Pałac Kryształowy

Wiek XIX był wiekiem wielkich międzynarodowych wystaw, na
których nie pokazywano bynajmniej dzieł sztuki, a jedynie

wytwory przemysłu. Nie sztuka bowiem, lecz maszyna była
przedmiotem ogólnego zainteresowania, dumy i entuzjazmu.

Historia wystaw to jednocześnie historia budownictwa ze szkła i
żelaza.

Pierwszą wystawą przemysłową o światowym rozmachu była londyńska wystawa w 1851 roku. Dla

niej to został wzniesiony w Hyde Parku „Pałac Kryształowy” - wielka hala o imponującej skali: 565 m
długości, około 72 tysiące m

2

powierzchni (cztery razy większa od bazyliki Św. Piotra w Rzymie-

podkreślali z dumą współcześni). Już zresztą sama nazwa określała patos
tego przedsięwzięcia.
Twórcą Kryształowego Pałacu był Joseph Paxton (1803-1865), typowy

przedstawiciel swojej epoki. Z zawodu specjalista w dziedzinie
ogrodnictwa, nie widział w tym nic dziwnego, by, skoro nadarzyła się

okazja, zostać dyrektorem towarzystwa kolei żelaznych. Z tego okresu
pochodzi fantastyczny projekt wielkiej rury, zbudowanej ze

standaryzowanych, profilowych pierścieni żelaznych i szkła, która
miałaby otaczać kołem cały Londyn. W rurze tej piętrowo miały biec w

dwóch kierunkach pociągi.
Jako ogrodnik, Paxton musiał interesować się budową cieplarni i
oranżerii, ale problem widział nie w tym, by wznieść jeden czy drugi

budynek, lecz w tym, jaką przyjąć metodę i jaką konstrukcję, aby
budynki mogły okazać się uniwersalne. Wszystko musiało elastycznie

pasować do każdorazowej funkcji. Nie chodziło już o zagadnienie
wielkości budynku. Ilość użytych powtarzalnych elementów określała

jego wielkość, mógł być więc zarówno duży, jak i mały.
Rozwiązując ten problem Paxton stał się odkrywcą i pionierem zasad standaryzacji, typizacji i
uprzemysłowienia – zasadniczych zadań dzisiejszej architektury.
W latach 1837-1840 Paxton wzniósł w Chatsworth oranżerię o niespotykanych dotąd rozmiarach.

Składała się ona z systemu sfałdowanych tafli szkła, rozpiętych na żeliwnych żebrach. Wszystkie
elementy były standaryzowane i prefabrykowane. Wygląd budowli został tu określony nie tylko

przez metodę wytwarzania elementów budowlanych, ale także przez zastosowane materiały. Warto
to tym bardziej podkreślić, że Paxton działał w okresie, w którym wszystkim wydawało się, że nie

ma nic ważniejszego od formy.
W konkursie na halę światowej wystawy londyńskiej Paxton przedstawił projekt składający się z

dokładnego opisu zastosowanych elementów, metody ich produkcji, sposobu

montażu i harmonogramu prac.
Cała budowla została zaplanowana w oparciu o jednolity wymiar. Tym
wymiarem-modułem była długość 4 stóp, zwielokrotniona zgodnie z potrzebą.

Taką bowiem maksymalną długość miały produkowane wówczas tafle szkła.
Konstrukcja budynku opierała się na standaryzowanych, żeliwnych podporach o

identycznym przekroju zewnętrznym i zróżnicowanej grubości ścianek, w
zależności od obciążenia. Pozwoliło to na zastosowanie standardowych łącznic i

belek poprzecznych. Również pokrycie dachowe składało się ze standardowych

płyt szkła, montowanych przez ekipy robotników pracujących w specjalnych wózkach,

poruszających się po łącznicach wzdłużnych. Montaż konstrukcji ułatwiło ograniczenie wagi
poszczególnych elementów – żaden z nich nie mógł ważyć więcej niż tonę.
Dalsze osiągnięcie Paxtona polegało na tym, że zaprojektował on cały

system narzędzi do produkcji i montażu oraz sprawdzania
dostarczanych przez fabrykę elementów. Zapewniło to konieczną

precyzję i wysoką jakość użytych materiałów.
Wszystkie prace przygotowawcze trwały około roku. Pierwszy element
stanął na placu budowy 26 września 1850 roku, a w styczniu

następnego roku zakończono całkowicie wznoszenie tego
gigantycznego budynku, włączając w to wyposażenie wnętrza.
Niemiec Lothar Bucher, który był na otwarciu wystawy w 1851 roku,

pisze o Pałacu:... budynek nie spotkał się z żadną opozycją. Wrażenie, jakie sprawił na tych, których go
widzieli, było związane z tak romantycznym pięknem, że wkrótce na ścianach najodleglejszych

niemieckich domów wisiały jego reprodukcje. Podziwiając pierwszy wielki budynek, który nie był
zbudowany z solidnych ceglanych ścian, widzowie szybko się zorientowali, że przestały tu

obowiązywać kanony, według których sądzono dotychczas architekturę. Crystal Palace stanowi
rewolucję w architekturze, od której datować się będzie nowy styl.
Pałac Kryształowy był rezultatem myśli konstrukcyjnej człowieka, który intuicyjnie zrozumiał

możliwości, jakie przynosi wiek techniki i potrafił im sprostać w sposób doskonały. Paxton pierwszy
zaczął myśleć o budownictwie w sposób kompleksowy, koordynując wszystkie procesy:

projektowanie, oparte na module i standaryzacji, fabryczną produkcję materiałów budowlanych,
kontrolę ich wykonania, wreszcie montaż. Dzieło Paxtona dzięki tym walorom mogło stać się

punktem zwrotnym w rozwoju architektury, ale trzeba było czekać ponad
sto lat, zanim myśl genialnego budowniczego została doceniona. Dziś

Paxton jest uważany za prekursora typizacji, prefabrykacji i montażu,
decydujących o przyszłości architektury. Nie przypadkiem niemiecko-

amerykański architekt Konrad Wachsmann rozpoczyna swoją książkę
„Wendepunkt im Bauen” („Punkt zwrotny w budownictwie”, 1962 r.),

poświęconą architekturze uprzemysłowionej, właśnie od Paxtona.
W 1936 roku był pożar i nie został ślad po nim. Obecnie w miejscu jest park
rekreacyjny Crystal Palace.

www.chomikuj.pl/agnieszka93a

Przypisany:
„Przygody Architektury XX wieku” Przemysław Trzeciak, wyd.: Nasza księgarnia ,Warszawa 1974