1

Wojska kwarciane 1602-1648

Zebrał Michał ‘Kadrinazi’ Paradowski

Poniższe zestawienie to próba prześledzenia jak zmieniała się wielkośd i skład
koronnych sił kwarcianych w okresie 1602-1648. Nie są to oczywiście pełne i
wyczerpujące dane, brak tu także dokładniejszego opisu działao w których brały
udział wojska kwarciane – traktuję bowiem niniejszy informacje jak punkt
wyjściowy do ewentualnych dalszych badao. Mogą jednak okazad się przydatne dla
rozpoczynających przygodę z polską wojskowością XVII wieku czy dla dbających o
historycznośd swoich armii wargamingowców.

Serdeczne podziękowanie dla ‘Maxgalla’ za pomoc w poszukiwaniu informacji.

I. Lata 1602-1603:

a) 6 chorągwi husarii (każda po 100 koni):
- Marka Sobieskiego, wojewody lubelskiego
- Jana Potockiego, starosty kamienieckiego
- Andrzeja Potockiego, podczaszego kamienieckiego
- Walentego Kalinowskiego, starosty Racławskiego
- Jerzego Zbaraskiego, starosty skalskiego
- chorążego sanockiego (?)
b) cztery chorągwie kozackie (po 100 koni):
- M. Sobieskiego
- Stanisława Gólskiego
- Jana Gólskiego, kasztelana halickiego
- kasztelana chełmskiego (?)
c) jedna rota piesza – 100 ludzi

2

d) garnizony (piechota) – 200 ludzi w Kamieocu, 100 ludzi w Lubowli, 150 ludzi na
zamku w Krakowie
*w 1603 roku cała piechota miała liczyd 500 ludzi+

II. 1604 rok – 500 husarii, 400 jazdy kozackiej, 200 piechoty (w Kamieocu)

III. 1605 rok – 900 husarii (pohusarzono kozacką chorągiew S. Gólskiego i utworzono 3

nowe roty husarskie) , 300 jazdy kozackiej, 200 piechoty w Kamieocu i 200
piechoty w Lubowli

IV. 1606 rok:

a)husaria:
- w lipcu 1476 koni w 15 chorągwiach
- w październiku 1740 koni w 17 chorągwiach (utworzono więc 9 nowych rot)
b) jazda kozacka:
- od lipca 1200 koni w 12 rotach (czyli 9 nowych rot)
c) załoga Kamieoca – 200 piechoty, załoga Lubowli znika z wykazów kwarcianych

W czasie rokoszu Zebrzydowskiego gros wojsk kwarcianych towarzyszyła
Zygmuntowi III. Na Podolu zostawiono tylko ok. 200 husarii, 100 kozaków i 500
piechoty wybranieckiej (woj. ruskie, bełskie i podolskie).

V. 1607 rok – 1596 husarii, 1300 jazdy kozackiej, 200 piechoty (w Kamieocu). W grudniu

1607 roku siedem chorągwi kwarcianych wzięło udział w prywatnej wyprawie
Potockich i Michała Wiśnowieckiego do Mołdawi. Było to sześd chorągwi
husarskich (Jana, Jakuba i Andrzeja Potockich, Mikołaja Strusia, Marcina
Kazanowskiego i Krzysztofa Tworzyaoskiego) i kozacka chorągiew Jana
Bieleckiego.

VI. 1608-połowa 1609 roku – wiosną 1608 kilka chorągwi kwarcianych opuściło służbę

przeszło do Moskwy by służyd Samozwaocowi. Ze spisow wojsk kwarcianych
zniknęło wtedy przynajmniej pięd chorągwi kozackich i trzy husarskie.
Wojska kwarciane po reorganizacji liczyły:
- 19 chorągwi husarii – 2300 lub 2400 koni (pohusarzono większośd dawnych rot
kozackich)
- 3 chorągwie kozackie – 300 koni
Na początku 1609 roku dokonano kolejnej reorganizacji, jako że częśd wojska
kwarcianych miała wziąd udział w walkach w Moskwie.
Na Podolu pozostało:

3

- 8 chorągwi husarskich – 800 koni – od października 1609 roku 11 chorągwi
(1100 koni)
- 3 chorągwie kozackie – 300 koni
- 200 piechoty w Kamieocu i 50 piechoty w Chocimiu
Stan taki utrzymywał się do 1611 roku.

VII. W lipcu 1612 roku kilka chorągwi kwarcianych (5 do 8) wzięło udział w nieudanej

wyprawie Stefana Potockiego do Mołdawii, gdzie zapewne poniosły spore straty.

VIII.

Jesienią 1612 roku hetman Żółkiewski, walcząc z Tatarami, miał pod komendą
następujące chorągwie kwarciane:
a) Husaria:

- hetmana Żółkiewskiego – 200 koni
- Wacława Baworowskiego – 100 koni
- Krzysztofa Święcickiego – 100 koni
- Gólskiego, chorążego podolskiego – 100 koni
- Prusinowskiego – 100 koni
- Krzysztofa Broniewskiego – 100 koni
b) jazda kozacka:
- kasztelana chełmskiego – 150 koni
- W. Kalinowskiego – 150 koni
- Goślickiego – 100 koni
- Lewikowskiego – 100 koni
Taki stan wojska kwarcianego (700 husarii i 500 jazdy kozackiej)
prawdopodobnie utrzymywał się aż do 1616 roku.

IX. 1618 rok (bitwa pod Oryninem):

- 1750 koni husarii (13 chorągwi)
- 150 koni rajtarii (2 roty)
- 1200 koni jazdy kozackiej (10 chorągwi)
- 200 porcji piechoty polskiej (2 roty)

X. 1623 rok:

- 600 koni husarii
- 1350 koni jazdy kozackiej
- 350 porcji piechoty

XI. Wiosna 1626 roku - siły zgromadzone na Ukrainie:

- 12 chorągwi husarii - 1500 koni
- 1 rota rajtarska - 100 koni

4

- 27 chorągwi jazdy kozackiej - 3100 koni
- 3 regimenty dragonii - 1000 porcji
- 6 rot piechoty polskiej - 1000 porcji
Z tego gros wojska pod hetmanem Koniecpolskim przerzucono jesienią 1626
roku na front pruski:

a) 12 chorągwi husarii – 1500 koni:

- hetman Stanisław Koniecpolski – 250
- Łukasz (Stanisław?) Żółkiewski, starosta kałuski - 100
- Stefan Koniecpolski - 100
- Mikołaj Potocki, wojewodzic bracławski - 100
- Tomasz Szklioski, starosta zygwolski - 100
- Kossakowski, starosta mioski - 100
- Tomasz Zamoyski, wojewoda kijowski – 150
- Marcin Kazanowski , kasztelan halicki - 100
- Kalinowski, starosta winnicki - 100
- Stanisław Potocki, podkomorzy podolski - 100
- Stefan Potocki, starosta kamieniecki - 150
- Jan Potocki, starosta tłumacki – 150
b) chorągiew rajtarii Andrzeja Kossakowskiego – 100 koni
c) 23 choragwie kozackie, jednak udało mi sie znaleźd nazwiska tylko 22 rotmistrzów.
21 chorągwi ma znane stany liczebne = 2350 koni. Jako że Koniecpolski prowadził do
Prus 4200 koni calej kawalerii, oznaczałoby to, że chorągiew Kuliczkowskiego +
nieznana chorągiew (może Czarnieckiego?) = 250 koni (zapewne 150 + 100) :
- Samuel Łaszcz - 100
- Mikołaj Herburt (Herborth), starosta skalski - 100
- Stanisław Suliszowski - 150
- Jan Bąk-Lanckorooski - 100
- Jan Bogusz- 150
- Hermolus Przyłęcki - 100
- Kuliczkowski - ?
- Temruk/Tomruk - 100
- Jan Odrzywolski - 100
- Adam Stanisławski - 100
- Cetner - 150
- Balcer Męcioski (Męczyoski) - 200
- Włodek - 100
- Władysław Lipnicki - 100
- Łabęcki - 100
- Rożniatowski - 100
- Annibal - 100

5

- Budziszewski - 100
- Łysakowski - 100
- Boki - 100
- Kruszyoski - 100
- Rogulski - 100
d) dragonia:
- regiment Jakuba (Jacoba) Butlera – 400 porcji
- regiment Wintera (Winteroya) - 400
- kompani Wilhelma Lasse (Lesse) - 200
e) piechota polska – 6 chorągwi:
- Nadolski - 200
- Ulanicki - 200
- Palczewicz - 200
- Bobiatyoski - 200
- Miękioski - 100
- Biedrzycki - 100

Na Ukrainie pozostały chorągwie kozackie:
- Chmieleckiego - 150 koni,
- Jana Mieleszki - 100 koni,
- strażnika koronnego Jana Goślickiego - 150 koni,
- Semena Bajbuzy - 100 koni
oraz świeżo sformowana: Adriana Chocimierskiego - 100 koni.

XII. W roku 1627 utworzono dodatkowo 10 chorągwi kozackich, które stacjonowały na

Ukrainie:
- starosty ulanowskiego - 150 koni,
- Aleksandra Piaseczyoskiego - 150 koni,
- Teodora Woronicza - 150 koni,
- Wacława Szczuki - 150 koni
- Marka Gdeszyoskiego - 100 koni,
- Marka Białyoskiego - 100 koni,
- Krewskiego - 100 koni,
- Mikulioskiego - 100 koni,
- Kleszczowskiego - 100 koni,
- Jana Ulenieckiego - 100 koni.
Ponadto do wojsk kwarcianych wypada doliczyd załogi Kamieoca (200 ludzi) i
Lubowli (100 ludzi) – piechota polska.

6

XIII.

W 1629 roku nastąpiło dalsze wzmocnienie wojska na Ukrainie - utworzono 4
chorągwie husarskie (600 koni), 3 kozackie (500 koni) i jedną rotę piechoty
polskiej (300 ludzi):
Chorągwie husarskie:
- wojewody ruskiego Stanisława Lubomirskiego – 200 koni,
- starosty żytomierskiego Janusza Tyszkiewicza – 200 koni,
- kasztelana oświęcimskiego Andrzeja Zborowskiego – 100 koni,
- Aleksandra siemieoskiego – 100 koni.
Chorągwie kozackie:
- Adama Lipskiego – 200 koni,
- Skurgierowskiego – 200 koni,
- Przecława Sieradzkiego – 100 koni.
Rota piesza Stanisława Lubomirskiego – 300 ludzi.

XIV.

Koniec 1629 - pierwsza połowa 1630 roku.
Wojska kwarciane które przerzucono z Prus (zwinięto praktycznie całą piechotę i
dragonią, a także całą rajtarię) + oddziały do tej pory stacjonujące na Podolu:
- 27 chorągwi husarii (23 z Prus + 4 z Podola) – 3745 koni
- 47 chorągwi kozackich (29 z Prusa + 18 z Podola) – 6100 koni
- 3 kompanie dragonii – 500 porcji
- 1 rota piesza (polska) – 300 porcji
Jednostki (przede wszystkim weterani wojny pruskiej) były jednak poniżej
etatowych stanów liczebnych.
Dodatkowo w drodze na Podole były dalsze oddziały dragonii (500 porcji) i
piechoty polskiej (400 porcji), które przybyły już po walkach ze zbuntowanymi
Kozakami

XV. 1 czerwca – 1 września 1631 roku .

a)

500 husarii (2 chorągwie po 100 koni, 6 chorągwi po 50 koni)

b)

1200 jazdy kozackiej (3 chorągwie po 100 koni, 18 chorągwi po 50 koni)

c)

580 piechoty (2 roty po 200 porcji + 180 porcji załogi Kamieoca)

d)

750 dragonii (2 regimenty po 300 porcji, 1 kompania 150 porcji)

XVI.

1 września 1631 roku - koniec maja 1632 roku – 1540 husarii, 2550 jazdy
kozackiej (z tego 1800 lub 2000 wysłano pod Smoleosk), 1350 dragonii, 600
piechoty polskiej

XVII. Lato 1633 roku – hetman Stanisław Koniecpolski odpiera atak turecko-tatarski.

Ma do swojej dyspozycji następujące oddziały kwarciane:
- 7 chorągwi husarskich – 810 koni

7

- 14 chorągwi kozackich – 1550 koni
- regiment (Fryderyka Denhoffa) i dwie kompanie (Jana Moriona i Lakrotade’a)
dragonii – 650 porcji
- chorągiew piechoty polskiej Obucha – 200 porcji
- załogę Kamieoca – 180 porcji piechoty

XVIII. Lato 1634 roku – komput wojska kwarcianego przeciw Turkom:

- 1800 husarii
- 3000 jazdy kozackiej
- 1000 dragonii
- 1400 piechoty polskiej (włącznie z wybraniecką)

XIX.

Wojsko kwarciane w końcu 1635 roku, po redukcji armii zaciągniętej przeciw
Szwedom:
- 18 chorągwi husarii – 1000 koni
- 17 chorągwi kozackich – 900 koni
- 2 kompanie dragonii – 300 porcji
- 2 chorągwie piechoty polskiej – 300 porcji
- garnizon Kamieoca – 200 porcji piechoty
- regiment piechoty Ludwika Weyhera – 600 porcji – jako garnizony Pucka,
Kazimierzowa i Władysławowa

XX. Wiosna 1637 roku:

a) na Ukrainie – 1080 husarii, 920 jazdy kozackiej, 700 dragonii, 300 piechoty
polskiej
b) przy wojsku zaporoskim – 400 jazdy kozackiej, 400 dragonii
c) Kudak – 100 jazdy kozackiej, 600 dragonii
d) Lubowla i Kamieniec Podolski – 300 piechoty polskiej

Z tego hetman polny koronny Mikołaj Potocki mógł użyd do walki z Kozakami:
- 16 chorągwi husarii
- 16 chorągwi kozackich
- 9 kompanii dragonii
jednakże w bitwie pod Kumejkami wzięły udział:
- 9 chorągwi husarii
- 10 chorągwi kozackich
- 6 kompanii dragonii
+ nieco zaskakująco – kompania rajtarii, która jednak mogła byd jednostką
gwardii JKM, oddziałem magnackim lub nawet litewskim

8

XXI.

Komput kwarciany z 1638 roku, po spacyfikowaniu powstania kozackiego:
- 14 chorągwi husarii – 1080 koni
- 24 chorągwie kozackie – 1420 koni
- 2 regimenty i 8 kompanii dragonii -1700 porcji
- 4 chorągwie piechoty polskiej - 600 porcji
- regiment piechoty cudzoziemskiej – 600 porcji (garnizony na wybrzeżu)

XXII. Zmiana wielkości wojska kwarcianego w 1643 roku, nowe stany:

- 1100 koni husarii
- 1300 koni jazdy kozackiej
- 1200 porcji dragonii
- 600 piechoty, w tym garnizony Lubowli i Kamieoca

XXIII. Wojsko kwarciane w okresie maja 1647 - maj 1648 roku:

a) 14 chorągwi husarii - 1051 koni
b) 22 chorągwie jazdy kozackiej - 1110 koni - z tego 7 małych chorągwi (po 50
koni) było przydzielonych do pułków Kozaków rejestrowych
c) 2 chorągwie wołoskie - 110 koni
d) 2 regimenty i 9 chorągwi dragonów - 1315 porcji - z tego 7 małych chorągwi
(po 25 porcji) przydzielonych do pułków Kozaków rejestrowych, jedna chorągiew
dragonii (40 porcji) stała w Pucku i Kazimierzowie, jeden regiment stał jako
garnizon w Kudaku, drugi regiment i jedna chorągiew stacjonowały jako
garnizony innych zamków ukraioskich
e) piechota polska - 450 porcji - chorągwie hetmanów (po 150 porcji) stały (jako
straż przyboczna) w ich rezydencjach, oprócz tego chorągiew 150 porcji stała w
Pucku i Kazimierzowie

Husaria i reszta jazdy kozackiej w przededniu wybuchu Powstania Chmielnickiego
była rozlokowana w miasteczkach ukraioskich lub w majątkach rotmistrzów.

Bibliografia:



Baranowski Bohdan, Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i
czterdziestych XVII wieku, Warszawa 1957



Biernacki Witold, Żołte Wody-Korsuo 1648, Warszawa 2004



Gawęda Marcin, Powstanie kozackie 1637, Zabrze 2007



Górski Konstanty, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894



Kupisz Dariusz, Smoleosk 1632 – 1634

9



Lipioski Wacław, Materjały i źródła do wojny smoleoskiej 1632-1634 [w:]
Przegląd Historyczno-Wojskowy. 1930 T.2



Lipioski Wacław, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod
Smoleoskiem w r. 1633 [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy. Lwów 1933 T.6
zeszyt 2



Lipioski Wacław, Stosunki polsko-rosyjskie w przededniu wojny smoleoskiej
1632-1634 i obustronne przygotowania wojskowe [w:] Przegląd Historyczno-
Wojskowy. Lwów 1931 T.4 zeszyt 2



Majewski Andrzej, Wyprawa królewicza Władysława na Moskwę w latach
1617-1618 [w:] Studia i Materiały do historii wojskowości XLI, Białystok 2004



Nowatkiewicz Paweł, Orynin 1618, Zabrze 2009



Podhorodecki Leszek , Sławni hetmani Rzeczypospolitej, Warszawa 1994



Podhorodecki Leszek, Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, Warszawa 1982



Przepiorka Andrzej Grzegorz, Od Staroduba do Moskwy, Zabrze 2007



Przyłęcki Stanisław, Pamiętniki o Koniecpolskich : przyczynek do dziejów
polskich XVII wieku, Lwów 1842



Teodorczyk Jerzy, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich
1627 r. [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.VI, z.2, Warszawa
1960



Tomkiewicz Władysław, Bitwa pod Kumejkami [w:] Przegląd Historyczno-
Wojskowy, t.9, zeszyt 2, Warszawa 1937



Wimmer Jan, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej
połowie XVII wieku [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, tom XIV,
Warszawa 1968



Wimmer Jan, Wojsko Polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965



Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Zeszyt piąty, polska
sztuka wojenna w latach 1563-1648, w opracowaniu Zdzisława Spieralskiego i
Jana Wimmera, Warszawa 1961



Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze z rękopismów, tudzież
dzieł w różnych językach o Polszcze wydanych, oraz z listami oryginalnemi
królów i znakomitych ludzi w kraju naszym przez J. U. Niemczewicza , Lwów
1833, tom VI