„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Elżbieta Magdzicka

Stosowanie wybranych form terapii zajęciowej
346[02].Z2.03

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
dr Jolanta Lesiewicz


Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak


Konsultacja:
mgr Hanna Całuń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z2.03
„Stosowanie wybranych form terapii zajęciowej”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Przykładowe scenariusze zajęć

6

5. Ćwiczenia

10

5.1. Terapia zajęciowa jako forma aktywizacji osób niepełnosprawnych.

Metody i formy terapii zajęciowej

10

5.1.1. Ćwiczenia

10

5.2. Planowanie terapii zajęciowej

14

5.2.1. Ćwiczenia

14

5.3. Zasady i metody arteterapii i biblioterapii

17

5.3.1. Ćwiczenia

17

5.4. Zasady i metody muzykoterapii i choreoterapii

20

5.4.1. Ćwiczenia

20

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

23

7. Literatura

31

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać, aby bez
problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy z poradnikiem,

–

przykładowe scenariusze zajęć,

–

ćwiczenia, przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami
nauczania–uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

–

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego, ćwiczeń praktycznych.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie,

−

określać podstawowe potrzeby człowieka,

−

stosować zasady komunikacji interpersonalnej,

−

rozpoznawać potrzeby i problemy osoby niepełnosprawnej,

−

rozwiązywać problemy osób niepełnosprawnych,

−

wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

scharakteryzować metody i formy terapii zajęciowej,

–

zaprojektować wspólnie z terapeutą zajęciowym program terapii zajęciowej dla osoby
niepełnosprawnej,

–

dobrać formy i metody terapii zajęciowej z uwzględnieniem możliwości podopiecznego
do podejmowania samodzielnych działań,

–

wykorzystać codzienne czynności do podnoszenia samodzielności i sprawności
podopiecznego,

–

zachęcić podopiecznego do wykonywania czynności manualnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

………………………………………………………..

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł:

Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku
346[02].Z2

Jednostka modułowa:

Stosowanie wybranych form terapii zajęciowej
346[02].Z2.03

Temat: Wielkanocne pocztówki – technika natryskowa. Elementy arteterapii w terapii

zajęciowej.

Cel ogólny: Poznanie różnych technik arteterapii w terapii zajęciowej.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
–

zastosować technikę natryskową,

–

wykonać kartę świąteczną,

–

wybrać właściwą dla osoby niepełnosprawne formę terapii zajęciowej,

–

współpracować w grupie,

–

wykazać się cierpliwością, wytrwałością oraz poczuciem odpowiedzialności.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:
–

wrażliwość na problemy osób niepełnosprawnych,

–

tolerancja i akceptacja,

–

pracy w zespole,

–

określania cech osobowości.

Metody nauczania–uczenia się:
–

pokaz,

–

ćwiczenia praktyczne,

–

pogadanka,

–

instruktaż.

Formy organizacyjne pracy uczniów:
–

indywidualna,

–

grupowa.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:
–

szablony z wyciętymi wzorami do natryskiwania o tematyce świątecznej i wiosennej,

–

kolorowe kartony przycięte do formatu pocztówki,

–

szczoteczki,

–

farby,

–

spodki,

–

spinacze biurowe.

Zadanie dla ucznia:

Wykonaj techniką natryskową kartkę świąteczną na wiosenny kiermasz wielkanocny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Przebieg zajęć:
Faza wstępna
1. Określenie

tematu

zajęć

w

nawiązaniu

do

rehabilitacji

zawodowej

osób

niepełnosprawnych – pogadanka.

2. Wyjaśnienie uczniom tematu, szczegółowych celów kształcenia.
3. Wyjaśnienie uczniom zasad pracy.
4. Przygotowanie stanowiska pracy – rozłożenie podkładek.
5. Rozdrabnianie farby, zwrócenie uwagi na odpowiednią konsystencję i kolorystykę

pasującą do świąt wielkanocnych.

6. Instrukcja dotycząca układu szablonu oraz jego umocowania za pomocą spinaczy

biurowych.

7. Pokaz sposobu natryskiwania farby za pomocą szczoteczki.
8. Przypomnienie o konieczności próbnego natryskiwania szczoteczką na gazetę oraz

sprawdzania czy szablon nie jest mokry od spodu.

9. Wskazanie jak należy sobie pomagać a zarazem nie przeszkadzać, przy odpinaniu

spinaczy. Robi to ktoś, kto ma czyste ręce.

10. Przypomnienie o konieczności częstego mycia rąk by nie pobrudzić odbitej pocztówki.
11. Rozłożenie mokrych prac na wolnych stołach do wyschnięcia.
12. Omówienie efektów pracy z zaznaczeniem zaangażowania uczestników i ich

indywidualnych możliwości.
Współpraca z pracownią introligatorską celem przycięcia na gilotynie odpowiedniej

wielkości kart świątecznych i z pracownią informatyczną celem wydrukowania i wklejenia
tekstu zawierającego życzenia.

Sprawdzanie
1. Uczniowie sprawdzają, jakie cechy były potrzebne, aby wykonać starannie i efektownie

pracę.

2. Dyskutują, na ile skuteczna jest taka forma terapii w rehabilitacji zawodowej osób

niepełnosprawnych.

Analiza końcowa
Występujące elementy rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych:

−

wykonanie wszystkich prac związanych z wyprodukowaniem karty świątecznej,

−

opanowanie podstawowych operacji technologicznych: zaginanie, cięcie, wycinanie,
naklejanie,

−

poznanie narzędzi służących do wykonania prac plastycznych z papieru,

−

wykorzystanie i łączenie różnych materiałów, dobór kolorów, projektowanie wzorów
w tym projektowanie komputerowe.

Występujące elementy rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych:

−

wyrabianie zaradności osobistej,

−

podnoszenie samodzielności oraz wiary we własną wartość i przydatność społeczną,

−

kształtowanie cierpliwości, wytrwałości oraz poczucia odpowiedzialności za stanowisko
pracy i wykonaną kartkę,

−

poznanie zasad bhp obowiązujących w pracowni,

−

kształtowanie i nauka innych umiejętności i zachowań wynikających z indywidualnych
programów rehabilitacji i terapii uczestników a także bieżących potrzeb terapeutycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

………………………………………………..

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł:

Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku
346[02].Z2

Jednostka modułowa:

Stosowanie wybranych form terapii zajęciowej
346[02].Z2.03

Temat: Muzyczne

nastroje.

Elementy

muzykoterapii

w

rehabilitacji

osób

niepełnosprawnych.

Cel ogólny: Zapoznanie z różnymi formami rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

–

rozwiązać istniejące problemy emocjonalne osoby niepełnosprawnej,

–

odreagować napięcia psychofizyczne, nadmiar energii i agresji,

–

zastosować Mobilny Model Rekreacji Muzycznej.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:

–

wrażliwość na problemy osób niepełnosprawnych,

–

tolerancja i akceptacja,

–

umiejętność spontanicznego wyrażania emocji ruchem,

–

kształtowanie empatii,

–

pracy w zespole,

–

dążenie do samodoskonalenia się.

Metody nauczania – uczenia się:

–

ćwiczeń praktycznych,

–

relaksacji.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

–

praca zespołowa,

–

praca grupowa.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

płyty CD,

–

„Smutna pieśń” Piotra Czajkowskiego,

–

„Wesoły wieśniak” Roberta Schumana,

–

odtwarzacz CD,

–

kartki formatu A2,

–

kolorowa kreda,

–

taśma przylepna,

–

duży arkusz papieru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Zadanie dla ucznia:

Uczestnicząc w zajęciach wyodrębnij fazy reakcji muzycznej. Wykorzystaj znane Ci

techniki relaksacji.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna

1. Pogadanka na temat: Mobilnego Modelu Rekreacji Muzycznej.
2. Określenie tematu zajęć.
3. Wyjaśnienie tematu, szczegółowych celów kształcenia.

Realizacja zajęć:
I.

Faza „odreagowania”.
1. Pytanie skierowane do uczniów: Jak się dzisiaj czujesz?”, odpowiedź udzielona

śpiewem.

2. Zabawa: Na podwórku – ćwiczenie muzyczno– ruchowe (podział na II grupy; I

grupa – młodzież rozmawiająca na podwórku; II grupa – zdenerwowani dozorcy,
którzy nakazują opuścić hałasującej młodzieży podwórko; uczniowie w zależności
od nastroju muzyki naśladują radość, złość, smutek).

II. Faza rytmizacji

1. Ćwiczenia z elementami pantomimy– wybrany uczeń naśladuje za pomocą gestów,

mimiki określone nastroje; pozostali zgadują, co kolega przedstawia.

2. Prezentacja przez nauczyciela ilustracji ludzkich twarzy (wesołych, smutnych,

niezadowolonych); w zależności od wskazanego rysunku uczniowie wyrażają
głosem określone stany emocjonalne.

4. Seria trzech oddechów.

I.

Faza uwrażliwienia
1. Wysłuchanie przez uczniów dwóch kontrastujących utworów:

−

Smutna pieśń Piotra Czajkowskiego,

−

Wesoły wieśniak Roberta Schumanna.

2. Wykonanie przez uczniów dowolnych ilustracji plastycznych do poznanych

miniatur.

3. Omówienie wykonanych rysunków.

II. Faza relaksacji

1. Seria trzech oddechów.
2. Ćwiczenie relaksacyjne „Wodospad”.

III. Faza aktywizacji

1. Marsz w kole w rytm akompaniamentu fortepianowego.
2. Pytanie skierowane do uczniów „Jak się teraz czujesz?” odpowiedź słowna

z jednoczesnym wyklaskiwaniem rytmu.

Analiza końcowa

Na dużym arkuszu papieru uczniowie wypisują fazy rekreacji muzycznej występującej

w zajęciach.

Faza Rodzaj ćwiczenia

Symbol

I.

(O)

II.

(Z)

III.

(U)

IV.

(R)

V.

(A)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

5. ĆWICZENIA

5.1. Terapia

zajęciowa

jako

forma

aktywizacji

osób

niepełnosprawnych. Metody i formy terapii zajęciowej

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj szkło użytkowe (np. butelka, wazonik) oklej je masą papierową i pomaluj.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien zapoznać uczniów z technikami

malowania na szkle z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić i scharakteryzować techniki plastyczne,
2) przygotować masę papierową,
3) scharakteryzować technikę oklejania,
4) dobrać barwy do swojego samopoczucia,
5) okleić szkło użytkowe masą papierową,
6) pomalować oklejone szkło,
7) zaprezentować wynik pracy i podzielić się spostrzeżeniami z grupą.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

masa papierowa,

−

mała butelka lub szklanka lub wazonik lub salaterka,

−

farby,

−

pędzel,

−

woda,

−

ręczniki papierowe,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj z masy solnej wisiorek lub ozdobę na szyję.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien zapoznać uczniów z techniką

przygotowania masy solnej z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować wg określonej receptury masę solną (1:1 mąka i sól, 1 łyżka oleju, wody

tyle ile zabierze masa do konsystencji „tępego” ciasta),

2) starannie wyrobić masę solną,
3) narysować projekt wisiorka lub innej ozdoby – zawieszki,
4) wykonać wisiorek według wzoru,
5) zrobić patyczkiem dziurkę do przewlekania,
6) ozdobić dodatkowymi elementami,
7) odłożyć do wyschnięcia,
8) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia,

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

małe miseczki do wyrobienia masy solnej,

−

składniki na masę (mąka, sól, olej, woda),

−

kartka formatu A4,

−

miękki ołówek,

−

koraliki lub inne elementy ozdobne,

−

patyczek do szaszłyków.

Ćwiczenie 3

Wyszukaj w bibliotece, bądź w domu książkę, która Twoim zdaniem może być użyta do

celów biblioterapeutycznych dla osoby w podeszłym wieku.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić co to jest biblioterapia,
2) wyszukać odpowiednią lekturę,
3) przedstawić fabułę, streszczenie na forum grupy,
4) dokonać uzasadnienia wyboru,
5) uwagi z dyskusji zapisać na tablicy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

książki o różnej tematyce,

–

tablica flipchart,

–

mazaki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Ćwiczenie 4

Wyszukaj w sklepie muzycznym płyty z muzyką relaksacyjną, która będzie wpływała

uspokajająco na podopiecznego, który jest osobą w starszym wieku.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić co to jest muzykoterapia
2) określić podstawowe rodzaje muzyki (muzyka poważna, rozrywkowa, pop, disco),
3) zapoznać się z ofertami muzycznymi pobliskiego sklepu,
4) znaleźć dział z muzyką, którą wybrałbyś do zajęć z muzykoterapii,
5) wyjaśnić jak kataloguje się muzykę, aby sporządzić listę,
6) sporządzić listę z muzyką, zaprezentować ją na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

tablica flipchart,

–

pisaki,

–

kartki papieru A4.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pocztówkę wielkanocną techniką natryskową.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowiska pracy – rozłożyć podkładki,
2) rozdrobnić farby, zwrócić uwagę na odpowiednią konsystencję i kolorystykę pasującą do

świąt wielkanocnych,

3) ułożyć szablon i umocować za pomocą spinaczy biurowych,
4) natryskiwać farbę za pomocą szczoteczki (próba pracy na gazecie),
5) wykonać pocztówkę,
6) odłożyć mokrą pracę w wyznaczone miejsce,
7) zaprezentować wyniki na forum grupy.

Zalecane metody nauczania – uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

pokaz z objaśnieniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Środki dydaktyczne:

−

podkładki,

−

szablony z wyciętymi wzorami do natryskiwania o tematyce świątecznej i wiosennej,

−

kolorowe kartony przycięte do formatu pocztówki,

−

szczoteczki,

−

farby,

−

spodki,

−

spinacze biurowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

5.2. Planowanie terapii zajęciowej

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz dowolną technikę terapii zajęciowej i zgodnie z jej zasadami sporządź

tygodniowy plan terapii zajęciowej dla osoby niepełnosprawnej z dysfunkcją ruchową
(kończyny dolne).

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment
rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić metody i formy terapii,
2) dokonać wyboru rodzaju terapii,
3) określić potrzeby osoby niepełnosprawnej z dysfunkcją ruchową,
4) racjonalnie zaplanować zadania dla osoby niepełnosprawnej z dysfunkcją ruchową,
5) zaprezentować plan na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

tabelaryczne zestawienie metod i form terapii,

–

arkusz papieru w kratkę,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj grupowe, całodniowe zajęcia wykorzystując różne techniki terapii zajęciowej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment
rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wyjaśnić, na czym polega planowanie zajęć dla osób niepełnosprawnych,
2) określić możliwości psychofizyczne osób z określoną niepełnosprawnością,
3) przeanalizować potrzeby osób niepełnosprawnych,
4) opracować plan grupowych, całodniowych zajęć,
5) kartki z planami przypiąć do tablicy i porównać z planami innych uczniów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

–

kartki papieru A4,

–

mazaki,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj zajęcia o charakterze poznawczo-rekreacyjnym dla grupy podopiecznych.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment
rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić potrzeby poznawczo-rekreacyjne grupy podopiecznych,
2) przygotować przewodnik turystyczny, aby wybrać trasę wycieczki wspólnie

z podopiecznymi,

3) określić zasady organizowania wycieczek,
4) zaplanować zajęcia w plenerze dostosowane do możliwości podopiecznych,
5) zaprezentować opracowany plan na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

−

przewodnik turystyczny,

−

przybory do pisania,

−

oferty rekreacyjne,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Zaplanuj imprezę kulturalno-rozrywkową pod hasłem „Jesienne spotkania” dla grupy

niepełnosprawnych na wózkach.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment
rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przeanalizować potrzeby podopiecznych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

2) określić miejsce i czas imprezy,
3) ułożyć program imprezy zawierający elementy wspólnego śpiewania, gier i zabaw

integracyjnych, itd.,

4) zaplanować bezpieczną organizację ogniska (pieczenie kiełbasek),
5) zaplanować warunki bezpiecznego poruszania się w plenerze lub budynku podczas

imprezy,

6) zaprezentować plan imprezy na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

−

kartki papieru,

−

ołówek,

−

zbiór gier i zabaw integracyjnych,

−

śpiewnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

5.3. Zasady i metody arteterapii i biblioterapii

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie, wybranej przez siebie bajki wykonaj plakat z zastosowaniem jednej

z technik arteterapii.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wybrać jedną z bajek,
2) określić technikę arteterapeutyczną,
3) przygotować plakat,
4) zaprezentować wynik pracy na forum grupy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenie,

–

pokaz.

Środki dydaktyczne:

–

duże arkusze papieru,

–

farby plakatowe,

–

tkaniny o różnej fakturze,

–

woda,

–

klej,

–

nożyczki,

–

pędzel,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Sporządź wykaz książek, których tematykę można wykorzystać w biblioterapii.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić sobie rodzaje biblioterapii,
2) wyszukać w Internecie strony zawierające opisy książek,
3) sporządzić wykaz książek, które można wykorzystać w biblioterapii,
4) wydrukować przygotowany wykaz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

–

arkusze papieru formatu A4,

–

poradnik dla ucznia,

–

drukarka.

Ćwiczenie 3

Zaprezentuj w formie pantomimy tytuł dowolnej bajki, baśni lub opowiadania.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić rodzaje i przykłady opowieści terapeutycznych, bajek psychoterapeutycznych

i psychoedukacyjnych,

2) wyjaśnić jakie ma zastosowanie w terapii pantomima,
3) przygotować prezentację,
4) wystąpić w pantomimie przed grupą,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia i dyskusji.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

–

karimaty,

–

muzyka dobrana wg koncepcji ucznia,

−

wykaz tytułów książek, opowieści, bajek terapeutycznych i psychoedukacyjnych.

Ćwiczenie 4

Opracuj w formie plastycznej inny wariant zakończenia wybranego przez Ciebie

opowiadania dotyczącego osoby niepełnosprawnej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wybrać opowiadanie i przeczytać jego zakończenie,
2) przygotować i zapisać inne zakończenie opowiadania,
3) wykonać pracę plastyczną prezentującą inne zakończenie opowiadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

pokaz.

Środki dydaktyczne:

−

kartki formatu A4,

−

materiały piśmienne,

−

duże arkusze papieru,

−

kredki,

−

farby plakatowe lub inne materiały plastyczne,

−

woda,

−

ręczniki papierowe,

−

pędzle.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

5.4. Zasady i metody muzykoterapii i choreoterapii

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wysłuchaj utwory muzyki aktywnej i receptywnej, określ różnice między nimi.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien określić wiek

podopiecznego oraz omówić zakres i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni
przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wysłuchać muzykę aktywną, a następnie receptywną,
2) na kartce formatu A4 narysować w połowie linię pionową,
3) namalować farbami emocje, towarzyszące słuchaniu obydwu utworów muzycznych,
4) określić różnice między muzyką aktywną i receptywną,
5) pracę przypiąć do tablicy,
6) porównać i przedyskutować efekty pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

−

odtwarzacz CD,

−

płyty CD z nagraniami muzyki aktywnej i receptywnej,

−

kartki papieru formatu A4,

−

farby,

−

pisaki,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ na czym polega ćwiczenie motoryki małej i ćwiczenie motoryki dużej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment
rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) scharakteryzować rozwój właściwości psychomotorycznych człowieka,
2) wyjaśnić pojęcia: ćwiczenie motoryki małej i dużej,
3) określić na czym polega ćwiczenie motoryki małej i dużej,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

metoda przewodniego tekstu.

Środki dydaktyczne:

−

„Encyklopedia powszechna”,

−

papier A4,

−

pisaki,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Ułóż proste ćwiczenia ruchowe, które można wykorzystać w gimnastyce porannej

z podopiecznymi. Dobierz do tego odpowiednią muzykę.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić etapy dotyczące rozwoju oraz właściwości psychomotoryczne człowieka,
2) określić poziom wydolności fizycznej podopiecznego,
3) określić upodobania muzyczne podopiecznego,
4) zapoznać się z rodzajami ćwiczeń ogólno usprawniających,
5) przygotować propozycję ćwiczeń,
6) zaprezentować ćwiczenia w klasie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia,

–

pokaz.

Środki dydaktyczne:

−

piłki,

−

maty,

−

skakanka,

−

odtwarzacz CD,

−

płyty CD z muzyką.

Ćwiczenie 4

Przygotuj, (nie dłuższe niż 10 minut), zajęcia o charakterze ruchowo-muzycznym do

wybranej przez siebie muzyki dla podopiecznego, który jest osobą słabowidzącą. Napisz do
nich scenariusz.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:

1) określić wydolność fizyczną i możliwości podopiecznego,
2) wybrać muzykę,
3) dobrać ćwiczenia do możliwości podopiecznego,
4) opracować scenariusz zgodnie z założeniami muzykoterapii.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

wykaz tytułów muzyki relaksacyjnej,

–

kasety,

płyty

z

przykładowymi

zajęciami

muzykoterapeutycznymi,

tańcami

integracyjnymi,

–

kartki,

–

pisaki,

–

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Stosowanie wybranych form
terapii zajęciowej„

Test składa się z 20 zadań, z których :

−

zadania 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 6, 8, 11, 19, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu podstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. c, 3. c, 4. a, 5. a, 6. c, 7. b, 8. c, 9. c, 10. a, 11. d,
12. d, 13. c, 14. a, 15. c, 16. d, 17. d,18. c, 19. a, 20. b.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1 Zidentyfikować formy terapii zajęciowej

B

P

b

2 Rozróżnić elementy terapii

B

P

c

3 Zidentyfikować rodzaje terapii zajęciowej

B

P

c

4 Dobrać formy terapii

A

P

a

5 Określić formy pracy w terapii

C

P

a

6 Zastosować specjalistyczną terminologię

D

PP

c

7 Zidentyfikować zadania choreoterapii

B

P

b

8 Określić etapy terapii

D

PP

c

9 Rozpoznać rodzaje biblioterapii

B

P

c

10 Określić zadania muzykoterapii

C

P

a

11 Dobrać rodzaj terapii do schorzeń psychogennych

C

PP

d

12 Wyjaśnić, na czym polega terapia tańcem

B

P

d

13 Wskazać formę muzykoterapii

A

P

c

14 Określić zadania choreoterapii

C

P

a

15 Określić cel biblioterapii

C

P

c

16 Zidentyfikować problemy osób niepełnosprawnych

w literaturze dziecięcej

C

P

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

17 Zidentyfikować cechy charakterologiczne

prezentowane w bajce

C

P

d

18 Zidentyfikować rodzaj bajki wprowadzającej

zmiany w zachowaniu

C

P

c

19 Określić formę zajęć biblioterapeutycznych

D

PP

a

20 Wyjaśnić znaczenie bajkoterapii dla wzmocnienia

stanów emocjonalnych

D

PP

b

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem, co najmniej

jednotygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie

zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Warsztaty terapii zajęciowej, turnusy rehabilitacyjne to formy

a) zabawy.
b) rehabilitacji.
c) odpoczynku.
d) pracy zarobkowej.

2. Elementem terapii zajęciowej jest proces zwany

a) rewalidacją.
b) resocjalizacją.
c) rehabilitacją.
d) kompensacją.

3. Ergoterapia to jedna z form

a) muzykoterapii.
b) biblioterapii.
c) terapii zajęciowej.
d) terapii manualnej.

4. Estetoterapia to terapia wykorzystująca

a) kontakt z pięknym otoczeniem.
b) kontakt z drugim człowiekiem.
c) kontakt z grupa rówieśniczą.
d) muzykę.

5. Formy pracy grupowa, zbiorowa, indywidualna występują w

a) procesie kształcenia.
b) szpitalu.
c) zajęciach domowych.
d) terapii manualnej.

6. Rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, kredą, węglem to

a) biblioterapia.
b) choreoterapia.
c) arteterapia.
d) chromoterapia.

7. Choreoterapia zajmuje się

a) ćwiczeniami rzeźbiarskimi.
b) ćwiczeniami muzyczno-ruchowymi.
c) malowaniem na szkle.
d) czytaniem książek.

8. Identyfikacja i katharsis to etapy procesu

a) plastykoterapii.
b) kinezyterapii.
c) biblioterapii.
d) plastyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

9. Jednym z rodzajów biblioterapii jest terapia

a) domowa.
b) szkolna.
c) wychowawcza.
d) szpitalna.

10. W skład muzykoterapii wchodzą takie czynności jak

a) śpiewanie, granie.
b) pisanie i recytowanie wierszy.
c) czytanie.
d) malowanie na szkle.

11. W schorzeniach psychogennych stosujemy

a) muzykoterapię cichą.
b) muzykoterapię głośną.
c) muzykoterapię aktywną.
d) muzykoterapię receptywną.

12. Terapia wykorzystująca taniec to

a) muzykoterapia.
b) plastykoterapia.
c) miedzioryt.
d) choreoterapia.

13. W pedagogice specjalnej stosujemy muzykoterapię w formie

a) cichej.
b) głośnej.
c) aktywnej.
d) receptywnej.

14. Choreoterapia ma za zadanie

a) poprawiać komunikację i kontakty społeczne.
b) rozwijać mowę czynną.
c) rozwijać zdolności intelektualne.
d) prowadzić zabawę.

15. Stwierdzenie „pomaga pokonywać problemy, podaje wzorce zachowań i nadaje im

znaczenie” odnosi się do
a) muzykoterapii.
b) choreoterapii.
c) biblioterapii.
d) ćwiczeń.

16. Brak akceptacji dla inności poruszane jest w bajce o

a) Reksiu.
b) Bolku i Lolku.
c) Śpiącej królewnie.
d) Brzydkim kaczątku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

17. Bajka „Szewczyk Dratewka” prezentuje

a) lenistwo.
b) zazdrość.
c) złość.

d)

pochwałę odwagi i sprytu.

18. Bajka, która wprowadza zmiany w zachowaniu, rozszerza repertuar zachowań to

a) bajka zabawowa.
b) baśń.
c) bajka psychoedukacyjna.
d) bajka psychoterapeutyczna.

19. Formą zajęć biblioterapeutycznych jest

a) malowanie i rysowanie ilustracji.
b) rzeźbienie.
c) sklejanie.
d) haftowanie.

20. Możliwość uspokojenia i wyciszenia daje bajka

a) problemowa.
b) relaksacyjna.
c) psychoedukacyjna.
d) psychoterapeutyczna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko...............................................................................

Stosowanie wybranych form terapii zajęciowej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

TEST 2

Test do jednostki modułowej „Stosowanie wybranych form terapii
zajęciowych”

Test składa się z 3 zadań otwartych.
Zadania 1 i 2 są z poziomu podstawowego.
Zadanie 3 jest z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: Zadania powinny być punktowane według następujących kryteriów:

Kryterium

Sposób punktowania

1. Wymienienie form terapii zajęciowej

1 pkt. – za jedną formę
2 pkt. – za dwie formy
3 pkt. – za trzy formy
4 pkt. – za więcej jak trzy formy

2. Charakteryzowanie wybranej formy

terapii zajęciowej

(1– za charakterystykę niepełną, 2 – za
wyczerpującą charakterystykę)

3. Omówienie przykładów technik terapii

zajęciowej dla wybranej metody

1 punkt za niepełny opis
2 punkty za wyczerpującą odpowiedź

Normy wymagań na poszczególne oceny szkolne:

Ocena

Liczba uzyskanych punktów

dopuszczający

3

dostateczny

5

dobry

6

bardzo dobry

7

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny (mierzenie osiągnięcia ucznia)

Kategoria
celu

Poziom
wymagań

1

Określić metody terapii zajęciowej

D

P

2

Charakteryzować wybrane metody

C

P

3

Przedstawiać przykłady technik terapii zajęciowej

C

PP

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcje, zestaw zadań otwartych).
4. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne zadawane przez uczniów.
5. Przypomnij o upływający czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
6. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań otwartych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na zadania.
4. Na wykonanie sprawdzianu masz 45 minut.
5. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania.
6. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań otwartych.

Zestaw zadań otwartych

1. Wymień znane Ci metody terapii zajęciowej.
2. Scharakteryzuj wybraną formę terapii zajęciowej
3. Przedstaw przykłady technik wybranej metody terapii zajęciowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

7. LITERATURA

1. Bielańska A.: Teatr który leczy. Wydawnictwo UJ, Kraków 2005
2. Borecka I.: Biblioterapia. Teoria i praktyka. Wydawnictwo SBP, 2001
3. Buchalter S.: Terapia sztuką. Zysk i s-ka, Poznań 2006
4. Cybulko P.: Muzykoterapia niewidomych i słabowidzących dzieci. Zeszyty

Tyflologiczne. PZN, Warszawa 1999

5. Dega W., Malinowska K.: Rehabilitacja medyczna, Warszawa 1993
6. Encyklopedia gier. Wydawnictwo Muza, 2001
7. Garlin CH.D., Seabury B.A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej,

Warszawa 1996

8. Hale G.: Poradnik dla niepełnosprawnych. Muza S. A. 1996
9. Hulek A.: Świat ludziom niepełnosprawnym, Warszawa 1992
10. Kawczyńska– Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej. BPS,

Katowice 1998

11. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003
12. Kostrzewa E., Marek E., Patkiewicz J., Wójcie M.: Vademecum niepełnosprawnych,

Wrocław 1993

13. Kott T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności

umysłowej. ASP, Warszawa 2002

14. Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Warszawa

1996

15. Kraski J.: Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa 1994
16. Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa 1995
17. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej (kwartalnik).
18. Tomasik E.: Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej. „Szkoła Specjalna” 1991,

nr 2/3, s. 128–133

19. Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową. WSiP, Warszawa 1998
20. Szulc W.: Sztuka i terapia. Copyright by Wita, Warszawa 1993
21. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz. U. Nr 123, poz. 776