g o 8. W sk a zy w a n o na u d ział Jana przy organi­

zo w a n iu b ractw a łu c k ie g o , oraz na j e g o o b e c n o ść na sejm iku łu ck im kaptu­

row ym p o śm ierci króla Z ygm u n ta III W azy w 1632 roku9. P o ja w ił się też

w ą te k pracy w k ancelariach: k om isarza k ró lew sk ieg o do spraw k o zack ich ,

p o w o ła n e g o m o c ą k onstytucji z 1638 roku oraz pryw atnej, hetm ana w ie lk ie ­

g o k o ron n ego M ik ołaja P o to c k ie g o 10. C z ę ść z ty ch są d ó w w y m a g a rew izji,

c z ę ś ć u zu p ełn ien ia. Z a zn a czy ć n ależy, ż e w ą tła b aza n ie p o zw a la stw orzyć

p e łn e g o obrazu p rzeb iegu kariery.

D o rekonstrukcji kariery Jana W y h o w sk ie g o n iezb ęd n e je s t ro zp o zn a ­

nie problem atyki fu n k cjon o w an ia adm inistracji grodzkiej i ziem sk iej, kan ­

celarii i są d ó w grod zk ich oraz ziem sk ich . D o ro b ek p iśm ie n n ictw a p o ls k ie ­

g o j e s t tutaj w ie lc e p o m o c n y 11. K o n ie czn a j e s t ró w n ież zn a jo m o ść sytuacji

[w:] БохданХмельницкий та його доба. MamepicmuмiжнародноiнауковоХконференцИ

присвяченоХ 400^ччю eid дня народження велкого гтьмана (КиХв, 24 жовтня 1995),
Ки

1

в 1996, s. 76-77; Aktywność Wyhowskiego z interesującego nas okresu zawarta jest

w pracy Gawrońskiego: F. Rawita-Gawroński, Polityka kozacka w ostatnich latach Boh­
dana Chmielnickiego, Lwów 1910.

7 T. Krząstek, op. cit., s. 115. Por.: J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.
8 Ю. Мицик, Гетьман..., s. 9. Por.: О. M. Апанович, Виговський 1ван Остапович...,

s. 113; В. Щербак, op. cit., s. 10.

9 J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.

10 Ibidem; T. Krząstek, op. cit., s. 115; О. M. Апанович, Виговський 1ван Остапович...,

s. 113; Полководщ ВШська Запорозького..., s. 43; А. £. Заяць, op. cit., s. 76.

11 R. Jop, Środowisko urzędnicze kancelarii grodzkich w Chełmie, Lublinie i Krasnymsta-

wie w drugiej połowie XVII wieku, Lublin 2003. Jop we wstępie przedstawił obszer­

nie dorobek historiografii w zakresie badań nad urzędnikami i kancelariami grodzkimi.

Z ważniejszych prac, jakie ułatwiają zrozumienie przebiegu kariery Wyhowskiego, na­

leży wskazać: s. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich. Województwo
krakowskie 1374-1501, Kraków 1901; idem, Studya do historyi sądownictwa w Polsce,

Serya I, Lwów 1901; K. Maleczyński, Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach
1352 -1783, Lwów 1938; P. Dąbkowski, Uwagi o urządzeniu ksiąg sądowych w dawnej

Polsce, Lwów 1918; idem, Urzędnicy kancelaryjni sądów ziemskich i grodzkich w dawnej
Polsce, Lwów 1918; idem, Palestra i księgi sądowe sanockie w dawnej Polsce, [w:] Pa­

miętnik Historyczno-Prawny, red. P. Dąbkowski, t. I, z. 6, Lwów 1925; idem, Palestra
i księgi sądowe ziemskie i gordzkie w dawnej Polsce, [w:] Pamiętnik Historyczno-Praw­
ny, red. P. Dąbkowski, t. III, z. 2, Lwów 1926; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak,

Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1976; J. Bielecka, Kancelaria grodzka
wielkopolska w X

v

I-XVIII w., Studia Źródłoznawcze, t. I, 1957, s. 119- 135; Z. Górla-

ski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983; A. Wyczański, Spojrzenie na
administrację polską XVI wieku (postulaty badawcze), [w:] Europa Orientalis. Polska

50

Dawid Graczyk

sp o łe czn o -p o lity cz n e j na W ołyn iu i K ijo w sz c z y ź n ie , s z c z e g ó ln ie w zak resie

z w ią z k ó w k lien to w sk ich , które od gry w a ły zn aczn ą rolę w p rzeb iegu kariery

u rzęd n iczej. I ta p rob lem atyk a je s t coraz szerzej om a w ia n a w literaturze dla

W ołyn ia i w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , przy cz y m n ie je s t to obszar b a d a w ­

c z y w p ełni ro z p o zn a n y 12. K lu c z o w ą rolę o d g ryw a an aliza zaw artości k siąg

łu c k ic h grod zk ich i zie m sk ic h dla drugiej p o ło w y lat d w u d ziesty ch i p ierw ­

szej lat trzyd ziesty ch X V II stu lecia, tj. dla p rzy p u szcza ln eg o okresu pracy

Jana w grodzie.

i je j wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały ofiarowa­

ne Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, red. Z. Karpus,

T. Kempa, D. Michaluk, Toruń 1996, s. 8 5 - 92; W. Kłaczewski, Z badań nad urzędnikami

kijowskimi XVI-XVIII wieku, [w:] Studia historyczno-prawne. Prace poświęcone Profe­
sorowi Janowi Seredyce w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestopięcio­

lecie pracy naukowej, red. J. Dorbisz, W. Kaczorowski, Opole 2004, s. 111-118; Seria

Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski. Ziemie

ruskie bez Bracławszczyzny i Wołynia obejmuje t. III.

12 Dla województwa kijowskiego kapitalne znaczenie mają wyniki badań Henryka Litwina

Napływ szlachty na Ukrainę 1648-1659, Warszawa 2000; idem, Struktura przestrzenna
województwa kijowskiego i je j wpływ na życie społeczne i polityczne szlachty w latach

1569-1648, Kwartalnik Historyczny, R. CIX, 2002, z. 3, s. 55-66; idem, Rody pańskie

Kijowszczyzny 1569-1648. Status majątkowy, Przegląd Wschodni, t. VIII, z. 2, 2002,

s. 235-292, s. 291; idem, Fakcje magnackie na Kijowszczyźnie 1659 -1648, [w:] Władza
i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Urbanowicz, Białystok
2003, s. 47-70; idem, Transakcje kredytowe i dzierżawne a system klientalny na Kijowsz­
czyźnie w pierwszej połowie XVII wieku. Sonda, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczy­

pospolitej w X V I- XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz i J. Urbanowicz, Warszawa

2006, s. 109-118. Ostatnio ukazała się nowa publikacja: idem, Równi do równych. Kijow­
ska reprezentacja sejmowa 1569-1648. Z innych warto wskazać: E. Dubas-Urwanowicz,

Nadania, dzierżawy i „trzymanie do wiernych rąk” w dobrach Tomasza Zamoyskiego
w latach 1618-1638, [w:] Patron i dwór..., s. 99-108. Dla Wołynia i Kijowszczyzny wio­

dącą pracą jest dzieło Mazura: K. Mazur, W stronę integracji z Koroną. Sejmiki Wołynia
i Ukrainy w latach 1569 -1648, Warszawa 2006. Z innych można wskazać: T. Kempa,

Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525-1608) Wojewoda kijowski i marszałek ziemi
wołyńskiej, Toruń 1997; idem, Kariery przedstawicieli prawosławnych rodów Ogińskich

i Stetkiewiczów XVII wieku - podobieństwa i różnice awansu społecznego, ekonomiczne­

go i politycznego, [w:] Władza i prestiż ...., s. 345-368; J. Rzońca, Klienci Konstantego

Wasyla Ostrogskiego w walce z unią brzeską na sejmach z przełomu XVI i XVII wieku,
[w:] Patron i dwór..., s. 301-320; H. M. Яаковенко, Укра'тська шлахта з ктця XIV

до середини XVII ст. (Волинь i Центральна Укр'та), Кшв 1993; eadem, Posłowie

województwa wołyńskiego, kijowskiego i bracławskiego na sejmach Rzeczypospolitej
w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku (Próba portretu zbiorowego), [w:] Spo­
łeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), red. J. Bardach, W. Sudnik,

Warszawa 1995, s. 88-93; eadem, Нарис Ктори cредньовiчноi' та ранньомодерноi

Укра'ши, Кшв 2005; I. Г. Плевако, Володимирськ урядники - посли Волинського

воеводства на cеймi Pечi Посполито'

1

' у другш половинi ХУ11 ст., [w:] Минуле

i сучасне Волинi та П о л с я : Володимир-Волинський в штори Укра'ши та Волит.

Збiрник наукових праць. Матерiали Х1У Волинсько'

1

' науковоi icторико-краезнавчоi

конференцИ, присвячено'

1

' 13-й рiчницi Незалежноcтi Укра'ши та 680-й рiчницi

надання Володимиру-Волинському Магдебурзького права, Володимир-Волинський
- Луцьк, 2004, s. 142-145; idem, Посольськарепрезентащя Волинського воеводства

у другш половит ХУ11 ст., [w:] Наyковi записки: Збiрник праць молодих вчених та

аcпiрантiв, Кшв 2005, t. XI, s. 54-79.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

51

W n in iejszy m artykule autor p odejm u je próbę u stalen ia p o d sta w o w y ch

inform acji b io g ra ficzn y ch , oraz próbuje p rze śle d z ić p ie rw sz y etap kariery,

który k o ń c zy się w raz z w y b u ch em p o w stan ia w 1648 roku i przejściem

W y h o w sk ie g o na stronę k o za ck ą 13. Praca z p e w n o śc ią n ie w y czerp u je z a ­

gad nien ia, m a raczej stan ow ić za ch ętę do d a lszy ch badań nad p ełn y m p o ­

zn an iem lo s ó w hetm ana. W rozw oju kariery n ie u w z g lę d n io n o p ła sz czy z n y

w o jsk o w e j, w tym , p o stu lo w a n e g o p rzez n iektórych badaczy, w ątk u pracy

w kancelarii k om isarza k ró lew sk ieg o i prywatnej kancelarii M ik ołaja P o to c ­

k ie g o , h etm ana w ie lk ie g o k oron nego. Z a gad n ien ia te w y m a g a ją oso b n y ch

studiów.

C zas i m iejsce urodzin Jana O sta fiew ic za W y h o w sk ie g o są trudne do

ustalenia. W ię k sz o ść b io g r a fó w hetm ana k o z a c k ie g o pom ija te zagadnienia.

P osiad am y zb yt m a ło w sk a z ó w e k m o g ą c y ch u ła tw ić o d p o w ied ź. Juryj M y -

cy k w sk a za ł na rok 1616, le c z n ie podał, z c z y m tę datę n a leża ło b y łą c z y ć 14.

A u tor m iał za p ew n e na u w a d ze d oku m ent z m aja 1631 roku w p isa n y przez

Iw an a W y h o w sk ie g o do akt grod zk ich w Ł ucku i zakładał je d n o c z e śn ie ,

ż e w p isu dokon ał m ło d z ie n ie c , który o sią gn ął lata spraw ne (15 lat), czy li

u zy sk a ł z d o ln o ść do c z y n n o ści p raw n ych 15. B ardziej p raw d op od ob n e je st

jed n ak , ż e n astąp iło to w c z e śn ie j. P rzem a w ia ła b y za tym praktyka prawa

lite w sk ie g o , w yn ik ająca z o b o w ią zu ją cy ch S ta tu tó w , które za w ie k dojrzały

m ę ż c z y z n u zn a w a ły 18 lat16. P o z w a la nam to p rzesunąć cza s u rod zin h et­

m ana na rok 1613. Jednak i ta data b ęd zie n iep raw d ziw a, je ś li Iw an a W y ­

h o w sk ie g o , p ełn ią c eg o w 1629 roku fu n kcję n am iestn ika starosty łu c k ie g o ,

u to żsa m im y z p rzy szły m h etm anem k o za ck im 17. M ia łb y w te d y 16 lat. Prak­

13 Artykuł stanowi publikację częśri badań prowadzonych w ramach pracy doktorskiej po­

święconej sylwetce Jana Wyhowskiego, pisanej na Uniwersytecie Wrocławskim pod kie­

runkiem naukowym prof. dr hab. Jerzego Maronia.

14 Ю. Мицик, Гетьман..., s. 3.
15 J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa

1993, s. 251.

16 P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. I, Lwów 1910, s. 216; idem, Zarys polskiego

prawa prywatnego, Lwów 1921, s. 52.

17 Архивь Юго-Западной России, издаваемой Коммисаею дла разбора древнихь

актов,состоящей при Юевскомъ, Подолськомъ и Волонском Генераль-Губернатори
(dalej: Архивь ЮЗР), cz. I, t. VI, 1883, s. 605. Większość badaczy w osobie Iwana Wy-
howskiego, pisarza grodzkiego i namiestnika łuckiego starosty, widziała przyszłego het­
mana kozackiego. Występują jednak w dyskusji głosy mówiące, że chodzi tutaj o dziada
hetmana, także Iwana (В. Л. Модзалевскш, op. cit., s. 219-220). Wiele za tym wskazuje,

by podtrzymać pogląd większości- obecność przedstawicieli rodu Wyhowskich w Łuc­
ku, doświadczenia Jana, wynikające ze służby w grodzie, współpraca z osobami, które
również pracowały w grodzie łuckim przed wybuchem powstania Chmielnickiego, m. in.

z Bieniawskim, kasztelanem wołyńskim, kierującym w od 1657 roku misją mającą do­

prowadzić do porozumienia z Kozakami oraz Pawłem Teterą, którego ponadto łączyły
- postulowane przez badaczy - związki powinowactwa z Wyhowskim. Jednak z zebra­

nych przez autora materiałów nie można uzyskać jednoznacznej odpowiedzi. Potrzeb­
na jest pełna analiza dokumentów, jakie kryje Центральний Державний кторичний
Архiв Украши м. Кшв (dalej: ЦД^АУ Кит), szczególnie ksiąg grodzkich łuckich za lata

1625-1635, czyli przypuszczalnego okresu pracy Jana w kancelarii (księgi łuckiego sądu

grodzkiego, fond 25, spr. 1; księgi sądu ziemskiego, fond 26, spr. 1). Księgi grodzkie za

52

Dawid Graczyk

tyka aw an su w strukturach zarządu starościń sk ieg o, o czym dalej b ęd zie

m o w a , w sk a zy w a ła , że urząd ten b y ł n a jw y ższ y m , jak i m o żn a b y ło osiąg n ą ć

i b y ł łą c z o n y c z ę sto z ob o w iązk am i p isarza g ro d zk ieg o. Jan m u siał w c z e ­

śniej od b y ć praktykę w kancelarii i p ełn ić n iż s z e fu n k cje (k a n celisty). O kres

taki w y n o s ił zazw ycza j od kilku, do k ilkunastu lat. Z w aża ją c na ten fakt,

n a leża ło b y narodziny h etm ana k o z a c k ie g o p rzesunąć na p ierw szą dekadę

X V II w iek u . W ob ec te g o , w ch w ili śm ierci (1 6 6 4 rok) m ia łb y o k o ło 6 0 lat.

W próbach u stalen ia daty urodzin n ie m am y te ż oparcia w p ó źn ie jszy c h p rze­

kazach, a p rzecież tak ie p o zw alają o k reślić w ie k p oprzed n ik a Jana, B o h d a ­

na C h m ie ln ic k ie g o 18. W ze zn an iach k ozak a D ym itra Sulim ki z 1664 roku,

osk arżających ek sh etm an a o k n ow an ia p rze ciw R z ecz y p o sp o litej, czytam y:

„ O w n ie b o w z ię c u naj. P a n n y R u sk ie y p r z y s l a ł F e d o r a z b a la b a n o w k i k o za k a

i p o d d a n e g o s w e g o d o Sirka, ż e b y m u [W y h ow sk iem u - D . G .] b y ł b r a ­

tem i z a w ia r ę c h rze śc ija ń s k ą z nim s p o łe m w z ią ł się. O b ie c u ją c b y ć O y cem

U k r a in y "19. O statnie stw ierd zen ie m o ż e m ie ć różne zn a cz en ie i n ie przyb liża

n as do w y ja śn ien ia zagadnienia.

B rak k onkretnych p rzek a zó w spraw ia, ż e tak że m ie jsc e u rod zin p o zo sta ­

j e n iep ew n e. O d n ośn ie ojca O stafija, do in teresu jąceg o nas okresu, p o sia d a ­

m y garść nader skrom nych inform acji sp row ad zających się do k ilk u fak tów :

1) w 1618 roku p ro ceso w a ł się z Jan uszem O strogsk im o ch ło p ó w zb ieg ły ch

z m ajętn ości w y h o w sk ic h 20, 2 ) p osiad ał m ia ste czk o H o h o le w 21, 3) p rzeb y ­

w a ł w o to c zen iu archim andryty Ł aw ry P eczersk iej, a p otem zw ierzch n ik a

C erkw i p raw osław nej na U k rain ie P iotra M o h y ły i d ziałał w latach trzy­

d ziesty c h i czterd ziesty ch X V II w iek u w b ractw ie k ijo w sk im 22. N ie u dało

się u stalić, k ied y O stafi nabył H o h o lew , m o ż liw e ż e dopiero w c z a sie p o ­

interesujący nas okres są kompletne. Ilość spraw wnoszonych do grodu była duża, dla­

tego średnio na rok przypada pięć ksiąg. Należałoby zatem przejrzeć ponad pięćdziesiąt
ksiąg z lat 1625-1635 (opisy od 141-199). Ze względu na ograniczone możliwości autor

dokonał tylko częściowej kwerendy, obejmującej kilka wybranych ksiąg. Uzupełnienie
stanowiły dziewiętnastowieczne wydawnictwa źródłowe, w których zamieszczono część

wpisów z łuckich ksiąg.

18 Chodzi o relację weneckiego posła M. Sagredo, który w swym raporcie z 1649 roku

stwierdził, że Chmielnicki ma 54 lata. Zob. J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wroc­

ław 1988, s. 9.

19 Biblioteka Czartoryskich, sygn. 402, k. 533, Confessata Dmitra Sulimki Niebozczyka

Jana Wyhowskiego Instrumentum do wzbudzonych w Ukrainie buntow przesłuchane
w obozie pod Stawiszczami od nas Starszych Woyska Zaporozkiego ano 1664 Augu-
sti 3.

20 Summaryusz spraw dekretowych, potocznych, zapisowych z księgi ruskiej wdstwa ki­

jowskiego 1618 roku, co do egzekucyi wpisany, A. Jabłonowski, Źródła dziejowe, t. XXI,

Warszawa 1894, s. 275.

21 В. Сенютович-Бережний, Pid i родина Виговських (1сторично podoeidna

po3eidrn), Украшський 1сторик, R. 1970, z. 1-3 (25-27), s. 152; Полководц Вшська

Запорозького..., s. 41.

22 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш (nеpioд до мохилянскт), oprac. С. Голубев,

(bez miejsca wydania)1886, s. 34; В. М. Горобець, Виговський Остап (Свстафш),

[w:] Киево-Могилянська aкaдемiя в iменaх..., s. 116.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

53

w sta n ia C h m ieln ick ie g o 23. W cześn iej w ło ś ć h o h o lew sk a n a leżała do M ik o ­

łaja H le b o w ic z a , a w 1642 roku n o w y m w ła śc ic ie le m zo sta ł Stefan A ksak,

sęd zia k ijow sk i, który z a licz a ł się w p o c z e t la ty fu n d y stó w k ijo w sk ic h 24. N ie

m am y te ż p ew n o ści, c z y O stafi na stałe p rzeb y w a ł w K ijo w ie przed 1631

rokiem , k ied y odnajdujem y ślad j e g o pobytu. N ie brał u d ziału w elek cji Z a ­

chariasza K o p y ste ń sk ie g o na archim andrytę k ijo w sk o -p e c z e r sk ie g o w 1624

roku25. N ie p od p isał ró w n ież protestacji w 162 9 roku szlach ty kijow skiej

p rze ciw k o p rop on ow an em u p rzez króla Z ygm u n ta III W azę sob oro w i m ają­

cem u z łą c z y ć p raw o sła w n y ch z u nitam i26. O ba d oku m enty n ie przesądzają

jed n a k sprawy. N a elek cji K o p y ste ń sk ie g o sta w iło się d użo mniej szlach ty

p raw osław n ej, n iż na p o d ob n ych zjazd ach z 164 7 roku. N a to m ia st akt pro­

testacji z 1629 roku został w n ie sio n y p rzez grupę p rzed sta w icieli szlach ty

z w o je w ó d z tw a (23 o so b y ), która zjech a ła w celu za ła tw ien ia pryw atnych

spraw do grodu ży to m ie r sk ie g o 27. Z e w z g lę d u na cią że n ie Z a u sza do K ijo ­

w a , znajdujących się tam m ajętn ości W y h o w sk ich , o b e c n o ść O stafija w g ro ­

d zie nad D n iep rem n ie p o w in n a b u d zić w ię k sz y c h w ą tp liw o ś c i28. N a tym

etap ie badań m u sim y poprzestać na stw ierd zen iu , ż e p rzy szły hetm an u ro­

d ził się w W y h o w ie, m niej p raw d op odob n y je s t K ijów . Z g o d z ić się n ależy

z M y c y k iem , ż e n ie m o g ła to b y ć Ruda. D ob ra te w e s z ły w skład m ajątków

ro d o w y ch w p ó źn ie jszy m o k resie29. O d rzu cić n a le ży tak że p ołta w sk ą w ło ś ć

H o h o lew , braną p od u w a g ę p rzez n iek tórych b ad aczy u kraińskich30.

W ob ec braku źródeł, n ic p e w n e g o n ie m o ż e m y p o w ie d z ie ć rów n ież

o n a jm ło d szy ch latach Jana. W ok resie szk o ln y m p rzeb yw ał w K ijo w ie.

Z n adnieprzańskim grod em zw ią za n y b y ł o jc ie c O stafi. D w o r y Piotra M o -

hyły, archim andryty Ł aw ry P eczersk iej, a n astęp n ie zw ierzch n ik a C er­

k w i p raw osław n ej, ja k i A d am a K isie la , k asztelan a cz ern ih o w sk ieg o , a od

23 В. Л. Модзалевскш, op. cit., s. 219.
24 H. Litwin, Rody pańskie Kijowszczyzny..., s. 248; idem, Równi do rów nych ., s. 104­

105.

25 Юевскш Митрополить Петрь Могила и его сподвижники, oprac. С. Голубев, Юевь

1883, t. I, s. 269-273, Akt elekcji Zacharego Kopystyńskiego na archimandrytę kijow-

sko-peczerskiego.

26 Ibidem, s. 365-367, Protestacja szlachty kijowskiego powiatu.
27 Ibidem, s. 367.
28 O Wyhowie, wchodzącym w skład włości leżących nad rzeką Uszą, tzw. Zausze. Zob.:

A. Jabłonowski, Źródła..., t. XXII, Warszawa 1897, s. 517; W. Bobiński, Województwo
kijowskie w czasach Zygmunta III Wazy. Studium osadnictwa i stosunków własności zie­

mi, Warszawa 2000, s. 358.

29 Ruda od XV w. była własnością rodu Daniłłowiczów. W pierwszej połowie XVII w. wła­

ścicielem był wojewoda ruski Jan Daniłowicz. Po jego śmierci (1630) majętność odzie­

dziczył syn Stanisław, starosta korsuński. Zginął on w niewoli tatarskiej w 1636 roku.
W rękach Wyhowskich Ruda, wraz pobliskimi włościami, znajdowała się od 1660 roku.
Jako pierwszy władał majątkiem Jan Wyhowski, hetman kozacki. W rodzinie hetman
dobra pozostały do 1773, kiedy to zostały przejęte przez Stanisława Worcla. Zob. P. Dąb-

kowski, Z przeszłości Rudy i Kochawiny, Lwów 1928, s. 6-7; Ю. Мицик, Гетьман...,

s. 5.

30 Полководщ Втська Запорозького..., s. 41.

54

Dawid Graczyk

16 46 roku k ijo w sk ie g o , b y ły w za sa d zie je d y n y m i centram i p o lity czn y m i

w tym cz a sie, skupiającym i drobną p raw osław n ą szlach tę w o je w ó d z tw a 31.

Z tym p ierw szym , o jc ie c p rzy sz łe g o hetm ana w sp ó łp ra co w a ł w bractw ie

cerk iew n ym . P o śm ierci M o h y ły O stafi m ocniej z w ią z a ł się z K isie le m

i w oparciu o k asztelan a k ijo w sk ie g o k on tyn u ow ał rozw ój kariery. W efek cie

w 1651 roku został n am iestn ik iem zam ku w K ijo w ie 32. N a cz a sy m ło d o ści

Iw an a przypadł w z ro st zn a cz en ia grodu nad D n iep rem . O d lat d w u d ziestych

sied em n a ste g o stu lecia stał się on centrum k ultu row ym U k rain y33. W p o czą t­

k ach X V II w iek u lic z y ł n iesp ełn a p iętn a ście ty się c y m ie sz k a ń c ó w i szyb k o

się rozw ijał. U trzy m y w a ł siln e kontakty z in n ym i m iastam i na U krainie.

W ażn ym zagad n ien iem dla K ijo w a b y ła od b u d o w a m etrop olii p ra w o sła w ­

nej. K lu c z o w a b y ła w iz y ta patriarchy je r o z o lim sk ie g o T eofan esa, z a k o ń c z o ­

na w y ś w ię c e n ie m hierarchów p raw o sła w n y ch na teren ie K o ron y i L itw y 34.

W sp o m n ie ć te ż n a le ży o zw ią zk a ch m iasta z w o jsk ie m zap orosk im h etm a­

na Piotra K o n a sz e w ic z a Sahajdaczn ego, a p rzede w sz y stk im o tak w ażn y m

w yd a rzen iu , jak im b y ło w p isa n ie się h etm ana w raz z k ozak am i do bractw a

k ijo w sk ie g o 35. H isto ry cy ukraiń scy kładli n a cisk na w y tw o r z e n ie się w tym

c z a sie soju szu m ię d z y in telig en cją p raw osław n ą, tutaj szlach tą d yzunicką.

a w o jsk ie m zap orosk im 36. Z jaw isk a, które przyp ad ały na m ło d o ść i k szta łto ­

w a n ie się p o g lą d ó w W y h o w sk ie g o oraz p o zw a la ją ce m u otrzym ać staranne

w y k sz ta łc e n ie , o m ó w io n e zo sta ły w literaturze37.

O ż y w ie n ie k ultu row e i relig ijn e na U k rain ie p o z w o liły Janow i u c z ę s z ­

cz a ć do szk o ły brackiej. C o praw da n ie za c h o w a ła się k om p letn a lista

31 O dworach magnackich na Kijowszczyźnie i ich roli zob. H. Litwin, Struktura przestrzen­

n a . , s. 62-64.

32 E. Rulikowski, Opis powiatu kijowskiego, wydał M. Dubiecki, Warszawa 1913, s. 183.
33 К. I. Стецюк, Кшв - центр освiти i науки на УкраШ вXVII ст., У1Ж, nr 10-12, 1970,

s. 59, 61; W. A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków

1984, s. 181.

34 T. Kempa, Problematyka wyznaniowa w ugodzie hadziackiej, [w:] 350-lecie...., s. 204.
35 M. Drozdowski, Religia i Kozaczyzna zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej poło­

wie XVII wieku, Warszawa 2008, s. 78; З. I. Хижняк, Киево-Могилянсьт академия,
Киев 1988, s. 35-37; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, Iсторiя Киево-МогилянськоХ
академи, Кшв 2003, s. 17-20, 27.

36 М. Грушевський, Iсторiя УкраХни - Руси, t. VII (Козацы часи - до року 1625),

Кшв 1995, s. 400-404. W najnowszej polskiej historiografii występują zbieżne poglądy:
T. Kempa, Problematyka wyznaniowa w ugodzie hadziackiej, [w:] 3 50 -lecie., s. 204.

37 О. Попельницька, Кшвський замокXIV-XVII ст. У свiтлi писемних та архeологiчних

джерел, Кшвська Старовина, nr 3, 2006, s. 40; K. W. Charłampowicz, Polski wpływ
na szkolnictwo ruskie w XVI i XVII stuleciu, Lwów 1924; s. Tync, Szkolnictwo i wycho­
wanie w Polsce XVI w., [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 346-347; R. Wro­
czyński, Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1983; Szkolnictwo prawo­
sławne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, Białystok 2002; В. Потульницький,

1нтелектуальт впливи Заходу на духовне життя УкраХнськоХ елти в XVII-XVIII

ст., Кшвська Старовина, nr 1, 2001, s. 3; Юевскш Митрополить Петрь М оги ла.;

s. 413-414; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 17-20; К. I. Стецюк, Кшв -

центр о с в т и .; Н. Яаковенко, Нарис шторИ.., s. 285-310; W. A. Serczyk, op. cit.,

168- 191; В. А. Чабаненко, Кшвське братство [w:] УкраХнське козацтво. , s. 239.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

55

u czn ió w , p o zw alająca o d n a leź ć W y h o w sk ie g o 38, jed n ak w ą tp liw o śc i ro z­

w ie w a p ó źn ie jsza relacja, w której pisarz gen eraln y w stosunku do u c z n ió w

brackiej w s z e c h n ic y m ów ił: „om

h u x u

caM a3 ecMb”39. W ię k sz o ść badaczy

w id z ia ła g o te ż w śród stu d en tów n o w op o w sta łej A k a d em ii M o h y la ń sk iej40.

S zk o ła bracka, do której u c z ę s z c z a ł W y h o w sk i, u fu n d o w an a zo sta ła dzięki

H a lsz c e H u le w ic z ó w n ie w 1615 roku41. W jej strukturze i p ro ce sie nauczania

o d c isn ę ły się w p ły w y lw o w s k ie g o ośrodka i A k a d em ii w O strogu42. M ia ło to

zw ią z e k z rektoram i p la có w k i k ijow sk iej. P ier w szy m b y ł Iw an M a tw ijo w icz

B o reck i, cz ło n e k bractw a, w c ześn iej rektor szk o ły lw o w sk iej. D z ię k i n iem u

przyjęty statut b y ł w z o ro w a n y na statu cie lw o w sk iej w sze ch n ic y . W p ły w y

lw o w s k ie u w id aczn iają się ró w n ież w zak resie p rocesu d y d a k ty czn eg o czy

u ży w a n y ch podręcznik ów . D o rozw oju p la có w k i p rzy czy n ił się M ak sym

Sm otryck i, syn rektora A k ad em ii ostrogsk iej. S w o je d o św ia d c zen ia nabyte

p o d cza s stu d iów w k ilk u u n iw ersyteta ch Europy, w y k o rz y sty w a ł w pracy

w g ro d zie nad D n iep rem . W k ład p o ło ż y li k olejn i rektorzy, K asjan S a k o­

w ic z , w y c h o w a n e k A k ad em ii Z am ojskiej i C h om a J e w le w ic z , w y k s z ta łc o ­

ny na U n iw e r sy te c ie K rak ow sk im 43.

D z ię k i z a p isce Ignata J elew icza , k tórego stryja C h om ę w sp o m in a n o

w y ż e j, znana je s t kadra p e d a g o g ic zn a z lat d w u d ziesty ch X V II w ieku: „p r z y

m o n a sty ru B ra tsk im B o h o ia w len sk im , k tó r y m ia ł m a g istro w : w ru sk ie j

szk o le [ . . . ] T h eodora, m o sk a la rodem , w in fim ie I a k u b a M e m le w ic z a [ ...] ,

w g r a m a ty c e - S a w u A n d r z e je w ic z a M o h ilo w ia n in a , w syn a x im - B a z y le g o

B e re ze c k ie g o , sy n a p r o to p o p y k ijo w s k ie g o ”44. Z c z ę śc ią „ m a gistro w ” m ó g ł

zetk n ąć się W y h o w sk i. W szk o le u c z o n o sta r o -cerk iew n o -sło w ia ń sk ieg o ,

ru sk iego, p o lsk ie g o , greki i ła c in y 45. Z listó w , ja k ie w p ó źn ie jszy m cz a sie

w y c h o d z iły spod ręki pisarza gen era ln eg o , a n astęp n ie hetm ana w y n ik a, że

spraw nie p o słu g iw a ł się ob cą m ow ą. P ism a o w e św iad czą , ż e autor posiad ł

u m iejętn o ści z zakresu k aligrafii. W ie le d o k u m en tó w W y h o w sk ie g o , n aw et

te p isan e w trudnych w arunkach, „po żołn iersk u ”, b y ły staranne, zdradza­

ją c e o g ła d ę p isz ą c e g o 46. N a w y k sz ta łc e n ie Jana, z w ią z a n e z c z y n n o śc ia ­

38 Do naszych czasów dotrwał jeden spis obejmujący 20 nazwisk. Zob. З. I. Хижняк,

В. К. Маньшвський, op. cit., s. 37.

39 I. К. Крип'якевич, Богдан Хмельннцький, Кив 1954, s. 68.
40 О. М. Апанович, Виговський 1ван ОсташЬич..., s. 113; idem, Гетьмани Укра'ти...,

s. 70; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 53; О. Задорожна, Студгенти

КиХвського кoлегiуму 1630-1650-х роюв, [w:] 350-lecie...., s. 368; Taki pogląd istnieje

również w literaturze polskiej: T. Krząstek, op. cit., s. 115.

41 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш..., s. 10, Zapis Halszki Hulewiczówny.
42 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 38.
43 З. I. Хижняк, op. cit., s. 46-49. Zob. też: eadem, Ректори Киево-МогилянськоХ академп

XVII-XVIIIст., Кшв 2002.

44 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш..., s. 75, Zapiska biograficzna Ignata Ielewic-

za.

45 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 34.
46 Центральний Державний кторичний Архiв Украши м. Львiв (dalej: ЦД!АУ Львiв),

fond 132, opis 1, nr 368, ark. 1, 3, 5.

56

Dawid Graczyk

m i pisarskim i w sk a z y w a li tak że kronikarze47. Z za c h o w a n e g o „porządku

sz k o ln e g o ” w sz e c h n ic y łu ck iej, p o w sta łe g o na b a zie k ijo w sk ie g o , p łyną

in form acje o re a lizo w a n y ch p rzed m iotach . Są tam w y m ie n io n e p o d ręczn i­

ki: „гр а м а т и к и , поет ики, р и т о р и к и , дгалект и ки , я а к о кн иги для уч н гв

п о т р 1 б н Г 4*. U c z o n o tak że geom etrii, astronom ii oraz m u zyk i. R o z b u d o w a ­

ny system k ształcen ia, oparty na w yk ład a n iu sied m iu sztuk w y z w o lo n y c h ,

w sk a z y w a ł na ak adem ick i charakter szk o ły k ijow sk iej, która sw ój n iefo r­

m aln y charakter akadem ii u tw ierd ziła d zięk i hram otom patriarchy T eofan esa

z 1620 i 1621 roku. Z a taką m u siała b y ć u w ażn a, skoro W ilh elm B eauplan,

autor o p isó w Ukrainy, o d n o śn ie w sz e c h n ic y k ijow sk iej u ż y w a ł ok reślen ia

„A k ad em ia” lub „ U n iw ersy tet”49.

Z ro zu m ien ie potrzeb y rozw oju szk o ln ic tw a u w id o c z n iło się w d zia ła ­

n iach W y h o w sk ie g o . W okresie, k ied y objął p osa d ę pisarza gen era ln ego ,

w o jsk o w a kancelaria stała się w a żn y m ośrod k iem o św ia to w y m i kultural­

n ym dla p aństw a k o za ck ieg o . Tutaj praktykę o d b yw a li a b so lw en ci K o leg iu m

k ijo w sk ie g o , którzy p o za k o ń czen iu „stażu ” p ełn ili fu n k cje w adm inistracji

p u łk o w ej50. W yh ow sk i w pełni d ocen ia ł w a ż n ą rolę u cze ln i w k ształtow an iu

się idei p aństw a k o za ck ieg o , d latego dbał o jej rozw ój w ok resie sw o je g o

h e tm a ^ tu 51. R o la A k ad em ii, w o k resie H e tm a ń sz czy z n y a p otem R u in y n ie ­

u stan n ie w zrastała, stając się m iejscem k szta łcen ia m ło d z ie ż y w y w o d zą cej

się z k ręg ó w n ow ej elity sp ołeczn ej - k ozack iej starszyzn y i p ra w o sła w ­

nej szlachty. W p ó źn ie jszy m ok resie liczb a tej m ło d z ie ż y sta n o w iła p o w a ż ­

n y o d setek stu d en tów 52. W y h o w sk i u trzym yw ał kontakty z u czo n y m i na

U k rain ie, m. in. F eo d o zjem S o fo n o w ic z e m , p ełn ią cy m w c z a sie p ow stan ia

C h m ieln ick ie g o fu n k cję rektora K o leg iu m k ijo w sk ie g o 53. W iem y ró w n ież

o j e g o kontaktach z hierarcham i C erkw i, w tym z patriarchą m o sk iew sk im

N ik o n e m , który przesłał m u k się g i p otrzeb ne do w y p o sa ż e n ia cerk w i54.

47 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk (dalej: BPAU

i PAN), sygn. 1275, k. 85, Kronika rymowana wypadków politycznych w Polsce;

C. Величко, Лтопж, преклад з книжно! украшсьо! мови В. Шевчук, t. I, Ки!в 1991,
s. 216.

48 Za: I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit, s. 34.
49 К. I. Стецюк, Кшв - центр освти i науки..., s. 61. O działalności Teofanesa na Ukra­

inie: W.A. Serczyk, op. cit., s. 186-189.

50 O. Г. Перехрест, Освтня i культурна дiяльнicть генерально

'1

' вшськовой канцеляри

у другш половин XVII ст., [w:] Укра'

1

'нська козацка держава. Витоки та шляхи

icторичногорозвитку. (Матерiали Четвертих Всеукра'шських Кторичних читань),
ред. В. А. Смолш, Кшв-Черкаси, s. 168-170; О. Задорожна, op. cit., s. 363-371.

51 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 53.
52 С. А. Кисшь, Участь вихованцiв Киево-Могилянсько

'1

' АкадемП в розвитку освти

(друга половина XVII - початокXVIII ст.), УГЖ, nr 2 (263), 1983, s. 87-94.

53 Ф. Софонович, Хротка з лiтопиcцiь стародавнх, тдготовка, передмова, коментар

Ю. Мицик, В. М. Кравченко, Кт'в 1992, s. 11.

54 Воссоединение Украинип, с Россией. Документы и материала в трех томах,

t. III, Москва 1954, nr 165, s. 287, Patriarcha Nikon do B. Chmielnickiego, Moskwa

14 V 1653.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

57

Z e szk ó ł trafił Jan do grodu. P ełn e zro zu m ien ie b łysk o tliw ej kariery

W y h o w sk ie g o w strukturach w ła d z centralnych p aństw a k o z a c k ie g o w la ­

tach 1648 - 1657 w y m a g a od b ad acza p rześled zen ia j e g o w c ześn iejsze j ka­

riery, s z c z e g ó ln ie tej u rzęd n iczej, o której, fragm en taryczn ie, w sp om in ają

źródła. Przy om aw ian iu interesującej nas prob lem atyk i, n asu w a się kilka

p o d sta w o w y ch pytań: 1) m o ty w y sk łan iające m ło d z ie ż szla ch eck ą do pracy

w k ancelariach grod zk ich , 2 ) rekonstrukcja p rzeb iegu kariery, 3 ) problem

z a le ż n o śc i k lien to w sk ich , w y stęp u ją cy w sy stem ie zarządu staro ściń sk iego ,

4 ) zakres w ie d z y i k om p eten cji u zy sk iw a n y c h d zięk i pracy w kancelariach.

W ziem ia ch i p ow iatach fu n k cjo n o w a ły sądy p od k om orsk ie, ziem sk ie

i grod zk ie. P ie r w sz e za jm o w a ły się p rzede w sz y stk im spraw am i g ra n icz­

nym i. D la sw o ich potrzeb p row ad ziły k się g i p od k om orsk ie. P erson el p o ­

m o c n ic z y p o d k o m o rzeg o tw o rzy li k om orn icy i p isarze gra n iczn i55. D ru gie

z k o lei rozpatryw ały spraw y cy w iln e, a tak że n iektóre karne. W ich skład

w c h o d z iło trzech u rzęd n ik ó w ziem sk ich : sęd zia ziem sk i, p od sęd ek i p i­

sarz ziem sk i. P ro w a d ziły on e p ostęp ow a n ia , u d ok u m en to w an e w k sięg ach

zie m sk ic h (w yrok i, p ozw y, akta, listy )56. R o la tych są d ó w zm ala ła w X V II

w ie k u 57. W raz z rozw o jem system u sta rościń sk ieg o, to zn a cz y u k szta łto w a ­

n iem się n o w e g o p od ziału p aństw a na jed n o stk i terytorialne, z ie m ie i p o ­

w iaty, w z r o sła rola starosty. C h oć w sp o m in a n y urząd b y ł je d n o o so b o w y ,

to w praktyce stał za nim cały aparat urzędników , z b ie g ie m czasu coraz

bardziej w y k w a lifik o w a n y c h . S ystem zarządu sta ro ściń sk ieg o ro zw in ął się

p o czą tk o w o w W ie lk o p o lsc e i M a ło p o lsce, a w p ierw szej p o ło w ie X V w i e ­

ku objął in n e z iem ie, w tym te ż W o łyń i P o d o le 58. Starosta skupiał w sw y m

ręku szero k ie k om p eten cje. D o j e g o g estii n a le ża ło ad m in istrow an ie p o d le ­

55 S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie..., s. 50; Z. Górlaski, op. cit., s. 188-190.
56 Skład sądów, wybór urzędników zob. s. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie...., s. 12,

passim. Księgi ziemskie, rewizje, przepisywanie, kwerendy zob. szerzej: P. Dąbkowski,

Uwagi o urządzeniu ksiąg sądowych...; Z. Górlaski, op. cit., s. 192 - 193.W przypad­

ku ziem ruskich wchodzących w skład Litwy przed unią lubelską panował, do reform

z lat 60-tych XVI wieku, odmienny system sądowniczy, na który składały się sądy staro­
ścińskie, marszałkowskie, wojewodzińskie, rady panów i gospodarskie. Podział na sądy
ziemskie, grodzie i podkomorskie funkcjonował od 1566 roku. Zob. J. Ochmański, Histo­

ria Litwy, Wrocław 1967, s. 106-107.

57 Terminy roczków w początkowym okresie działania jeszcze częste (co 2 tygodnie), z cza­

sem ogłaszane były rzadziej (statut nieszawski 1454 - 4 razy w roku), a przy tym odpra­

wiano je nieregularnie. Zob. s. Kutrzeba, op. cit., s. 12-20; J. Bardach, B. Leśnodorski,
M. Pietrzak, Historia państwa i praw a..., s. 244. W XVII wieku w woj. ruskim zmniej­

szenie liczby roczków z 12 do 1 w ciągu roku, na Wołyniu trzy razy w roku, podobnie

woj. kijowskim: s. Kutrzeba, Studya do historyi sądownictwa..., s. 95, 101, 103. Ponadto

na osłabienie sądów ziemskich a wzmocnienie grodzkich wpłynął fakt uzyskiwania przez

księgi grodzkie prawa wieczności, czyli całkowitych uprawnień notarialnych. Księgi

grodzkie Nowego Miasta Korczyna dostały to prawo w XVI wieku. Zob. A. Wyczański,
op. cit., s. 88. O aktach wieczystych zob. J. Bielecka, op. cit., s. 120. Na przestrzeni XVI
i XVII wieku następuje powolne przekazywanie grodom prawa wieczności. Ziemie, które

weszły w skład Korony po 1569 roku prawo wieczności uzyskały w 1631 roku. Zob. Vo­

lumina Legum, t. III, s. 688.

58 Z. Górlaski, op. cit., s. 194-195.

58

Dawid Graczyk

g ły m i ziem ia m i, zarządzał m ajątkam i n a leżą cy m i do w ład cy. S pełn iał też

fu n k cje są d o w n ic ze59.

W raz z u m acn ian iem się adm inistracji starościńsk iej, ro zw ijały się kan ­

celarie g rod zk ie, w g ro d zie skupiały się b o w ie m w a ż n e in stytu cje z a leż n e od

n am iestn ik a p ow iatu , b y ły to urząd grod zk i, sąd grod zk i oraz sam a k an ce-

laria60. Istnieją d uże ro z b ież n o śc i w p ostrzegan iu każdej z instytucji. S z c z e ­

g ó ln ie trudno z d e fin io w a ć fu n kcje kancelarii. Z racji pracy W y h o w sk ie g o

w kancelarii grod zk iej, przyjrzyjm y się dokładniej p ro b lem o w i. P rzew ażają

op in ie, ż e k ancelaria b y ła organem p o m o cn iczy m w pracy są d ów i u rzę­

d ó w grod zk ich , z tym ż e b ad acze u w a ża li ją za integralną c z ę ś ć urzędu lub

od w rotn ie - sądu. Jedni w sk azu ją na zja w isk o za c ie śn ie n ia w sp ó łp ra cy p o ­

m ię d z y kancelarią a urzędem na p rzestrzeni X V II stu lecia, o cz y m m iałb y

św ia d czy ć fakt u m acn ian ia się roli pisarza w środ ow isk u u rzęd n ik ów g ro d z­

kich, inni, dokon u jąc an alizy spraw w n o sz o n y c h do k siąg , sk łon n i są uznać

kancelarię za organ sądu g rod zk iego. P o ja w ia ły się i p o glą d y w sk a zu ją ce na

sam o d zieln ą fu n k cję kancelarii w sy stem ie zarządzania sta ro ściń sk ieg o 61.

D o u rzęd n ik ów o b słu g u ją cy ch d zia ła n ie kancelarii grod zk ich za licza li

się pisarz, regen t oraz p erson el n iższy, k a n celiści. D w aj p ierw si, to u rzęd n i­

cy w y ż si, składający p r zy sięg ę62. P erson el kancelaryjny stan ow ił środ o w isk o

hierarchiczne. N a c z e le stał pisarz, j e g o za stęp cą b y ł regent. W w ię k s z y c h

k ancelariach b y ł j e s z c z e susceptant. R e g en to w i p o d leg a li k a n celiści. Z w y ­

k le u rzęd n icy rekrutow ali się z e stanu szla ch ec k ie g o , a m ło d z ie ż szlach eck a

n ab yw ała tutaj praktyki są d o w ej63. Praca w kancelarii, n ie z a le ż n ie od r e g io ­

nu, b y ła p od w ie lo m a w z g lę d a m i atrakcyjna. K an cela rie u trzy m y w a ły się

z k ilk u źródeł d och od ów , które c z ę ś c io w o staw ały się u d zia łem person elu

u rzęd n iczeg o . W śród n ich m o żn a w y m ie n ić op łaty w y n ik a ją ce z w y k o n y w a ­

nia c z y n n o ści k ancelaryjn ych 64, ok reślo n e p rzez k o n stytu cje sejm o w e oraz

sejm ik i65, w tym sp orząd zan ie i w y d a w a n ie ekstraktów 66. P o za w y p ła ca n iem

salariów , u rzęd n icy otrzy m y w ali in n e św ia d czen ia , m. in. za za b ieg i k on ser­

59 O kompetencjach administracyjnych i sądowniczych starosty zob. J. Bielecka, op. cit..

s. 119, 129. O systemie zarządu starościńskiego: A. Wyczański, op cit., s. 86.

60 O urzędnikach podległych staroście zob. J. Bielecka , op. cit., s. 131-134.
61 Przegląd opinii występujących w literaturze przedmiotu dotyczących funkcji kancelarii

zob. R. Jop, op. cit., s. 10.

62 W niektórych kancelariach spotykamy jeszcze burgrabiów. Tak było w przypadku kance­

larii łuckiej: ЦЦIАУ K

hib

, fond 25, opis 1, spr. 195, 196. W roku 1635 był nim Hawryło

Kortyński. W księgach za ten okres występuje wielokrotnie.

63 P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe ziemskie i gordzkie..., s. 20; R. Jop, op. cit.,

s. 22.

64 A. Wyczański, op. cit., s. 87.
65 Dla przykładu: „Pisarze ziemscy y Grodzcy, od extraktow nie maią więcey wyciągać, abo

za minuty, od ludzi stanu wszelakiego [...] od kwitów, od protestacyi, od dekretow intro-
missyi, manifestacyi, obdukcyi [ . ] groszy pięc [ . ] od zapisow y oblat groszy piętnaście

[...] graniczne akty, działy wieczne y przywileie, za oblatę 2 złote [...] od świadkow,

3 grosze”. Volumina Legum, t. III, s. 43.

66 P. Dąbkowski, Uwagi o urządzeniu k s i ą g ., s. 15.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

59

w a c y jn e lub p rzep isy w a n ie k sią g grod zk ich 67. P isarz grod zk i otrzym yw ał

raz w roku d odatkow ą p en sję, w y n ik ającą z p o b o ró w z y s k ó w starostw a „jur-

g ie lit”68. Z darzały się sytuacje, g d y k ie ro w n icy kancelarii u trzym y w a li cały

u rzęd n iczy person el, w zam ian za to, c a łk o w ic ie za w ła sz c z a li doch ody, w y ­

n ik ające z fu n k cjon ow an ia p o d le g ły c h im p la c ó w ek k an celaryjn ych 69. Spore

zy sk i d aw ało ró w n ież p atron ow an ie w sądach70. W y m ien io n e tutaj przyk ła­

dy fin a n so w a n ia kadry u rzędniczej ty lk o w c z ę śc i obrazują in teresujące nas

za g a d n ie n ie71. Z asa d n iczy m m ech a n izm em d ecy d u jący m o p o d jęciu starań,

b y u zy sk a ć urząd pisarza b y ło w ię c p osiad an ie stałego , w y s o k ie g o d o c h o ­

du. C zyn n ik e k o n o m iczn y b y ł tym , który p rzyciągał m ło d z ie ż szla ch eck ą

do grod u 72. Istotną rolę od gryw ał te ż prestiż, id ący w parze z pracą w kan ­

celarii. U r zęd n icy b y li traktow ani na rów ni z sęd ziam i i razem z n im i tw o ­

rzyli grupę o charakterze elitarnym 73. Z n a jo m o ść form k ancelaryjn ych u z y ­

sk iw an a w c z a sie u p ły w u lat pracy, c z ęste kontakty z petentam i, u łatw iały

w z ro st p o zy cji i o sią g n ię c ie m iru w śró d lokalnej sp o łe c z n o śc i szlach eck iej.

P ra co w n icy grodu n iejed n okrotn ie u zy sk iw a li d od a tk ow e d o ch od y p iastu ­

ją c fu n kcje n ie zw ią z a n e b ezp o śred n io z zarządem starościńskim . W grę

w c h o d z ił tu szeroki w ach larz u zy sk iw a n ia stan o w isk ob ejm u jących różne

p ła sz c z y z n y ż y c ia sp o łe czn eg o . M o d e le karier na badan ym p rzez sieb ie o b ­

szarze d ok ład n ie o m ó w ił Jop74. U rzęd y grod zk ie, stojące niżej w hierarchii

n iż z iem sk ie, u łatw iały k on tyn u ow an ie kariery, p o za strukturami zarządu

starościń sk iego. Z p o w y ż sz y c h u w a g w y n ik a, ż e o b jęciem funkcji w g ro ­

d zie s z c z e g ó ln ie zain tereso w an a b y ła średnia i drobna szlach ta75. D o w s p o ­

m n ia n ych grup n ależa ło b y z a lic z y ć Iw an a W y h o w sk ie g o , p rzed sta w iciela

k ijow sk iej szla ch ty 76.

67 Idem, Palestra i księgi sądowe sanockie..., s. 5; R. Jop, op. cit., s. 43.
68 R. Jop, op. cit., s. 45.
69 P. Dąbkowski, Palestra i k s ię g i., s. 22-23.
70 R. Jop, op. cit., s. 46.
71 W księgach znajdziemy informacje o innych źródłach dochodów. Dla przykładu: pisarz

ziemi sanockiej, Dunikowski, pobierał dodatkowo opłatę w wysokości 1 zł za swój pod­
pis. Zob. P. Dąbkowski, Urzędnicy kancelaryjni.., s. 2; idem, Palestra i księgi sądowe

sanockie. , s. 6. W badanych przez autora grodach ruskich i bełzkim przy kancelariach
utrzymywano ogrody. Dochód z nich przeznaczony był na potrzeby urzędników tam pra­

cujących. Zob. idem, Palestra i księgi..., s. 23.

72 R. Jop, op. cit., s. 47
73 P. Dąbkowski, Urzędnicy kancelaryjni. , s. 1-2.
74 R. Jop, op. cit., s. 141-143.
75 Ibidem, s. 53, 54; H. Litwin, Napływ szlach ty

, s. 150.

76 Wyhowscy i inni właściciele Wyhowa zapłacili w 1628 roku podatek łanowy łącznie

z 12 dymów oraz 4. ogrodników w kwocie 42 złotych i 18 groszy (ApxnBb M3P, cz. 7,
t. I, s. 379, 399). Według kryteriów zaproponowanych przez H. Litwina dla oszacowania
majątków szlachty na Ukrainie na podstawie rejestru poborowego z 1628 roku, Wyhów

powinniśmy zakwalifikować do II grupy z III wyznaczonych, tzn. do średniej własno­

ści (H. Litwin, Napływ szlach ty., s. 29). Jednak udział poszczególnych członków rodu

w dzierżeniu majętności musiał być niewielki.

60

Dawid Graczyk

N ajtrudniej, przy u b ó stw ie źródeł i ty lk o c z ęścio w e j k w eren d zie archi­

w a lió w , od tw o rzy ć p rzeb ieg kariery W y h o w sk ie g o , zw iązanej z adm inistra­

cją starościńsk ą i sąd o w n iczą. W ięcej d ok u m en tów p o ja w ia się w okresie,

k ied y został n am iestn ik iem łu c k ie g o podstarosty P a w ła D r u c k ieg o L u b ec-

k ie g o 77. R ó w n o c z e ś n ie p ełn ił fu n k cję p isarza78. N ie u d a ło się u stalić, od k ie ­

dy W y h o w sk i b y ł p isarzem grod zk im , m u sia ło to n astąp ić najpóźniej pod

k o n ie c lat d w u d ziesty ch X V II w ie k u 79. D z ia ła ln o ść n iż s z e g o p ersonelu,

k an celistów , je s t na o g ó ł a n on im ow a, w ię c n ie w ie m y k ied y i ja k ie fu n kcje

p ełn ił w c z e śn ie j. O dnajdujem y je d y n ie ślad, który m o ż e w sk a z y w a ć na je g o

a k ty w n o ść w sądach w charakterze p len ip o ten ta80.

Praca w g rod zie u ła tw iła W y h o w sk ie m u dalszą d rogę rozw oju , otrzy­

m y w a n ia k o lejn y ch u rzędów . Ś c iśle w ią z a ło się to z n abytym i d o św ia d c z e ­

niam i, a n ade w sz y stk o p ow ią zan iam i k lien to w sk im i z e starostą. Jed n o­

c z e śn ie w raz z u zy sk a n iem funkcji pisarza, m o ż liw o ś c i aw an su w ew n ątrz

k ancelarii w y c z e r p y w a ły się. W dalszej c z ę śc i kariery, ja k u stalił Jop, n a stę­

p o w a ły p rzesu n ięcia na stan ow isk a z w ią z a n e z grod em lub p ow iatem . W y ­

h o w sk i, o c z y m m ó w io n o , zo sta ł n am iestn ik em podstarosty łu c k ie g o . W tej

roli w y stę p o w a ł od 1629 roku81. P rzypad ek Ł ucka je s t ciek a w y z e w z g lę d u

na w ię k s z ą lic z b ę p o m o c n ik ó w podstarosty. T ę sam ą fu n k cję w tym cz a sie

p ełn ili ró w n ież A lek san d er M a lin o w sk i, Andrzej C h ojecki, H a w ry ło K or-

ty ń sk i, S tan isław B ro że k 82. P o zy c ja Jana z u p ły w e m czasu w zrastała, św ia d ­

c z y o tym ilo ś ć z a p isó w w k sięg a ch , g d z ie w id n ieje on ja k o reprezentant

u rzędu g rod zk iego. Trzym ając się te g o tropu, sz c z y t kariery W y h o w sk ie ­

g o n a leża ło b y w y z n a c z y ć na rok 1 6 3 5 83. B y ł to zarazem kres j e g o pracy,

od 163 6 roku źródła przestają g o w sp o m in a ć 84. M o d el aw an su p rzy sz łe g o

hetm ana n ie o d b iegał od ó w c z e sn e g o standardu, b o w ie m ce ch ą charakte­

rystyczn ą b y ło u z y sk iw a n ie g o d n o śc i n am iestn ik a (p o d sta ro ścieg o ), cz ęsto

przy je d n o c z e sn y m p ełn ien iu funkcji w kancelarii grodzkiej. Takie zjaw isk o

o b serw u jem y w różn ych region ach P o ls k i85. N a m ie stn ik z ram ienia starosty,

w praktyce b ęd ąc j e g o zastęp cą, p rzejm ow ał w ię k s z o ś ć o b o w ią zk ów . N a j­

cz ęściej sp raw ow ał p ie c z ę nad sądem grod zk im , w y k o n y w a ł w yrok i. O d p o ­

w ie d z ia ln y b y ł tak że za dobry stan fortyfik acji za m k o w y ch . W przypadku

n ie o b e c n o śc i starosty p osiad ał p ełn ię j e g o w ła d z y 86.

77 ЦЩАУ Кит, fond 25, opis 1, spr. 195, 196, 197. k. 51; Архивь Юго-Западной России,

cz. 1, t. VI, 1883, s. 605, 611, 694.

78 ТТД1АУ Кшв, fond 25, opis 1, spr. 195, k. 1253.
79 Ibidem, fond 25, opis 1, spr. 167. W księgach za rok 1627 nie znaleziono takiej informa­

cji.

80 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 582-583.
81 Ibidem, s. 605.
82 Ibidem, s. 643, 652, 672, 675, 772, 774.
83 ЦД!АУ Кшв, fond 25, opis 1, spr. 195, k. 51, passim.
84 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 772. Od tego czasu w roli namiestnika łuckiego pod­

starosty występuje Stanisław Brożek.

85 R. Jop., op. cit., s. 151.
86 Z. Góralski, op. cit., s. 208.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

61

W tok u badań n ie z n a le z io n o p otw ierd zen ia op in ii n iek tórych b adaczy

sugerujących, ż e W y h o w sk i p o za k o ń czen iu pracy w g ro d zie p ełn ił fu n kcję

sę d z ie g o sądu z ie m s k ie g o 87. G o d n o ść ta b y ła czw artą w hierarchii p o p o d k o ­

m orzym , staroście gro d o w y m i ch orą ży m 88. Z e w z g lę d u na swój d o c h o d o ­

w y charakter, urząd sę d z ie g o b y ł c z ę sto p rzed m iotem sp oró w to c z ą c y c h się

m ię d z y m ie jsc o w y m i, zn a cz n iejszy m i rodam i, w przypadku w o je w ó d z tw a

k ijo w sk ie g o - N iem ir y cza m i, A k sakam i i T ryp olsk im i89. O sob a starająca się

o tę g o d n o ść , m u siała c ie s z y ć się p o w a ża n iem w śród lokalnej sp o łe czn o ści.

S ę d z ie g o z ie m sk ie g o w yb iera n o z grona p rzed staw icieli szlach ty p o sesjo -

n a tó w o sia d ły c h w danym p o w ie c ie . Z atw ierdzał g o król sp ośród czterech

kandydatów , w sk a za n y ch p rzez szla ch eck ą sp o łe czn o ść. N ie m ó g ł on je d n o ­

c z e śn ie sp raw ow ać funkcji w grod zie, p rzez to n ie zasiad ał w sądach grod z-

k ic h 90. Trudno ro zsąd zić cz y te kryteria sp ełn iał W y h o w sk i. Praktyka w s k a ­

zy w a ła , ż e w n iek tórych region ach k olejn e sz c z e b le kariery p o zak o ń czen iu

prac w adm inistracji starościńsk iej, p row a d ziły p isarzy grod zk ich do u rzę­

d ó w zw ią z a n y c h z są d o w n ictw em ziem sk im (sęd zia , p od sęd ek , p isarz)91.

Jednak p ogląd g ło sz ą c y p iasto w a n ie p rzez W y h o w sk ie g o g o d n o śc i s ę d z ie ­

g o z ie m sk ie g o n ie znajduje p otw ierd zen ia w źródłach oraz d o stęp n ych sp i­

sach u rzęd n ik ó w ziem sk ich . W latach trzy d ziesty ch X V II w iek u skład sądu

z ie m sk ie g o w Ł ucku przedstaw iał się następująco: W o jciech S tan iszew sk i,

sędzia, K r z y sz to f S z y m k o w ic z S zk liń sk i, p od sęd ek , S em en H u le w ic z W o-

ju tyń sk i, pisarz92.

W d o ść skrom nie prezentującej się literaturze p o św ięco n ej h etm anow i

p oja w iła się ponadto n ie o m ó w io n a szerzej k w estia p rzew o d n iczen ia w są­

d zie w o je w ó d z k im k ijo w sk im 93. N a pracę w „k ijow sk iej k an cellary” zw racał

u w a g ę autor sied em n a sto w ieczn ej K ro n ik i r y m o w a n e j94. M o ż n a w y k lu c z y ć

k ancelarię k om isarza k r ó le w sk ie g o do spraw k o zack ich . W ed łu g O rd y n a c y i

w o y s k a Z a p o ro w sk ie g o R e g e s tro w e g o , w s łu ż b ie R z p lte j b ę d ą c e g o z 1638

roku: „R e z y d e n c ja K o m is s a r z a ia k o in m e d itu llio b y d ź m a w T rech tym iro -

w ie ”95. W d z ie le H is to r y a p a n o w a n ia J a n a K a z im ie r z a znajduje się w y ja ­

87 T. Krząstek, op. cit, s. 115. О. M. Апанович, Гетьмани Украти..., s. 71. Autor uważa,

że Wyhowski zawiadywał kancelarią ziemskiego sądu. Por. В. Щербак, op. cit., s. 10.

88 J. Bandke-Stężyński, Rozprawy o prawie i sądownictwie karzącem i urzędach w dawnej

Polsce, Warszawa 1868, s. 57.

89 W. Kłaczewski, op. cit., s. 115-116.
90 Z. Górlaski, op. cit., s. 192
91 R. Jop, op. cit., s. 152.
92 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 607; Акты ЮЗР, cz. 2, t. III, 1861, s. 163-169. Nie

znajdujemy Wyhowskiego także w innych powiatach Wołynia, Kijowszczyzny i Bra-
cławszyzny. Zob. K. Mazur, op. cit., aneks I. Dla pewności należałoby przeprowadzić

kwerendę ksiąg ziemskich łuckich po 1635 roku.

93 T. Krząstek, op. cit., s. 115.
94 BPAU i PAN, sygn. 1275, k. 85.
95 Volumina Legum, t. III, s. 440; s. Oświęcim, Dyaryusz 1643-1651, wyd. W. Czermak,

Kraków 1907, s. 18

62

Dawid Graczyk

śn ien ie zagadki, m o w a je s t o kancelarii grodzkiej k ijo w sk ie j96. Z najdujem y

tam te ż ciek a w ą inform ację: „ Ten W ych ow ski [ . . . ] z a m a n k a m e n t w k s ię ­

g a c h p o c z y n io n y n a g a r d ło w sk a za n y, z a in sta n c ją p a n ó w u w o ln io n y o d tej

kary, o d ju r y s to s tw a u stra sz o n y tym m an ka m en tem , u d a ł się d o w o js k a ”97.

W b iog ra m ie hetm ana, B a r to sz e w ic z p isał, ż e w w y n ik u za g in ię c ia k siąg

m iał on zo sta ć skazany na śm ierć, ale o p iek a protektora o ca liła g o od kary.

L e c z zaraz p otem autor dodał: „ W szystk o to n a le g e n d ę z a k r a w a 1”98. M o żn a

się z g o d z ić z B a rto sz ew icz em , ż e takie: „b a śn i m u sia ły p o w s ta ć p ó źn ie j,

k ie d y c h c ia n o n ie m i j u ż h e tm a n o w i u b liż y ć ””99. Z resztą n ie je s t to przypadek

o d osob n ion y, p od ob n e o p in ie tw orzo n o, b y o czern ić in n eg o hetm ana k o z a c ­

k ie g o 100. Warto zw r ó c ić u w a g ę, ż e w interesującym nas ok resie spotykam y

w śró d u rzęd n ik ó w z ie m sk ie g o sądu w K ijo w ie in n eg o W y h o w sk ie g o , Ł uka­

sza (1 6 4 4 ). P racow ał on ja k o p o d p isek 101. R ó d Ł ukasza, ja k u stalił W. K ry-

w o sze ja , w y w o d z ił się z Ł u ck a102. To w s z y stk ie inform acje, ja k ie u d ało się

zebrać w o d n iesie n iu do słu żb y Jana w K ijo w ie. P osiłk u ją c się istn iejącym i

b adaniam i, m o żn a stw ierd zić ponadto, ż e rozw ój kariery w grodach w o ­

je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o b y ł utrudniony. P o m im o ż e w trzech p ow iatach ,

k ijo w sk im , żytom iersk im i ow ruckim , istn ia ły k ancelarie grod zk ie, a tym

sam ym k się g i grod zk ie, do których szlach ta w n o siła sprawy. Sąd grodzki

d ziałał ty lk o w K ijo w ie. Inaczej n iż w in n y ch ziem ia ch , za leż n y b y ł od w o ­

je w o d y , który k o m p le to w a ł person el w y ż s z y c h u rzęd n ik ó w (p o d w o jew o d z i,

sęd zia, p isa rz)103. Z regu ły u rzędy te otrzy m yw ali p rze d sta w iciele średniej

szlachty, p od o b n ie ja k na W ołyn iu - R u sini. K adrę adm inistracji w o je w o -

dzińskiej dla K ijo w sz c z y z n y zebrał w sp isie H en ryk L itw in . N ie zn a lezio n o

tam W y h o w sk ie g o . N a m ie stn ik iem b y ł w latach 1 6 3 2 -1 6 4 3 Jan L ipiański,

a p otem Jan W ityń sk i ( 1 6 4 3 - 1 6 4 6 ) oraz A lek sa n d er L en k iew icz-Ip o h o rsk i

(1 6 4 6 - 1 6 5 3 ) . N a u rzęd zie sę d z ie g o g ro d zk ieg o w id z ie liś m y od 1633 roku

do w y b u ch u p ow stan ia C h m ieln ick ie g o Fedora H u m ien ie ck ie g o , pisarzem

w tym ok resie b y ł W o jciech R y ls k i104. W grę w c h o d z iły ew en tu a ln ie n iż sze

fu n k cje kancelaryjn e.

Istotn e przy ustalaniu ścież k i rozw oju kariery Jana je s t u k azan ie m e ­

c h a n iz m ó w to w a r zy szą c y ch u zy sk iw a n iu p osad y w kancelarii. W ydają się

on e d o ść proste, g d y ż d ecyzja o ob jęciu w y ż s z y c h sta n ow isk w u rzęd zie

96 Historya panowania Jana Kazimierza przez nieznajomego autora, t. 1, wydał z rękopisu

E. Raczyński, Poznań 1840, s. 23; Т Г Яковлева, БохданХмельницкий. , s. 76.

97 Ibidem.
98 J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.
99 Ibidem.

100 M. Ferenc, Paweł Tetera hetman kozacki, Studia Historyczne, R. XXXVII, z. 3, 1994,

s. 332.

101 В. Кривошея, Гeнeалогiя укратського козацтва. Нариси iсторii козацьких полюв,

Кив 2004, s. 135.

102 Ibidem.
103 S. Kutrzeba, Studya do historyi sądow n ictw a., s. 103; H. Litwin, Napływ szlachty....

s. 124- 125; idem, Struktura przestrzenna..., s. 62. Por. W. Kłaczewski, op. cit., s. 117.

104 H. Litwin, Napływ s z la c h ty ., s. 211-212.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

63

grod zk im za leż a ła od starosty105. M ia n o w a ł on n a jw y ż sz e g o urzędnika, p i­

sarza. Ten z k o lei m iał w p ły w na o b sa d zen ie sta n ow isk a regenta. R egen t

w praktyce o d p o w ie d z ia ln y b y ł za dobór grupy n iż sz y c h u rzęd n ik ó w (kan­

c e listó w ). Istota p rob lem u sp row ad zała się do w ię z ó w k lien to w sk ich . P i­

sarze g ro d ó w b adanych p rzez Jopa, stan ow ili k lie n telę p o sz c z e g ó ln y c h

staro stów 106. C iek a w ie p rzedstaw iają się w y n ik i an a lizy p o ch o d z en ia tery­

to ria ln eg o w y ż sz y c h urzędników . W ię k sz o ść p isarzy g ro d ó w w C h ełm ie

i K rasn ym staw ie stan ow iła szlach ta w y w o d z ą c a się sp oza tych pow iatów .

P o d o b n ie b y ło w przypadku r e g en tó w 107. Z iem ia ch ełm iń sk a c z y krasn o­

staw sk a n ie b y ły w y ją tk ie m 108. W d ziałaniach starostów o b serw u jem y ch ęć

w z m a cn ia n ia sw ojej p ozy cji. O d b y w a ło się to p op rzez tw o r zen ie zap lecza,

rekrutow anego z p rzed sta w icieli drobnej i średniej szlachty, w y w o d z ą c y c h

się z in n ych w o je w ó d ztw . Ich kariera n ierozerw a ln ie zw ią za n a b y ła z ła ­

ską patrona. S ystem ten m iał w p ow iatach rozbu d ow an ą, w ie lo w a r stw o w ą

strukturę, z w a ż y w sz y ż e tak że p isarze i regen ci m ieli w p ły w na dobór p erso ­

n elu k ancelaryjn ego. Z n am ien n y je s t tutaj list z p ó ź n ie jsz e g o okresu (1 6 9 0 ),

który szla ch cic ad resow ał do regenta kancelarii k rasn ostaw sk iej. D o ty c z y

on je d n e g o z p rzed sta w icieli rodu W yh ow skich:

„„Mnie w ie lc e M o ś c i P a n ie re g e n c ie g r o d z k i k ra sn o sta w sk i. M ó j M o ś c i

P a n ie B r a c ie i D o b r o d z ie ju . L u b o n on p r a e s e n ta lite r a b lite r is u n iżo n o ści

u kłon u m e g o W M P a n u za le c iw sz y , z d r o w ia d o b r e g o i w s ze la k ic h s z c z ę ś li­

w y c h fo rtu n n y c h su k c e só w n a d łu g ie i z a m ie r zo n e ż y c z ę lata, p r z y k tó rym

m u szę in te re ssię [?] m o ją z a J M P W yhow skim , k tó r y g a r n ie s ię d o k a n c e la rii

i boku W M P a n a [...], w ie lc e z a n im p r o s z ę , a b y ś b y ł n a o n e g o ła s k a w ” 109.

P o w y ż s z e u stalen ia m o g ą u ła tw ić zro zu m ien ie m ech a n izm ów , ja k ie

z ło ż y ły się na karierę Jana W y h o w sk ie g o w kancelarii grod zk iej. A trakcyjne

m ie jsc e pracy, jak im b y ł urząd grod zk i, p rzy cią g n ęło m ło d e g o szla ch cica,

p rzed sta w iciela d ru giego dopiero p ok olen ia, które ro z p o c zy n a ło karierę, p o ­

leg ającą na w zm a cn ia n iu p o zy cji ek o n o m iczn ej, ale ró w n ież na u z y sk iw a ­

niu u rzęd ó w i g o d n o śc i. B ardziej zro zu m ia ła je s t o b e c n o ść W y h o w sk ie g o ,

szla ch cic a ow ru ck ieg o , w Ł ucku. W y w o d zą c się sp o za lokalnej sp o łe c z n o ­

ści szla ch eck iej, p rzy szły hetm an za sila ł szereg i p o p le c z n ik ó w ta m tejszeg o

starosty. Jan n ie b y ł w yjątk iem . M o ż e m y p o słu ż y ć się c a su se m A n to n ieg o

F ran ciszk a S ie n ic k ieg o , p e łn ią c e g o fu n k cję p odstarosty i sę d z ie g o g ro d zk ie­

g o w Ł ucku, który p o ch o d z ił z ziem i ch ełm iń sk ie j110. Z a gad n ien iem otw ar­

tym p ozostają o k o lic z n o śc i i rekom endacja, p o zw a la ją ce Iw a n o w i podjąć

pracę. N ie natrafiono na przekazy, p od ob n e do te g o z 16 90 roku. M o ż li­

w e , ż e jak ąś rolę odegrał A d am K isie l. D o ta k ieg o m y śle n ia skłaniać m o gą

105 J. Bielecka, op. cit, s. 131; H. Litwin, Napływ szlach ty.., s. 149. Por. A. Wyczański,

op. cit., s. 86.

106 R. Jop, op. cit., s. 67.
107 Ibidem, s. 26 i 29.
108 H. Litwin, Napływ s z la c h ty ., s. 151.
109 Cyt. za: R. Jop, op. cit., s. 67.
110 W. Kłaczewski, op. cit., s. 115-116.

б4

Dawid Graczyk

zw ią z k i W y h o w sk ic h z k asztelan em k ijow sk im . N a u w a g ę za słu g u je te ż list

W y h o w sk ie g o w y sła n y 2 9 w rześn ia 164 9 roku z K ijo w a do K is ie la w cz a sie

p ow stan ia C h m ieln ick ie g o , w którym pisarz gen eraln y d ek larow ał w o b e c

sw o je g o adresata, iż: „ za sta je d a w n y m słu g ą W M ci””n i. K isie la , M o h y łę oraz

O sta fieg o W y h o w sk ie g o łą c z y ła ponadto w sp ó łp raca na p ła sz c z y ź n ie brac­

tw a c e r k ie w n e g o 112.

D z ię k i sto su n k o w o obszernej w ie d z y na tem at d zia ła ln o ści kancelarii

grod zk ich w p o sz c z e g ó ln y c h w o je w ó d z tw a c h K orony, n ie trudno ok reślić

zakres o b o w ią z k ó w W y h o w sk ie g o i d o św ia d czen ia , ja k ie m ó g ł u zy sk a ć na

tym etapie ży cia . D la X V II w iek u n ie istn ia ły zu n ifik o w a n e p rzep isy regu lu ­

ją c e prace kancelarii na teren ie c a łe g o kraju. R ó ż n e u stalen ia d o ty cz ą ce d zia ­

ła n ia tych instytu cji za zw ycza j fo rm o w a ły sejm y, sejm iki w p o sz c z e g ó ln y c h

pow iatach . M ia ły on e charakter o g ó ln y i raczej n ie d o ty c z y ły organizacji

pracy grodów . K onk retn e zasad y fu n k cjon o w a n ia kancelarii tw o rzy li sami

urzędnicy, którym kancelaria p o d leg a ła - starosta, pisarz, regen t113. S ied zib a

kancelarii m ie śc iła się zazw y czaj w ob ręb ie zab u d ow ań n a le żą cy c h do z a m ­

k u 114. S p otyk aliśm y te ż lo k a le w p o m ieszc zen ia ch k o ścieln y ch , klasztorn ych

c z y w ratuszach 115. D e c y z ją sejm ik ó w b u d o w a n o te ż odrębne budynki zw an e

sk lep a m i116. W przypadku grodu łu c k ie g o , je s z c z e na p oczątku X V II w iek u

sądy n ie m iały sta łeg o m iejsca, dopiero k on stytu cja sejm u z 1611 roku p o ­

zw alała: „ g m a ch s o b ie w za m k u w y ż s z y m m u ro w a n ym n a p ra w ić , k tó r y d a s ą ­

d z e n ia s p r a w zie m sk ic h n a le ż e ć b ę d z ie ””111. N a zam ku w y ż sz y m zn ajd ow ała

się sied zib a sądu g r o d z k ie g o 118. N a pisarzu, stojącym z ram ienia starosty na

c z e le aparatu urzędników , sp o czy w a ł o b o w ią z e k k iero w an ia k ancelarią g ro ­

du. B y ł u rzędn ikiem , do którego k om p eten cji należała: „troska o z a c h o w a ­

n ie p raw n ego zn a cz en ia k sią g g rod zk ich ” 119. W praktyce jedn ak , organizacja

pracy i zarząd zan ie kancelarią n a leża ło do j e g o zastęp cy, regenta. Pisarz

reprezentow ał c z ę sto sw ój urząd na zew n ątrz, co w y n ik a ło z d od atk ow ych

funkcji i o b o w ią z k ó w p ozak an celaryjn ych 120. D la przykładu, w raz z e w z r o ­

stem roli, ja k ą z a c z ę ły o d g ryw ać sądy grod zk ie, pisarz n iejed n ok rotn ie p ia­

stow ał fu n k cje od p ow iad ające u rzędn ikom sąd o w y m , tj. w c h o d z ił w skład

są d ó w grod zk ich ob ok p o d sta ro ścieg o i sęd zieg o , ponadto reprezentow ał

111 Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego księga

pamiętniczka, Kraków 1864, s. 498, Wyhowski do Kisiela, Kijów 29 września 1649,

J. Michałowski.

112 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш..., s. 34.
113 J. Bielecka, op. cit., s. 127; R. Jop, op. cit., s. 113.
114 P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe sanockie..., s. 4; R. Jop, op. cit., s. 87.
115 J. Bielecka, op. cit., s. 125.
116 P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe sanockie..., s. 5.
117 Volumina Legum, t. III, s. 18-19.
118 Акты ЮЗР, cz. 2, t. III, 1861, s. 166.
119 J. Bielecka, op. cit., s. 127.
120 R. Jop, op. cit., s. 90; por. H. Litwin, Napływ szlach ty.., s. 151.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

65

urząd grod zk i na zew n ą trz121. Stąd w pracach p o św ię c o n y c h W y h o w sk ie -

m u, p rzyp isu je się m u p ełn ie n ie funkcji w są d zie g ro d zk im 122. Jeżeli chodzi

o praktykę pracy, w kancelarii d ok ształca n o się w d zied zin ie za p isó w prawa,

organizacji pracy kancelarii, p row ad zen ia dokum entacji (k sią g), a rc h iw izo ­

w ania. O d p racow n ik ów w y m a g a n o p o słu g iw a n ia się łacin ą. W przypadku

W ołyn ia i w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , ję z y k ie m kancelarii b y ł ję z y k ruski,

ch o ć p ojaw iają się w p isy p o p olsk u i ła c in ie 123. W zakres pracy w c h o d z iło

tak że sp orząd zan ie ek strak tów 124. D z ię k i pracy w gro d zie, u rzędn ik b y ł na

b ie ż ą c o z u staw am i sejm o w y m i, p osta n o w ien ia m i sejm ików , dokum entacją

w o jsk o w ą , tzn. rozkazam i hetm anów , listam i p rzep ow ied n im i, p o d leg a ją cy ­

m i praktyce ob la to w a n ia 125. N ie c h ę tn y W y h o w sk ie m u autor K ro n ik i r y m o ­

w a n e j... d o cen ił d o św ia d c zen ia i u m iejętn o ści hetm ana. Pisał: „Z w y c z a je

p o ls k ie w ie d zia ł, lau da, se jm ó w co n stitu cie, P r o g r e s s y sejm ików , p o s e ls k ie j

iz b y k o n feren cje [

. . .

] ła c in ą s o b ie p r a w e m G ę b ę n a s m a r o w a ł

”126

. U z y sk a n ie

p rzez grod y praw a w ie c z n o ś c i spraw iało, ż e u rzęd n icy dobrze orien tow ali

się w spraw ach g o sp o d a rczy ch ziem c z y p o w ia tó w , m. in. transakcjach za k u ­

pu, sprzedaży, zam ian y c z y darow izny. D o św ia d c z e n ia n ab yw an o rów n ież

na p ła sz c z y ź n ie sąd ow ej. Z akres w ie d z y b y ł szeroki i ob ejm o w a ł g łó w n e

d zied zin y ż y c ia c o d z ie n n e g o szlachty.

Praca w kancelarii, rozb u d ow an y sy stem k lien to w sk i, to czyn n ik i które

w p ły w a ły na w z ro st zn a cz en ia k oliga cji. D la d a lszy ch lo s ó w W y h o w sk ie g o

istotn e je s t u stalen ie zn a jo m o ści, u zy sk a n y ch w tam tym czasie. N ie w y k lu ­

czo n e, ż e na okres pracy w Ł ucku d atow ał się p o czą tek zn a jo m o ści z e Stani­

sław em K a zim ierzem B ien ia w sk im , w p rzy sz ło śc i k om isa rzem do ro zm ó w

z e stroną k o zack ą oraz P a w łem Teterą, h etm anem k oza ck im U k rain y p raw o­

brzeżnej w latach 1 6 6 3 - 1 6 6 5 127. B ien ia w sk i, zan im został sekretarzem kró­

le w sk im Jana K azim ierza (1 6 5 0 ) pracow ał w łuckiej kancelarii. P isarzem

grod zk im zo sta ł p raw d op od ob n ie w 1641 roku. P oczątk i j e g o pracy w g ro ­

d zie przypadałby na lata trzyd zieste X V II w ie k u 128. Z k o le i T etera-M osz-

121 J. Bielecka, op. cit, 131; R. Jop, op. cit., s. 90.
122 O. M. AnaHOBHH, rembMauu yKpainu..., s. 71. Autor uważa, że Wyhowski po ukończe­

niu Kolegium Kijowsko-Mohylańskiego był najpierw sędzią w sądzie grodzkim a póź­
niej zawiadywał kancelarią. Zob. M. Mнцнк, rembMau..., s. 9; J. Bartoszewicz, op. cit.,
s. 21.

123 Dla przykładu: Ц,ЦIАУ K

hib

, fond 25, opis 1, spr. 195.

124 J. Bielecka, op. cit., s. 119.
125 Oblatowanie listów przepowiednich w grodach zob. J. Wimmer, Wojsko polskie w dru­

giej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 25. Nakaz oblatowania był praktyką we

wszystkich regionach Korony i Litwy. Dla przykładu zob. Ц,ЦIАУ RbBiB, fond 15, opis

1, spr. 161, ark. 299; Vilniaus Universiteto Biblioteka, fondas 7, ŻP 13, 1650-1651,

nr 13/14466 (żemaicią pilies teismas - księgi żmudzkie grodzkie), ark. 301-302, 313­
314, 318; ibidem, fondas 7, ŻP 15a, 1654-1656, 1657, nr 16/144, 17/14469 (żemaicią
pilies teismas).

126 BPAU i PAN, sygn. 1275, k. 85.
127 M. Mнцнк, rembMau..., s. 9; M. Ferenc, op. cit., s. 331.
128 W. Czapliński, Bieniawski Stanisław Kazimierz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. II,

Kraków 1936, s. 70.

66

Dawid Graczyk

k o w sk i, p od o b n ie ja k W y h o w sk i, p ra w o sła w n y szla ch cic z ziem i ow ruckiej,

b y ł w e d łu g za p ew n ień M ik ołaja J em io ło w sk ie g o p o d p isk iem w g ro d zie łu c ­

k im przed 1648 rok iem 129.

Trudno u c h w y c ić a k tyw n ość W y h o w sk ie g o w strukturach sam orządu

szla ch ec k ie g o . D z ia ła ln o ść sejm ik ó w zw ią za n a b y ła z fu n k cjo n ow a n iem

p ow ia tów : „W yod ręb n ion e p ow ia ty b ęd ą ce terytorialnym i jed n o stk am i, sta­

ły się p rzede w sz y stk im a u ton om iczn ym i korporacjam i szlachty. W każdym

p o w ie c ie zn ajd ow ał się sąd ziem sk i, grod zi i podk om orski [...] P o w ia t b y ł dla

szlach ty tak że ok ręgiem w o jsk o w y m , otrzym ując z e skarbu W K L p o w ia to ­

w ą ch orągiew . W ten sp osób p o w ia t stał się jed n o stk ą p o d ziału sam orząd o-

w o-tery to ria ln eg o , ad m in istracyjn ego i w o js k o w e g o ” 130. Z u staleń o b ecn ych

w literaturze p rzedm iotu w y n ik a , ż e d zia ła ln o ść u rzęd n ik ó w grod zk ich szła

cz ęsto paralelnie z m o b iln o ścią na p olu fu n k cjo n ow an ia sejm ików . W toku

badań nad a k ty w n o ścią Jana W y h o w sk ie g o , n ie zw ią za n ą b ezp ośred n io

z grod em , n ie u d ało się ta k ieg o m ech an izm u stw ierd zić, a tym sam ym , n ie

m o żn a b y ło w y jść p o za u stalen ia d o ty cz ą ce p o czą tk ó w kariery hetm ana,

fu n kcjon ujące ju ż w o b ieg u n au k ow ym . D o k oń ca lat d w u d ziesty ch X V II

w iek u , n ie z n a le z io n o żad n ych inform acji, ślad p o ja w ia się w 1632 roku. Jan

b y ł o b ecn y na sejm iku kapturow ym p o śm ierci Z ygm u n ta III W azy, który

ob radow ał w Ł ucku pod laską m arszałka Jerzego z O stroga Z a sła w sk ieg o .

N a zje ź d z ie obrano d ep utatów do są d ó w k apturow ych, u zg o d n io n o zasady

ich fu n k cjon ow an ia. S w oją o b e c n o ść p o tw ier d z iło p od p isam i p rze szło 150

p rzed staw icieli m iejsco w ej szlach ty. L istę otw ierają n a zw isk a w p ły w o w y c h

m a gn atów z iem i w o ły ń sk iej. W y h ow sk i p od p isał się ja k o je d e n z ostatnich.

W sk a zy w a ło b y to na j e g o m a ło zn a czą cą p o z y c ję w ż y c iu p o lity czn y m z ie -

m i131. W przypadku w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , tj. sejm iku ży to m irsk ieg o

ró w n ież n ie natrafiono na ślad a k tyw n ości W y h o w sk ie g o , ani in n ych c z ło n ­

k ó w rodu. N a W ołyn iu i K ijo w sz c z y ź n ie na sejm ikach d o m in o w a ły rody

w y w o d z ą c e się z dawnej grupy „ p a n ó w ”. To z n ich w yb ieran i b y li p o sło w ie

na sejm 132.

N ik łe rezultaty dała an aliza in n ych źródeł, zw ią z a n y c h z w o jsk o w ą

p ła sz c z y z n ą fu n k cjon ow an ia ziem i p o w ia tó w - p o p isó w w o jsk o w y c h . Z p o ­

w o d u n iek o m p letn y ch danych, n ie w ia d o m o c z y W y h o w sk i staw iał się na

p op is szlach ty w 1643 roku133. C a łk o w ic ie za ch o w a n a dokum entacja odnosi

się do roku 1646. S pis od b ył się w Ż ytom ierzu , który stan ow ił stałe m iej­

129 M. Ferenc, op. cit., s. 331.
130 W. Bobiński, op. cit., s. 20.
131 Акты ЮЗР, cz. 2, t. I, 1861, s. 163-167. Zob. też ustalenia Mazura, który badał środo­

wisko posłów ziemskich i aktywistów politycznych dal interesujących nas ziem. W za­

mieszczonych spisach nie ma Jana Wyhowskiego. Zob. K. Mazur, op. cit., aneks I, II,
s. 409-426.

132 N. Jakowenko, Posłowie województwa wołyńskiego, kijowskiego i bracławskiego...,

s. 90; H. Litwin, Równi do rów nych ., s. 18-24.

133 H. Litwin, Struktura przestrzenna.., s. 59-60. Do popisów szlachty z o których wiemy, że

się odbyły z lat 1617-1618 brak spisów. Następne dane odnoszą się dopiero do popisów
z lat 1643 i 1646.

M ło d o ść i p o czą tki kariery hetm ana kozackiego Ja n a Wyhowskiego

67

sc e te g o typu zjazdów . S zlach ta z w o je w ó d z tw a w id a ć lek k o potraktow ała

o b o w ią z e k staw ien ia się w grod zie, b o w ie m d okum ent o b ejm uje z a led w ie

k ilk a d ziesią t n azw isk . Jako p ie rw sz y w p isa ł się p od k om o rzy k ijo w sk i Jerzy

N ie m ir y c z . N ie b y ło w śród zebranych Jana i in n ych W y h o w sk ich , m im o że

c z ę ś ć b ojarów ow ru ck ich p rzyb yła na m ie js c e 134.

W d zia ła ln o ści W y h o w sk ie g o do 1648 roku istn ieje je s z c z e je d e n , nie

m niej w a ż n y ślad p ublicznej d ziałaln ości. W id z ie liśm y g o w g ron ie z a ło ż y ­

cie li b ractw a ce rk ie w n eg o w Ł u ck u 135. W ż y c iu brackim W o ły n ia c z y w o ­

je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o z a o b ser w o w a ć m o żn a ak tyw n y u d ział u rzęd n ik ów

grod zk ich . W ią że się to z faktem , iż w przypadku w sp o m n ia n y c h ziem , per­

son el g ro d ó w b y ł zd o m in o w a n y p rzez R u sin ów . Jan W y h o w sk i b y ł m o cn o

za a n g a żo w a n y na p ła sz c z y ź n ie religijn o-k u ltu row ej, d zięk i tem u u po d a b ­

n iał się do p o zo sta ły ch p rzed sta w icieli sw o je g o rodu, a p rzede w szy stk im

do ojca O stafija. W łu ck im b ractw ie Iw an m u siał o d g ryw ać zn a czn ą rolę.

Z anim objął n a jw y ższ e fu n kcje w kancelarii, w y stę p o w a ł w charakterze

reprezentanta in teresó w bractwa. W o k resie sp raw ow an ia urzędu n a m iest­

nika, n iejed n ok rotn ie w im ien iu podstarosty p row ad ził w sąd zie grodzkim

spraw y z w ią z a n e z fu n k cjon ow an iem b ractw a136. A k ty w n y u d zia ł Jana przy

w zm a cn ia n iu C erkw i p raw osław n ej je s t syg n a łem siln e g o p o c z u c ie b y cia

R u sinem .

B ły sk o tliw a kariera W y h o w sk ie g o w strukturach arm ii kozackiej n ie

b y ła przypadkow a. Z w ią zan a b yła z w c z e śn ie js z ą d zia ła ln o ścią i d o św ia d ­

czen iam i, ja k ie Jan w y n ió s ł z okresu ży c ia , p o p rzed zają cego w y b u ch p o ­

w sta n ia C h m ieln ick ieg o . W y h o w sk i otrzym ał so lid n e w y k szta łc en ie , p o słu ­

g iw a ł się łacin ą, ję z y k ie m p olsk im i ruskim , p osiad ał u m iejętn o ści z zakresu

kaligrafii. M ło d o ść Iw an a przypadła na okres o d b u d ow y C erkw i p ra w o sła w ­

nej i o d n o w y ż y c ia relig ijn eg o oraz na cza s p o g łę b ie n ia w sp ółp ra cy C er­

k w i z w o jsk iem k ozack im . C zyn n ik religijn y w p ły n ą ł na p o d jęcie decyzji

o p rzejściu na stronę p o w sta ń c ó w w 1648 roku. Z pracy w strukturach ad m i­

nistracji grodzkiej w y n ió s ł w a ż n e u m iejętn ości. M o żn a w sk a z a ć za autorem ,

iż: „ D o św ia d c z e n ia n abyte p o d cza s pracy, n iejed n okrotn ie w kilk u k an cela ­

riach lub są d o w n ic tw ie grod zk im p o w o d o w a ło , ż e u rzęd n icy kancelaryjni

z a licz a li się do grona w y k w a lifik o w a n y c h fa c h o w c ó w , p rzede w szy stk im

w d zied zin ie prawa. Z n a jd o w ało to sw o je o d zw ier cied len ie zarów n o w trak­

c ie c o d z ie n n e g o urzędow ania, ja k te ż na forum p u b liczn y m ” 137. U z y sk a n e

u m iejętn o ści ok azały się przydatne w org an izo w a n iu kancelarii generalnej,

w d yp lom acji oraz w tw orzen iu adm inistracji kozackiej na zajętych teryto­

riach. D la te g o - p osiłk u jąc się prostym , ale n ie z w y k le trafnym sp o strze że­

n iem p rzytaczan ego ju ż autora K ro n ik i rym o w a n e j, o d n o sz ą cy m się do po-

134 ЦЦIАУ K

hib

, fond 11, opis 1, spr. 11, k. 350-351, Regestr albo Komput obywatelow

woiewodztwa kiowskiego na popis do Żytomierza zebranych.

135 J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.
136 ApxHBb ro3P, cz. 1, t. VI, 1883, s. 694.
137 R. Jop, op. cit., s. 130.

czątku słu żb y Jana u b oku B oh d an a C h m ieln ick ie g o - p rzyjd zie stw ierd zić,

że: „p r z y ją ł g o [W y h o w sk ieg o - D . G .] C h m ie l p o d k o rsu ń sk ą z a r a z b o m u

b y ł p o tr z e b n y ” 138.

68

Dawid Graczyk

138 BPAN i PAU, sygn. 1275, k. 85.