DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE.

Kamila Kozieł

Ptaki zamieszkują wiele różnych środowisk na Ziemi. Spotkamy je na pustyniach i stepach,

w lasach iglastych i tropikalnych, na bezleśnych obszarach podbiegunowych, polach i łąkach, wreszcie
w bliskim sąsiedztwie człowieka. Opisano ponad 9000 gatunków współczesnych ptaków (z czego w Polsce
stwierdzono ponad 440 gatunków), które przystosowały się do różnorodnych warunków środowiskowych.
Ptaki wyspecjalizowały się do życia w pewnych ściśle określonych ekosystemach pełniąc w nich określone
funkcje, dzięki czemu układy te pozostają stabilne. Znaczenie ptaków w przyrodzie należy rozpatrywać
nie tylko z punktu widzenia przydatności dla człowieka, ale przede wszystkim pod kątem ich oddziaływania
na ekosystemy, gdyż zwierzęta te:
1.

Stanowią niezastąpiony element łańcucha pokarmowego

, są zarówno pokarmem dla większych

zwierząt, czasem także innych ptaków (drapieżnych). Gatunki ptaków owadożernych np. sikory, szpak,
drozdy, jaskółki, pełnią ważne funkcje regulujące w ekosystemie zjadając ogromne ilości owadów
w różnych ich stadiach rozwoju, (jaja, larwy, poczwarki oraz owady dorosłe). Przez to są także naszymi
sprzymierzeńcami w walce z różnymi szkodnikami. Warto sobie uświadomić, że dzienna porcja pokarmu
sikory bogatki to minimum 18g, czyli w przybliżeniu tyle ile waży dany osobnik! Obliczono, że jedna
rodzina bogatek złożona z 11 ptaków (2 dorosłe i 9 młodych) zjada w ciągu roku 75 kg owadów.
2.

Rozsiewają nasiona roślin

. Zjawisko to nazywa się ornitochorią i jest skutecznym sposobem

rozprzestrzeniania się roślin, czasami nawet na duże odległości. Ptak odżywiający się owocami odbywa
zwykle dłuższe przeloty. Oczywiście, aby roślina mogła liczyć na taki transport swoich nasion, musi ptakom
zaoferować coś atrakcyjnego, dlatego też produkuje mniej lub bardziej pożywne owoce w najlepiej
spostrzeganych przez ptaki kolorach, czyli czerwonym i czarnym. Dlatego najbardziej atrakcyjne są
owoce zawierające dużo cukru, np. czereśnie, maliny lub te, które długo utrzymują się na roślinie, nieraz
przez całą zimę, np. głóg, jarzębina, śliwa tarnina. Wśród naszych krajowych gatunków ptaków
największymi zjadaczami nasion i owoców są drozdowate, przylatująca do nas na zimę jemiołuszka oraz
krzyżodziób świerkowy. Niektóre ptaki takie jak sójka, która chowa w ziemi dębowe żołędzie, rozsiewają
nasiona, ułatwiając od razu ich kiełkowanie. Czasami ptaki są tylko biernymi roznosicielami nasion,
np. kaczki, które roznoszą na nogach z błotem i wodą nasiona roślin wodnych.
3.

Uczestniczą w zapylaniu

.

Około 2000 gatunków ptaków uczestniczy w zapylaniu kwiatów (ornitogamii),

zwykle podczas odżywiania się nektarem. Rośliny i ptaki zapylające je często tworzą symbiozy.
W niektórych wypadkach do zapylenia pewnych gatunków roślin niezbędny jest udział określonego gatunku
ptaków. Rośliny zapylane przez ptaki wykazują szereg przystosowań. Ptaki są wzrokowcami, aby je zwabić
rośliny wytwarzają duże i barwne kwiaty. Kwiaty te nie maja zapachu (u ptaków zmysł węchu jest słabo
rozwinięty), ale wytwarzają dużo nektaru, co stanowi swoistą nagrodę dla „zapylacza”. Rola ptaków jako
zapylaczy jest nieoceniona zwłaszcza w Australii, gdzie większość roślin zapylana jest właśnie przez te
zwierzęta. Rośliny zapylane przez ptaki występują zwłaszcza w krajach tropikalnych. Do roślin tych należą
np. bananowiec, szałwia jaskrawa, banksja, fuksja, niektóre gatunki storczykowatych. Ptaki zapylające
kwiaty to min.: kolibry, cukrzyki, nektarniki, szlarniki, lory, miodojady.
4.

Pełnią funkcje sanitarne

– niektóre gatunki ptaków zjadając padlinę (czyli mięso martwych zwierząt)

nie tylko oczyszczają środowisko z potencjalnego zagrożenia chorobami, ale są przede wszystkim
niezbędnym

ogniwem

łańcucha

pokarmowego.

Umożliwiają

tym

samym

obieg

materii

w przyrodzie. Najbardziej znani padlinożercy to sępy, ale i w naszej przyrodzie znajdziemy ptaki

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

2.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

spełniające te bardzo ważne funkcje. Należą do nich chociażby kruk, orzeł bielik, myszołów czy mewy.
6.

Są istotnymi wskaźnikami kondycji ekosystemu.

Wyniki obserwacji ornitologicznych wykorzystuje się

obecnie np. do określenia zmian w środowisku wskutek działalności człowieka. Ptaki są bardzo wdzięcznymi
obiektami badań, gdyż szybko reagują na zmiany lub zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Wskutek
niszczenia siedlisk (miejsc życia) liczebność poszczególnych gatunków maleje. Badania nad ptakami
pozwalają określić stopień zniszczenia środowiska. Przykładem mogą być zatrucia ptaków środkami
chemicznymi stosowanymi w nawozach lub masowe ginięcie ptaków wodnych wskutek zanieczyszczenia wód
produktami ropopochodnymi.

7.

Stanowią natchnienie dla poetów i malarzy.

Ptaki znalazły swoje miejsce w kulturze. Mają znaczenie

czysto emocjonalne, krzepiące w naszej kulturze - ludzie od dawna pisali piękne wiersze, książki i pieśni
opiewające niesamowite piękno ptaków, ich wspaniały śpiew i tak upragnioną przez człowieka zdolność lotu,
będącego symbolem wolności.
8.

Pełnią funkcje użytkowe z punktu widzenia człowieka

, są naszym pokarmem (ptaki hodowlane).

Gatunki takie jak gęsi, kury, indyki, kaczki, perliczki, czy bażanty hodowane są od lat ze względu na mięso
i jaja- cennym źródłem białka. Kiedyś istotną rolę spełniało ptasie pierze, które dziś wykorzystuje się
w mniejszym stopniu do produkcji kołder, poduszek, śpiworów. Mimo tego, w porównaniu ze sztucznymi
surowcami, naturalne pierze pozostaje jednym z najbardziej cenionych i najcieplejszych.

UCZESTNICY:

uczniowie klas II-III

CZAS REALIZACJI:

1

-

2 godziny

CEL GŁÓWNY:

Poznanie i zrozumienie roli ptaków przyrodzie.

CELE SZCZEGÓŁOWE

:

Uczeń

Podaje cechy odróżniające ptaki od innych zwierząt;
Wymienia funkcje jakie ptaki pełnią w ekosystemie;
zna pospolite gatunki ptaków,
wymienia środowiska, w których żyją ptaki;
potrafi pracować w zespole;
kształtuje emocjonalne więzi z przyrodą - rozwija wrażliwość na jej piękno

KRÓTKI OPIS

:

Scenariusz zajęć mający na celu uświadomienie dzieciom roli ptaków w przyrodzie i życiu człowieka.

METODY:

pogadanka, burza mózgów, element gry planszowej (kostka)

FORMY PRACY

: zbiorowa, indywidualna

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

przewodniki do oznaczania ptaków, ilustracje ptaków, karty pracy

PRZYGOTOWANIE DO LEKCJI

:

przygotować załączniki, wykonać kostkę do gry, wydrukować karty pracy, wskazane jest

przygotowanie barwnych ilustracji przedstawiających poszczególne, wymieniane w treści scenariusza
zajęć gatunki ptaków (np. wykorzystując stary kalendarz).

PRZEBIEG LEKCJI

:

1. Witamy uczniów, podnosimy do góry kostkę do gry (wykonaną wg załącznika nr 1), która jest

elementem przewodnim zajęć. Na każdej ze ścian kostki widnieją wizerunki ptaków, które pełnią różne
funkcje w przyrodzie. Nauczyciel prosi by uczniowie odgadli patrząc na kostkę czego będą dotyczyły
zajęcia. Następnie zapisuje temat na tablicy.

2. Pytamy dzieci czym wyróżniają się ptaki spośród innych zwierząt, dlaczego są wyjątkowe. Czy

wyobrażamy sobie życie bez ptaków? Pytamy o doświadczenia dzieci. Warto zasygnalizować, że rola
ptaków nie ogranicza się do wartości użytkowych z punktu widzenia człowieka. Należy zaznaczyć, jak
ważną funkcję odgrywają w przyrodzie (są jej podstawowym elementem, tak jak np. drzewa, ryby,
kamienie, ludzie).

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

3.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

3. Prezentujemy ponownie kostkę do gry, krótko opisując zamieszczone tam gatunki ptaków

Orzeł bielik (1)– Pokazujemy sylwetkę bielika. Na przykładzie orła wyjaśnia symboliczne znaczenie
ptaków w kulturze, przypominając dzieciom, że godłem Polski jest także ptak,. Wskazując go
w klasie. pytamy, czy wiedzą jaki to ptak i jakiego gatunku jest symbolem?. Opowiadamy lub
czytamy legendę (załącznik nr 2) związaną z historią powstania godła Polski (w zależności od
dostępnego czasu wersję rozszerzoną lub skróconą).
Sikora bogatka (2) – nasz sprzymierzeniec w walce ze szkodnikami. Pokazujemy wizerunek ptaka
i pytamy gdzie najczęściej można spotkać bogatkę, czy wiedzą czym ten gatunek się żywi?
Zwracamy uwagę, że w sezonie lęgowym (wiosna, lato) sikory żywią się owadami i innymi
bezkręgowcami, natomiast zimą chętnie zjadają nasiona różnych roślin, np. słonecznika, wobec czego
często są częstymi gośćmi w karmnikach. Wyjaśniamy dlaczego powinniśmy zabiegać o towarzystwo
sikor w naszych ogrodach.
Kaczka krzyżówka (3)- Pytamy czy dzieci mają jakieś doświadczenia związane z kaczką, jeśli tak to
jakie? Czy dzieci, widziały kiedyś kaczki na spacerze nad wodą, zwłaszcza zimą? Pytamy, czy dzieci
dokarmiały kaczki i inne ptaki zimą i co chroni ptaki przed zimnem? Zwracamy uwagę na przedmioty
potrzebne nam do spania: poduszki, ciepłe kołdry. Przypominamy czym często są wypchane poduszki
i kołdry, a także niektóre śpiwory. Wyjaśniamy, że ptaki mają także dla człowieka duże znaczenie
użytkowe jako pokarm (np. dania z drobiu).
Koliber (4) – najmniejsze ptaki świata, odżywiają się nektarem. Jest ich wiele gatunków, żaden
z nich nie występuje w Polsce i Europie. Ich ojczyzną jest Ameryka Południowa i Północna.
Przypominamy dzieciom, że kwiaty mają zapach oraz pytamy czy zdarzyło im się ubrudzić nos przy
ich wąchaniu. Zwracamy uwagę, że kwiatami ze względu na ich barwę, zapach i nektar interesują się
nie tylko ludzie, ale i zwierzęta. Pytamy jakie zwierzęta najczęściej siadają na kwiatach i przy
okazji je zapylają. W Polsce są to głównie motyle. Należy wyjaśnić dzieciom, że są takie miejsca na
świecie (np. Australia),gdzie zamiast owadów głównymi zapylaczami kwiatów są ptaki, które żywią się
przy okazji nektarem.
Bocian biały (5) – wskaźnik czystości środowiska. Bocian biały jest jednym z najlepiej
rozpoznawanych ptaków żyjących w Polsce. Pytamy, czy dzieci widziały kiedyś gniazdo bociana, gdzie
było ono zlokalizowane? Zwracamy uwagę, gdzie można najczęściej spotkać bociana i czym żywią się,
podkreślając, że żaby nie są preferowanym bocianim pokarmem. Objaśniamy, dlaczego coraz mniej
bocianów jest w Polsce i na świecie (postępujące zmiany w środowisku naturalnym, zanieczyszczenia,
osuszanie terenów podmokłych, wzrastający poziom hałasu).
Sęp (6) - padlinożerca, żyjący na południu Europy i głównie w Afryce. Kiedyś sępy gniazdowały
również w Polsce. Objaśniamy, jeśli jest taka konieczność, pojęcie „padlina”. Zachęcamy by dzieci
spróbowały zgadnąć, dlaczego sęp nie ma piór na szyi (w związku ze sposobem pozyskiwania pokarmu
oraz jego rodzajem, ze względów higienicznych i sanitarnych). Zwracamy uwagę na bardzo ważne
funkcje sanitarne jakie sępy i inne ptaki padlinożerne pełnią w ekosystemie. Z naszych ptaków
częściowym padlinożercą jest np. bielik. kruk i wrona.

4. . Objaśniamy w jaki sposób będziemy używać kostkę. Rozdajemy dzieciom karty pracy nr 2

(załącznik nr 3), objaśniamy na czym będzie polegało rozwiązanie zadań. Dzieci kolejno rzucają
kostką. Zatrzymując się na danym polu odgadują gatunek ptaka a także wskazanie roli wylosowanego
gatunku w przyrodzie, w tym samym czasie nauczyciel umieszcza na tablicy zdjęcie danego ptaka w
celu lepszego poznania wizerunku gatunku. Nauczyciel uzupełnia wiedzę dzieci, jednocześnie wszystkie
dzieci przyporządkowują poszczególną funkcję ptaków do poszczególnych gatunków na karcie pracy.

5. Podsumowanie.
Nauczyciel sprawdza z dziećmi prawidłowość wypełnienia kart pracy. W celu sprawdzenia czy dzieci
zapamiętały nazwy prezentowanych gatunków, prosimy o wpisanie nazw przy wizerunkach ptaków (Karta
pracy nr 2) Dobrym utrwaleniem wiedzy i zabawą może być wykonanie pracy plastycznej w dowolnej
formie, pod tytułem „Jak wyglądałby świat bez ptaków”. Jest to propozycja pracy domowej.

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

4.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

LITERATURA

:

Attenborough D. 1999. Prywatne życie ptaków, Muza S.A., Warszawa
•

Dobrowolski K.A. Jabłoński B. 2000. Ptaki Europy. Przewodnik Terenowy. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa

•

Kruszewicz A.G. 2007. Ptaki Polski Encyklopedia ilustrowana, Multico, Warszawa

•

Solomon E. Berg L. Martin D. 2007. Biologia, Multico, Warszawa

•

Kostyro H. 1989. Klechdy domowe. Podania i legendy polskie, Nasza Księgarnia, Warszawa

•

Strawiński S. 1971. O ptakach, ludziach i miastach. PWN Warszawa.

•

Szokalski M., Wojtatowicz J. 1989. Ptaki w ogrodzie. PWRiL Warszawa.

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

5.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELA

Załącznik nr 1
Po wydrukowaniu można podkleić grubszym papierem, następnie wyciąć i skleić smarując klejem
zaokrąglone skrzydełka.

1

4

3

2

5

6

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

6.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

Załącznik nr 2

Skrócona wersja legendy

Według popularnej legendy, założyciel państwa Polan, Lech, podczas postoju w okolicach Poznania ujrzał
pod wieczór sporych rozmiarów gniazdo na drzewie. Znajdował się w nim biały orzeł
z dwoma pisklętami. Gdy Lech przyglądał się mu, orzeł rozpostarł skrzydła na tle nieba czerwonego od
zachodzącego

słońca.

Lech

zachwycił

się,

postanowił

tam

osiąść,

umieścił

orła

w swym herbie, a miejsce na pamiątkę nazwał Gniezdnem (obecnie Gniezno) od słowa gniazdo.

Rozszerzona wersja legendy o Lechu Czechu i Rusie

W czasach odległych, gdy ziemie Polan porastały bory nieprzebyte, a zwierzyny pełne. Zdarzyła się

rzecz, która dała początek wspaniałej historii trzech bratnich krajów. Oto jeden z zacnych komesów*
plemion starosłowiańskich cieszący się wielkim posłuchem zarówno wśród wojów, jak i u kmieci wezwał
swych synów, by rozprawiać o rzeczach dla słowiańszczyzny ważnych. A trzeba wiedzieć, że wódz ów
dzielny, był już stary i do drogi ku Nawii* się sposobił. Rzecz miała miejsce przed tyloma wiekami, że
trudno dziś nawet rzecz, której Zadrudze* słowiańskiej mąż ów przewodził. Pewnym jest jednak, że synów
miał trzech i że w mądrości swojej wolę dla zachowania pokoju między braćmi przedstawił tymi słowy -
Synowie moi, krwi moja, jako że każdego z Was równo miłuję żadnemu nic nie dam ponad drużynę
najdzielniejszych wojów i gromadę niewiast robotnych i pięknych. Wziąć też możecie każdy po równo
zwierzyny, która do drogi jest zdolna. A ze skarbca też wam nie poskąpię. Chcę jednak byście ruszyli w
drogę nowe ziemie szukać dla ludów naszych - to rzekłszy śercę* wołać nakazał, by go w zaświaty sposobił.
Kiedy więc przyszedł na niego czas ogień święty oczyścił ciało ojca, popielicę z prochami wraz z bronią i
wszystkim, co w zaświatach wodzowi wielkiemu potrzebne być mogło złożono w ziemi.
Ledwo usypano kurhan i triza przycichła, synowie dobrawszy wojów o sile i męstwie wielkim zebrali się z
dobytkiem do drogi. Trudno rzec czy spodobała im się wola ojca, ale by pamięci rodzica dobrej nie
pohańbić i bogów nieposłuszeństwem wobec woli starszych nie rozgniewać, w drogę niezwłocznie ruszyli.
Jako, że trudno im było się rozstać, ale i dla bezpieczeństwa początek drogi obrali wspólny. Przedzierali
się przez bory pełne zwierza w poszukiwaniu ziemi, na której każdy mógłby się osiedlić. Lasy ogromne i
bogate rozwidniać się poczęły. Wtedy oczom braci: Lecha, Czecha, i Rusa ukazał się widok przepiękny.
Dolina ogromna rozpostarta między pagórkami w koło zaś mnóstwo było jezior od ryby gęstych. Tu więc
postanowili w drodze odpocząć, a że wieczór już był i zmęczenie dawało im się we znaki wszelkie decyzje
na ranek zostawili, bo wtedy umysł jaśniejszy.
Obozowisko rozłożywszy na najwyższym wzgórzu przy potężnym dębie posnęli. Rankiem dopiero o
wschodzie słońca gdy wstawać poczęli Lech dostrzegł na drzewie ogromne orle gniazdo. Nad dębem
wysoko szybował wielki biały orzeł. Tak się ten widok spodobał Lechowi, że rzekł do braci swoich - wokół
tego dębu gród ze swym ludem wzniosę, a orzeł mi będzie znakiem. Od gniazda orlego nazwę też to
miejsce Gniezdnem. Pożegnawszy się z Lechem bracia ruszyli, każdy w swoją stronę. Rus dotarł do ziemi
bogatej, daleko na wschód od Gniezdna, a Czech ze swoją drużyną osiadł na południu. Tak oto poczęło się
Gniezno dawniej zwane Gniezdnem - miasto, które dało początek silnemu niegdyś państwu Polan.

Słownik pojęć:

Nawiia

- kraina w zaświatach, do której odchodzą według wierzeń słowiańakich zmarli

Komes (spotykana też łacińska wersja zapisu comes) - wódz, odpowiednik księcia rodowego
Zadruga - wspólnota rodowa często identyfikowana także z osadą

śerca

- postać mocno osadzona w wierzeniach Słowian, pełni funkcję kapłana i szamana jest łącznikiem

między światem żywych i zaświatami

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

7.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

Załącznik nr 3
Karta pracy nr 1.
Połącz wizerunek ptaka z funkcją jaką pełni w przyrodzie.

Zapyla kwiaty

Zjada wiele owadzich szkodników

Pierwowzór godła Polski

Symbol czystego środowiska

śywi się padliną

Jest zimową ozdobą naszych wód.

ROLA PTAKÓW W PRZYRODZIE

-

8.

DOOKOŁA PTAKI! – PROJEKT EDUKACYJNY GBPW „KULING”

Karta pracy nr 2.
Karta pracy. Wpisz obok wizerunku ptaka jego nazwę.

…. …. ….

…. …. …. …. …. …. ….

…. …. …. …. …. …. …. …. ….

…. …. …. …. …. …. ….

…. …. …. …. …. …. …. …. …. …. ….

Smakuje pieczona z jabłkami