02 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich 5

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Krystyna Jóźwik-Jewsiejczyk

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
322[19].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr n med. Marzena Janczarek

dr n med. Maciej Szajner

Opracowanie redakcyjne:
mgr Krystyna Jóźwik-Jewsiejczyk

Konsultacja:
mgr Ewa Łoś

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej „Nawiązywanie
i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik elektroradiolog.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Psychologia. Procesy poznawcze

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Procesy emocjonalne i motywacyjne

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Osobowość. Temperament

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Potrzeby

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Sytuacje trudne, frustracje, stres

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian umiejętności

4.6. Komunikowanie się

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Asertywność

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Choroba jako sytuacja trudna

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Konflikty interpersonalne i niektóre metody ich rozwiązywania

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Etyka zawodowa. Wartości etyczne zawodów medycznych

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.3. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu nawiązywania

i utrzymywania kontaktów społecznych, a zwłaszcza komunikacji werbalnej i niewerbalnej.

W Poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać, aby bez
problemów korzystać z Poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie opanujesz podczas pracy z Poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału nauczania jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.
Jeżeli będziesz miał(a) trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś

nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Po opracowaniu materiału spróbuj rozwiązać sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[19].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej, ochrony

środowiska oraz

ochrony

radiologicznej

322[19].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów międzyludzkich

322[19].O1.03

Analizowanie budowy i fizjologii

organizmu człowieka

322[19].O1.05

Przestrzeganie przepisów prawa

i ekonomiki w ochronie zdrowia

322[19].O1.04

Analizowanie patofizjologii

organizmu człowieka

322[19].O1

Podstawy zawodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii,

−

posługiwać się podstawową terminologią socjologiczną,

−

przedstawiać zasady funkcjonowania grup społecznych i relacji międzyludzkich,

−

charakteryzować budowę i czynność centralnego układu nerwowego,

−

określać funkcję gruczołów dokrewnych i wpływ hormonów na organizm człowieka,

−

wyjaśniać mechanizmy fizjologiczne emocji i uczuć,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu fizjologii i patolofizjologii,

−

stosować obserwację jako podstawową metodę poznawania psychiki człowieka,

−

określać zasady samoobserwacji,

−

współpracować w grupie i zespole terapeutycznym,

−

wykazywać zainteresowanie zawodem i postępami w dziedzinie elektroradiologii,

−

zdobywać wiedzę poprzez samokształcenie,

−

korelować wiedzę i umiejętności z różnych dyscyplin medycznych,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się technologią informacyjną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawową terminologią z zakresu psychologii,

–

określić znaczenie stosowania zasad psychologii i etyki w pracy technika

elektroradiologa,

–

scharakteryzować składniki osobowości człowieka,

−

określić czynniki wpływające na kształtowanie osobowości,

–

scharakteryzować psychologiczne metody poznawania człowieka,

–

scharakteryzować procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne,

−

określić rolę procesów poznawczych w nawiązywaniu kontaktu z pacjentem,

–

scharakteryzować sytuacje trudne,

–

wyjaśnić wpływ stanu psychicznego człowieka na jego zdrowie,

–

wyjaśnić wpływ choroby na stan psychiczny człowieka,

−

scharakteryzować style oraz techniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

rozróżnić typy zachowań pacjentów,

−

scharakteryzować czynniki społeczne wpływające na zdrowie i możliwości
komunikacyjne pacjentów,

−

rozpoznać potrzeby pacjentów w różnym wieku,

−

określić sposoby nawiązywania kontaktu z pacjentem,

−

ocenić możliwości komunikacyjne osób w różnym wieku,

–

nawiązać kontakt z pacjentem i współpracownikami,

–

zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,

−

zastosować argumentację racjonalną i emocjonalną do określonej sytuacji,

−

rozpoznać zakłócenia występujące w procesie komunikowania się,

−

scharakteryzować utrudnienia w komunikowaniu się z pacjentem,

–

zapobiegać sytuacjom konfliktowym,

−

poradzić sobie w sytuacjach trudnych,

–

zareagować w sposób aktywny i wrażliwy na potrzeby innych,

−

zastosować ogólnie przyjęte normy etyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Psychologia. Procesy poznawcze

4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia (od gr. psyche = dusza, i logos = słowo, myśl, rozumowanie) jest nauką

zajmującą się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz
zależnymi od nich modelami zachowań.
Psychologia bada również wpływ zjawisk psychicznych na interakcje międzyludzkie oraz
interakcję z otoczenie
Nauki, z których czerpie psychologia to głównie socjologia, antropologia, filozofia i biologia,
ale dzięki wypracowaniu własnych metod eksperymentalnych psychologia jest nauką
samodzielną.
Psychologia akademicka zajmuje się m. in.

−

procesami poznawczymi - postrzeganiem, myśleniem, wyobrażaniem, pamięcią

(psychologia poznawcza),

−

nabywaniem mowy i powiązaniem jej z pozostałymi procesami psychicznymi

(psycholingwistyka).

−

rozwojem i zmianami mechanizmów psychicznych (psychologia rozwoju człowieka),

−

emocjami, procesami motywacji, stałymi cechami psychicznymi (psychologia

osobowości),

−

postrzeganiem osób i psychicznymi aspektami interakcji między ludźmi (psychologia

społeczna) oraz komunikacją miedzy nimi (negocjacje, mediacje),

−

relacjami procesów psychicznych i funkcjonowania mózgu (neuropsychologia),

ewolucyjnymi aspektami mechanizmów psychicznych (psychologia ewolucyjna).

Psychologia stosowana zajmuje się:

−

zaburzeniami procesów psychicznych (psychopatologia) i ich leczeniem (psychologia

kliniczna),

−

zaburzeniami relacji społecznych, relacji w związkach partnerskich i rodzinie

(psychoterapia, psychologia małżeństwa i rodziny),

−

promocją zdrowia i działaniami praktycznymi na terenie medycyny (psychologia zdrowia)

−

zastosowaniem wiedzy psychologicznej w wymiarze sprawiedliwości (psychologia

sądowa),

−

zastosowaniem wiedzy psychologicznej w instytucjach szkolnych i wychowawczych

(psychologia wychowawcza),

−

zastosowaniem wiedzy psychologicznej w organizacjach (psychologia organizacji)

i przedsiębiorstwach (psychologia pracy),

−

zachowaniami ekonomicznymi ludzi (psychologia ekonomiczna),

−

zachowaniami ludzi w wojsku, sporcie, wyznaniach i w wielu innych obszarach.

Procesy poznawcze

Procesy poznawcze to zmiany zachodzące w psychice człowieka w wyniku

oddziaływania różnych bodźców na zmysły i mózg. Mają one wpływ na poznawanie
rzeczywistości i regulują stosunek człowieka do otoczenia. Do procesów tych zaliczamy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

myślenie – jest to proces odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między różnymi
elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów,
zadań, zagadnień. Obejmuje: analizę, syntezę, porównywanie, klasyfikowanie,
wnioskowanie;

−

pamięć – proces odpowiadający za prawidłowe życie psychiczne, bo polega na
zapamiętywaniu,

przechowywaniu

odtwarzaniu

materiału

zmysłowego,

wyobrażeniowego lub myślowego;

−

wrażenia – proces powstający na skutek działania bodźców na poszczególne narządy
zmysłów, pozwalający na odbieranie barw, dźwięków, zapachów. Wrażenia mogą być
np.: wzrokowe, skórne, słuchowe, węchowe, smakowe;

−

spostrzeżenia – proces polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie. Wrażenia te
są selekcjonowane w mózgu i odpowiednio łączone, a głównie opierają się na wrażeniach
wzrokowych;

−

uwagę – polega na skierowaniu świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata
zewnętrznego i wewnętrznego. Ma ona charakter selektywny, czyli człowiek zwracając
uwagę na jeden przedmiot lub zjawisko, odwraca swoją uwagę od innych;

−

wyobraźnię – jest to samodzielny proces tworzenia obrazów na podstawie spostrzeżeń.
Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, a zatem są produktami wyobraźni.

Istotą każdego procesu poznawczego jest postrzeganie rzeczywistości poprzez przetwarzanie
otrzymywanych informacji.

Wrażenia

Wrażenia pojmowane są jako zjawiska świadomości, zróżnicowane ze względu na jej

przedmiot.

Podział wrażeń anatomiczno –fizjologiczny:

Wrażenia wzrokowe

Promienie światła o różnej długości wywołują wrażenie barw. Widmo słoneczne obejmuje

barwy o różnej jakości zależne od długości fal. W siatkówce oka występują trzy rodzaje
elementów odbiorczych wrażliwych na trzy barwy podstawowe: czerwona, zielona, niebieska.

Wrażenia słuchowe

Podstawą wrażeń są fale dźwiękowe. Ucho ludzkie odbiera częstotliwość od 16-20 000

drgań na sekundę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wrażenia węchowe i smakowe

Wrażenia węchowe powstają pod wpływem zapachów wydzielanych przez ciała lotne.

Zapach odczuwamy komórkami węchowymi znajdującymi się u nasady nosa. Wrażenia
smakowe odbieramy poprzez brodawki smakowe rozmieszczone na języku, podniebieniu.
Spostrzeżenia

Spostrzeżenie polega na odzwierciedleniu w świadomości całego przedmiotu, zjawisk,

sytuacji, osoby. Na spostrzeganą całość składają się pojedyncze wrażenia, czyli cechy, ale
także wzajemne relacje między nimi.
Ze względu na przedmiot spostrzeżenia dzielimy na:

−

spostrzeżenia przedmiotów materialnych,

−

spostrzeżenia przestrzeni i stosunków przestrzennych,

−

spostrzeżenia czasu i stosunków czasowych,

−

spostrzeżenia ruchu istot i przedmiotów oraz ruchu swojego ciała.

Uwaga

Uwaga polega na skierowaniu świadomości na dany przedmiot, zjawisko, osobę a także

przeżywane stany wewnętrzne oraz na przetwarzane informacje o danym procesie czy
przedmiocie. Uwagę dzielimy na mimowolną i dowolną:

−

uwaga mimowolna wzbudzana jest silnymi bodźcami wyróżniającymi się z tła spośród
innych bodźców.

−

uwaga dowolna jest świadomym zamiarem i udziałem woli człowieka w ukierunkowaniu
procesów poznawczych.

Cechy uwagi:

−

zakres,

−

natężenie i trwałość,

−

podzielność i przerzutność.

Pamięć

Pamięć polega na zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu treści doznanych

uprzednio emocji, myśli, spostrzeżeń oraz dokonanych czynności ruchowych.

Jest właściwością psychiczną, która umożliwia kształtowanie się doświadczeń

człowieka i późniejsze z nich korzystanie. Jest sposobem gromadzenia przez człowieka
potrzebnych mu informacji. Fazy pamięci to zapamiętanie, przechowywanie i odtwarzanie.
Wprowadzenie informacji do pamięci nazywa się zapamiętywaniem Proces utrzymania ich
w pamięci przechowywaniem. Odzyskiwanie przypominaniem. Jeżeli części informacji nie
można odzyskać po jakimś czasie to zapominanie.

Zapamiętywanie – może trwać w bardzo różnych okresach, w zależności od tego, co

zapamiętujemy: możemy zapamiętywać nawet jedno wrażenie po obszerne materiały.
W zależności od udziału woli dzielimy je na:

−

mimowolne – samorzutne, nie zamierzone wprowadzanie do pamięci informacji, które
docierają do naszej świadomości niezależnie od naszej woli, zapamiętujemy najczęściej
coś co wyróżnia się z otoczenia,

−

dowolne opiera się na świadomym wysiłku woli by przyswoić sobie wybrane informacje,
jest zasadniczą częścią procesu uczenia się.

Przechowywanie – czas jest bardzo różny, niektóre informacje przechowujemy całe życie.

Do czynników wpływających na przechowywanie należą:

−

związek zapamiętywanego materiału z działaniem danej osoby,

−

stosunek do zapamiętywanego materiału (nastawienie emocjonalne),

−

organizacja i cechy zapamiętywanego materiału.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nie jest to proces statyczny, polega na przetwarzaniu danych.

Przypominanie to wydobywanie informacji z pamięci. Informacje wydobywane mogą być

aktualizowane, rozpoznawane lub reprodukowane.

Rozpoznawanie to wyróżnienie z aktualnie działających bodźców, tych, które są już

znane.

Reprodukcja to inaczej odtwarzanie, odtwarzanie bodźców, które w przeszłości

oddziaływały, lecz których w danej chwili się nie odbiera. Przypominanie może być
mimowolne lub zamierzone.

Zapominanie można podzielić na przejściowe i trwałe, niektórzy twierdzą, że zjawisko to

wiąże się z trudnościami wydobycia z pamięci.

Cechy pamięci:

−

szybkość zapamiętywania – ludzie różnią się pomiędzy sobą czasem który muszą

poświęcić aby zapamiętać, ten sam człowiek może w różnym tempie zapamiętywać różne
informacje,

−

trwałość pamięci – zdolność do długotrwałego przechowywania informacji, tutaj także

różnice pomiędzy ludźmi,

−

wierność pamięci – dokładność odtwarzania zapamiętanych informacji,

−

gotowość pamięci- zdolność do szybkiego odtwarzania zapamiętanych informacji.

Myślenie

Myślenie jest to łańcuch operacji umysłowych, za pomocą, których przetwarzamy

informacje, czyli treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach.

Rodzaje procesu myślenia:

−

myślenie sensoryczno-motoryczne – w oparciu o to, co widzimy, wytworzone u małych
(do 3 roku życia) dzieci w wyniku spostrzeżeń,

−

myślenie konkretno-wyobrażeniowe (dzieci od 3 do 7 lat),

−

myślenie pojęciowe, abstrakcyjne (u ludzi dorosłych, dzieci około 12 lat).

Operacje za pomocą, których przetwarzamy materiał myślenia:

a) analiza, synteza i ich pochodne, abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie

(wyodrębnianie cechy ogólnej)

b) reguły (metody, taktyki, strategie), czyli to, co wpływa na uporządkowanie kolejnych

operacji:

−

reguły algorytmiczne – przepis, wzór, jego zastosowanie wystarcza do rozwiązania

problemu, zadania,

−

reguły heurystyczne (intuicyjne) – cała szeroko rozwinięta twórczość odwołuje się do

działania na wyczucie, nie gwarantują rozwiązania problemu, ale są najczęściej używane.

Problem to rodzaj zadania, którego nie potrafimy rozwiązać przy pomocy aktualnie

posiadanych umiejętności i wiedzy.

Rodzaje problemów:

−

otwarte,

−

zamknięte,

−

konwergencyjne,

−

dywergencyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Fazy rozwiązywania problemów:

−

dostrzeganie problemów,

−

analiza sytuacji problemowej,

−

wytwarzanie pomysłów rozwiązania problemu,

−

weryfikacja pomysłu.

Wyobraźnia

Jest odzwierciedleniem w świadomości obrazów, przedmiotów zjawisk i zdarzeń, które

w danej chwili nie oddziałują bezpośrednio na narządy zmysłów człowieka. Charakteryzuje się:

−

brakiem wyrazistości,

−

fragmentarycznością,

−

nietrwałością,

−

ogólnością.

Rodzaje wyobraźni:

−

mimowolna,

−

dowolna.

Wyobraźnia bierna i kierowana

Praca wyobraźni może być bierna lub kierowana. Przykładem wyobraźni biernej

są obrazy, które jawią się nam przed zaśnięciem. Nie wpływamy na ich powstawanie, one
same jakoś powstają i przesuwają się w naszej świadomości.

Podobnie jawią się jakieś wyobrażenia w gorączce lub w stanie wielkiego wyczerpania.

Przy wyobraźni kierowanej nie poddajemy się biernie nasuwającym się obrazom,

lecz aktywnie pragniemy ukształtować sobie wyobrażenie czegoś, co jest nam potrzebne.

Wyobrażenie kierowane wymaga spełnienia dwu warunków. Pierwszym jest dokładne

sprecyzowanie, o jaki to nowy przedmiot chodzi i jakim on ma odpowiadać wymaganiom.
Po drugie, trzeba mieć dostateczny zapas spostrzeżeń z danej dziedziny. Jedno łączy się
z drugim.

Wyobraźnia twórcza jest konieczna przy wszelkiego rodzaju pracy twórczej. Bez

wyobraźni Kopernik nie mógłby swą twórczą myślą przebić się poprzez utrwalony system
ówczesnej oficjalnej nauki i stworzyć nowej wówczas koncepcji budowy świata, którą
następnie potwierdził on i jego następcy przy pomocy obserwacji i obliczeń.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest różnica między psychologią a psychopatologią?
2. Jakie cechy wyróżniają człowieka wśród innych gatunków?
3. Z jakimi naukami psychologia najbliżej współpracuje?
4. Jakie zagadnienia czerpie z nauk medycznych?
5. W jakich kierunkach psychologia współpracuje z naukami pedagogicznymi?
6. Jakie są rodzaje procesów psychicznych?
7. Jakie obszary obejmuje proces umysłowy?
8. Czym różnią się wyrażenia i spostrzeżenia?
9. Gdy jesteś chory na grypę, jakie odczucia odbierasz z wnętrza organizmu?
10. Jak dzielimy spostrzeżenia ze względu na przedmiot?
11. Jakie są rodzaje uwagi i czym się scharakteryzują?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Jaki jest zakres uwag i zakres pamięci?
13. Co to jest wyobraźnia?
14. Jakie są rodzaje wyobraźni?
15. Co to jest pamięć?
16. Jakie są fazy pamięci?
17. Na czym polega zapamiętywanie?
18. Jakie są rodzaje pamięci ze względu na przedmiot, rozumienie i udział woli?
19. Które z cech pamięci spełniają doniosłą funkcję w uczeniu się?
20. Jakie wyróżnia się rodzaje myślenia?
21. Na czym polega myślenie abstrakcyjne?
22. Co to jest problem?
23. Jakie znasz sposoby rozwiązywania problemów?
24. Z jakich faz według J. Deveya składa się rozwiązywanie problemu?
25. Czym jest analiza i synteza?
26. Co to jest rozumowanie?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ objawy, które świadczą o zaburzeniu funkcji procesów pamięci i myślenia, na

podstawie opisu przypadku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury dotyczący procesów

poznawczych,

2) wypisać funkcje, jakie pełni prawa i lewa półkula,
3) dokonać analizy tych funkcji i wskazać procesy psychiczne, które są z nimi związane,
4) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

materiały piśmiennicze,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4,flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

„Migawki” (według H. Hamer)

Poproś kogoś, aby przygotował serię plansz z narysowanymi odręcznie i różnej wielkości

figurami geometrycznymi - kołem, trójkątem kwadratem i innymi. Następnie niech pokazuje
je kolejno na ułamek sekundy a Ty skoncentruj się i odpowiedz za każdym razem na inne
pytanie np. Ile było trapezów?, Ile było rombów?, Ile było trójkątów?. Jakich figur w ogóle
nie było? Jakich trzech figur nie było i ile było trójkątów?Ile było dużych trapezów a ile było
małych kółeczek? Poziom trudności pytań powinien stopniowo rosnąć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury dotyczący procesów

poznawczych,

2) wypisać rodzaje pamięci,
3) dokonać analizy tych funkcji zapamiętywania i odtwarzania zapamiętanych wiadomości,
4) wskazać co sprawiło Ci trudność,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

materiały piśmiennicze,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4.

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

„Świeca „
W odległości około pół metra od oczu umieść zapaloną świecę, wpatruj się

w nią przez chwilę, aby zapamiętać kształt płomienia. Teraz zamknij oczy przyciśnij lekko
palcami powieki skoncentruj uwagę na wyobrażeniu płomienia, światła świecy. Szybko
zapomnisz obserwowany przed chwilą obraz.Wobec tego otwórz oczy spójrz na płomień,
zapamiętaj i po zamknięciu oczu przypomnij sobie, jak wyglądał. Powtórz z tę procedurę
trzykrotnie.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury na temat procesów

poznawczych,

2) wyszukać w nich treści na temat wyobraźni,
3) przestudiować rodzaje wyobraźni i ich charakterystykę,
4) dokonać samooceny swojej wyobraźni,
5) wykonać ćwiczenie i zapamiętać spostrzegany obraz,
6) zaprezentować swoje refleksje na temat ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

materiały piśmiennicze,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cechy człowieka?



2) rozróżnić pojęcia psychologia, psychopatologia, socjologia?



3) wskazać cechy procesu psychicznego?



4) scharakteryzować obszary procesu umysłowego?



5) określić zależność między psychologią a innymi naukami?



6) ocenić znaczenie procesów psychicznych dla rozwoju człowieka?



7) wskazać elementy procesów psychicznych?



8) podać definicję wrażeń?

□

9) wyjaśnić różnicę między wrażeniem a spostrzeżeniem?

□

10) podać definicję uwagi i cechy uwagi?



11) omówić rodzaje wyobraźni?



12) omówić cechy pamięci?



13) omówić proces pamięci i jego fazy?



14) przedstawić definicję myślenia?



15) przedstawić rodzaje myślenia ?



16) wskazać mechanizm zapamiętywania ?



17) podać definicję problemu?



18) omówić metody rozwiązywania problemów?



19) scharakteryzować podstawowe operacje myślowe?



20) przedstawić fazy rozwiązywania problemów według J. Deveya?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Procesy emocjonalne i motywacyjne

4.2.1. Materiał nauczania

W życiu codziennym niejednokrotnie chcemy opisać przeżycia własne lub innych.

Mówimy np., że czyjś widok sprawił nam radość, czujemy do kogoś sympatię, boimy się
kogoś, ogarnia nas tęsknota za kimś, czujemy złość, gniew. Stan psychiczny, o którym
chcemy wówczas zakomunikować nazywamy emocjami i uczuciami.

Procesy emocjonalne regulują stosunek człowieka z otoczeniem. Odzwierciedlają świat,

umożliwiają człowiekowi orientację w rzeczywistości. W nich wyraża się stosunek do
poszczególnych elementów naszego otoczenia (rzeczywistości, w której żyjemy).

W języku potocznym używa się zamiennie dwu pojęć: emocje i uczucia. Nie są to pojęcia

sprzeczne, nie są też jednoznaczne. Można powiedzieć, że oznaczają dwa przeciwległe
bieguny tego samego kontinuum. Biegnie ono od najprostszych emocji tj. strach, gniew,
poprzez emocje złożone, gdzie odgrywa rolę wcześniejsze doświadczenie człowieka, aż do
najbardziej złożonych uczuć charakterystycznych dla człowieka, np. miłość, przyjaźń.
Powiemy, więc, że:

Uczucie to stan psychiczny, którego istotę stanowi ustosunkowanie się wewnętrzne do

wszystkich aktualnie działających bodźców, przeszłych czy przyszłych wydarzeń
i wszystkich elementów otaczającego nas świata, a także wobec samego siebie i własnego
działania.

Emocje to przejęcie się czymś, wzruszenie, podniecenie, silne przeżycie uczuciowe.
Uczucia nie mają charakteru wrodzonego. Nabywamy je w trakcie doświadczeń

związanych z życiem społecznym. Nie można jednak przeciwstawiać sobie emocji i uczuć,
gdyż wzajemnie się one dopełniają.

Chociaż emocje mogą powstawać pod nieobecność uczuć, to odwrotna sytuacja jest

niemożliwa.

W dalszych rozważaniach termin emocje będziemy odnosić do stanów emocjonalnych

występujących w związku z zaspokojeniem głównie potrzeb biologicznych. Natomiast termin
uczucie będziemy używać w znaczeniu emocji wyższych, czyli właściwych tylko
człowiekowi i związanych z potrzebami społecznymi wynikającymi ze stosunków
międzyludzkich.

Tabela 1. Różnice między emocjami a uczuciami

EMOCJE

UCZUCIA

1) mają charakter sytuacyjny (są zależne od

określonych cech sytuacji)

2) są zazwyczaj krótkotrwałe
3) mają względnie jednorodny charakter

(w danym momencie występuje
zazwyczaj tylko jedna emocja)

4) impulsywność dominuje nad

refleksyjnością

5) zazwyczaj są reakcją na coś
6) nie wymagają uczenia się, są wrodzone,
7) charakteryzują

zarówno

ludzi

jak

i zwierzęta

1) są względnie trwałe
2) nie są bezpośrednio zależne od aktualnej

sytuacji,

3) są niejednorodne treściowo

(równocześnie mogą występować
towarzyszące sobie i wzajemnie się
przenikające różne uczucia)

4) impulsywność jest podporządkowana

refleksyjności

5) nie mają charakteru wrodzonego,

nabywamy je w trakcie doświadczeń
związanych z życiem społecznym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podział uczuć ze względu na natężenie i czas trwania

Nastroje

Charakteryzują się małym natężeniem i stosunkowo długim czasem trwania. Pojawiają się

bez wyraźnej przyczyny, często są bezprzedmiotowe. Są ogólnym stanem uczuciowym
organizmu, który wpływa na zachowanie się i przeżycia człowieka. Nastroje wahają się od
smutku i przygnębienia do nie umotywowanego napięcia radości. Mogą podlegać cyklicznym
wahaniom.

Wzruszenia

To stany uczuciowe o nagłym początku, krótkim czasie trwania, zróżnicowanym

nasileniu. Przy wzruszeniu występują objawy: przyspieszenie rytmu serca, odczuwalny ucisk
w gardle, itp.

Afekty

To stany uczuciowe o skrajnie silnym natężeniu, nagłym początku, gwałtownym

przebiegu, krótkim czasie trwania i znużeniu po ich ustąpieniu. Podczas afektu mamy
do czynienia z zakłóceniem równowagi w wegetatywnym układzie nerwowym
i występowaniem różnych symptomów fizjologicznych (przyspieszenie rytmu serca, oddechu,
zaczerwienienie twarzy). Przeżywany afekt jest przyczyną zakłóceń w spostrzeganiu
i umiejętności logicznego myślenia. Człowiek może chwilowo utracić zdolność
przewidywania skutków swoich czynów i kontroli działań. Afekt zmniejsza lub zwiększa
odpowiedzialność moralną człowieka. Afekty wyrażają się nie tylko w agresywnych,
gwałtownych działaniach, ale także w zahamowaniu życia psychicznego, osłupieniu
i skamienieniu.

Namiętności

To uczucia bardzo silne i długotrwałe. Jeśli u kogoś wystąpią podporządkowują sobie

inne zainteresowania i niemal wszystkie wysiłki człowieka, np. ktoś, kto popada w hazard.
Namiętność może doprowadzić człowieka do degradacji.

Cechy emocji i uczuć

Do cech emocji należą:

−

znak emocji,

−

intensywność,

−

trwałość i głębia.

Rozróżniamy emocje dodatnie (+) i ujemne (-). Nie oznacza to emocji dobrych lub złych,

ale wyraża stosunek wobec obiektu, który emocje wywołał. W przypadku powstania emocji
dodatnich występuje tendencja do podtrzymywania kontaktu z obiektem, ujemnych –
przeciwna tendencja.

Nie wszyscy ludzie z jednakową siłą przeżywają emocje i uczucia, różnimy się

od siebie. Im głębsze są uczucia tym są trwalsze.

Ludzie o prawidłowo ukształtowanej osobowość potrafią kontrolować swoje emocje,

ta kontrola bywa czasami zbyt duża – czasem człowiek nie potrafi się do nich przyznać sam
przed sobą. Procesy emocjonalne mogą występować niezależnie od tego czy kontakt
z obiektem, który je wywołał jeszcze trwa (np. niechęć do jakiejś osoby może trwać bardzo
długo). Związany jest z tym efekt inkubacji – nasilanie się emocji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Emocje i uczucia pozytywne mogą zanikać, jeśli kontakt ze źródłem emocji trwa długo,

a cechy tego źródła pozostają niezmienne. Mówimy o zobojętnieniu. W pewnych warunkach
może to przejść w emocje negatywne.

Procesy emocjonalne odgrywają ważną rolę w regulacji stosunków z otoczeniem. Mają one
wpływ na poziom energii, jaką organizm zmobilizuje w danym momencie. Emocje są, więc
odzwierciedleniem stosunku jednostki do rzeczywistości lub samej siebie.

Wyróżnia się dwa komponenty procesu emocjonalnego:
1) pobudzenie emocjonalne, które wyraża się w formie:

−

wzrostu napięcia mięśniowego,

−

wzrostu intensywności procesów umysłowych,

−

pobudzenia autonomicznego układu nerwowego, co prowadzi do zmian czynności
narządów wewnętrznych,

−

znak emocji: dodatni lub ujemny,

2) Czynniki (przyczyny, źródła) wywołujące emocje:

−

pierwotne bodźce emocjonalne (bodźce zmysłowe lub bodźce pochodzące z narządów
wewnętrznych),

−

wtórne bodźce emocjonalne (warunkowanie emocji),

−

rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością (bodźce nowe, zmienne,
konfliktowe, złożone, relacje z innymi osobami.

Fizjologiczne aspekty procesów emocjonalnych

Zarówno emocje jak i uczucia pociągają za sobą zmiany w funkcjonowaniu biologicznym

organizmu

odwrotnie

zmiany

funkcjonowaniu

organizmu

wiążą

się

z procesami emocjonalnymi. Charakter tych zmian, zależy od wielu czynników, istotne
znaczenie ma natężenie i treść emocji. Zmiany w organizmie dotyczą układu nerwowego oraz
zmian hormonalnych.

Sympatyczny układ nerwowy działa w stanach podniecenia przygotowując organizm

do przeciwstawiania się czekającym go trudnościom, zagrożeniom. Układ parasympatyczny
bierze udział w spokojnych stanach emocjonalnych. Przy wytwarzaniu emocji biorą udział
układ nerwowy ośrodkowy i autonomiczny. Kora mózgowa spełnia rolę nadrzędną, kontrolną,
może np. przyczyniać się do hamowania uczuć (np. hamowanie zewnętrznych objawów
uczucia gniewu i innych uczuć).

Zmiany fizjologiczne związane z przeżywanymi uczuciami nie są identyczne

u wszystkich ludzi. Występują różnice indywidualne.

Do najczęściej występujących zmian w organizmie człowieka należą:

−

zmiany w krążeniu krwi – związane z przyspieszeniem lub zwolnieniem akcji serca
(gwałtowne przyspieszenie rytmu przy podnieceniu emocjonalnym, bladnięcie na skutek
zwężania naczyń krwionośnych, silne wzruszenie – zaczerwieniona twarz),

−

zmiany w oddychaniu – podniecenie emocjonalne-oddech jest szybki i głębszy,
zaskoczenie-odbiera nam oddech,

−

odruch źrenicowy – przy przeżyciu bólu, gniewu źrenice rozszerzają się, podczas relaksu,
spokoju zwężają się,

−

reakcja pilomotoryczna – pojawienie się gęsiej skórki podczas przeżywania strachu,

−

zaburzenia funkcjonowania żołądka i jelit – biegunki, wrzody na skutek długotrwałego
napięcia emocjonalnego,

−

napięcie mięśni i ich drżenie – może wystąpić przy silnej tremie, przed występem,
egzaminem.
Oprócz tych zmian, zmienia się skład chemiczny krwi oraz opór elektryczny skóry

(reakcja psycho-galwaniczna).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W powstawania i przebiegu uczuć rolę odgrywają:

−

ośrodki podkorowe,

−

autonomiczny układ nerwowy,

−

układ wewnątrzwydzielniczy.

Schemat (np. 1) ilustruje zmiany zachodzące w organizmie oraz zaangażowanie układu

współczulnego i endokrynnego.

Rys. 1: Stan fizjologicznego gniewu

Stan nagłej mobilizacji organizmu przejawia się w sposób następujący: przyśpieszenie

tętna, krew płynie do mięśni i mózgu a mniej do narządów trawiennych i skóry, rozszerzają
się źrenice, obniża się temperatura ciała, występuje pocenie się skóry, odczuwamy bicie serca,
ręce mamy gorące, odczuwamy ściskanie w żołądku, jeżą się włosy.

Podział uczuć ze względu na treść

Treść uczuć jest związana z czynnikiem, który je wywołuje. Dzielimy je na uczucia:

−

związane z przyrodą – radość, zachwyt, strach, dostrzeganie piękna, grozy,
niesamowitości w przyrodzie. Pozytywne uczucia wobec przyrody wewnętrznie
ubogacają człowieka,

−

uczucia społeczne – najbardziej znaczące dla rozwoju człowieka, rodzą się podczas
kontaktu z drugim człowiekiem. W różnych typach relacji występują różne uczucia.
Relacja on – ona: uczucie sympatii, miłości, przywiązania, czułości, wierności, zazdrości;
relacje dzieci – rodzice: czułość, tkliwość, lęk o zdrowie, bezpieczeństwo, miłość,
przywiązanie, tęsknota, oddanie, podziw; relacje dotyczące partnerstwa i współdziałania:
przyjemność, przyjaźń, wzajemna lojalność, uczciwość, solidarność; sytuacja rywalizacji
i walki: niechęć, złość, agresja, gniew, nienawiść,

−

uczucia moralne – wynikają ze stykania się ze światem wartości i wypływającymi
z niego normami moralnymi. Do najbardziej znaczących uczuć należą poczucie
obowiązku i odpowiedzialności. Mogą w nas budzić się różne uczucia moralne,
od zadowolenia, satysfakcji do poczucia wstydu, winy, krzywdy,

−

uczucia estetyczne – możemy je przeżywać zarówno wobec świata przyrody jak
i wytworów człowieka: malarstwo, rzeźba, muzyka. Uczucia estetyczne są jednym
z czynników rozwoju kulturalnego człowieka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

uczucia intelektualne – związane z poznaniem i poszukiwaniem prawdy. Poznawanie
świata dostarcza radości i zadowolenia, często jednak towarzyszy mu trud. Przeżywamy
uczucie satysfakcji, jeśli uda nam się rozwiązać jakiś problem, jakieś trudne zadanie, nie
raz musimy jednak przeżywać uczucia goryczy z powodu niepowodzeń, dostrzeganych
własnych pomyłek. Rola uczuć intelektualnych w rozwoju człowieka jest bardzo duża,

−

uczucia religijne – człowiek chcąc zbliżyć się do Boga przeżywa uczucie fascynacji
i lęku, dostrzega własną małość, niedoskonałość, grzeszność. W związku z przeżyciem
religijnym przeżywa też inne uczucia: radości, zadowolenia, miłości, oddania, własnej
wartości w oczach Boga. Specyficznych przeżyć uczuciowych dostarczają zgromadzenia
religijne, udział w grupach religijnych, np. pielgrzymki Papieża.

Źródła emocji i uczuć

1) Potrzeby fizjologiczne

Zaspokajanie potrzeb biologicznych powoduje pozytywne przeżycia emocjonalne,

wszystko, co utrudnia zaspokojenie potrzeby wywołuje przeżycia negatywne, (np. złość,
irytację).

Do tej grupy źródeł przeżyć emocjonalnych należy także stan naszego organizmu, który

bywa zmienny, towarzyszą mu, więc różne emocje i uczucia. Emocje dotyczą sytuacji „tu
i teraz”, uczucia zaś stanu organizmu trwającego przez dłuższy czas, np., gdy atakuje nas
choroba odczuwamy ból, do tego dołącza się uczucie niepokoju o stan zdrowia. Źródłem
najbardziej intensywnych emocji są sytuacje zagrożenia życia.

2) Kontakt z innymi ludźmi

Jest źródłem przeżyć emocjonalnych niemal od pierwszych chwil życia. Dla rozwoju

psychicznego niemowlęcia niezwykle ważny jest kontakt z matką. Zaspokajanie potrzeby
bezpieczeństwa, miłości, afiliacji wywołuje silne pozytywne przeżycia. Wraz z rozwojem
człowieka wzrasta zakres jego uczuć związanych z rozwojem społecznym

3) Poznawanie otaczającego świata

Wraz z przeżywanymi sytuacjami towarzyszą człowiekowi różne uczucia, przyjemne

bądź też nie. Szczególny rodzaj uczuć towarzyszy człowiekowi podczas podejmowania
różnego rodzaju pracy twórczej.

4) Poznawanie samego siebie

Samopoznanie budzi w nas różne uczucia. Może prowadzić do wysokiego stopnia

samoakceptacji i zadowolenia z siebie. Zdarza się jednak, że w człowieku, który poznaje
siebie budzą się uczucia przykre. Źródłem takich uczuć może także być postępowanie
moralne.

5) Wspomnienia przeszłości

Mogą być pozytywnym lub negatywnym źródłem przeżyć emocjonalnych. Jeżeli

doświadczenia były pozytywne przeżywamy je w taki sam sposób jeszcze raz. Jeżeli wiązały
się z jakimś zagrożeniem będziemy ponownie przeżywać strach. Źródłem uczuć jest
doświadczenie jednostki, jej historia życia.

6) Planowanie przyszłości, marzenia

Wybieganie myślą w przyszłość może stać się źródłem przeżyć emocjonalnych, np.

zbliżający się egzamin może wywoływać niepokój, wakacje w górach pozytywne i radosne
przeżycia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Motywacja a sprawność działania

Motyw to uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie

określonej czynności. Motyw - ukierunkowanie aktywności człowieka na wybrany cel
(wyznacza kierunek działania).

Motywacja – stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, to wzbudzony

potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich
zachowań i ich zmianę.

Motyw określa się jako niezaspokojoną potrzebę.

Potrzeba to dyspozycja motywacyjna, jest właściwością odziedziczoną lub nabytą

w życiu społecznym (uznania).

Motywami nazywa się też emocje, uczucia, poglądy, sądy, które poprzedzają działanie.

Emocja to stan, objaw braku czynnika, który może zaspokoić potrzebę. Brak czynnika

wywołuje napięcie emocjonalne od pobudzenia do niepokoju włącznie.

Motyw jest

−

siłą aktywizującą jednostkę do działania,

−

stanem wewnętrznego napięcia, który nadaje kierunek działań. Napięcia mogą być
wzbudzane przez: zadania (cel z potrzebą) lub potrzeby (brak czegoś).

Elementami tego procesu są:

−

wzbudzanie energii,

−

ukierunkowanie wysiłku na cel,

−

selektywność uwagi w stosunku do bodźców poprzez wrażliwość na bodźce istotne,

−

zorganizowanie reakcji w określony wzorzec,

−

kontynuowanie czynności, dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie,

−

pobudzenie emocjonalne poprzez odczuwanie emocji dodatnich, gdy zamierzenia są
realizowane albo negatywnych, gdy nie są.
Rodzaje motywacji:

−

wewnętrzna – aktywizacja następuje, gdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb.
Jej wzmocnienie można uzyskać poprzez współpracę, zaufanie, zadowolenie
i decyzyjność),

−

zewnętrzna – polega na wzbudzaniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu
o możliwości zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi
możliwościami (zastraszanie, przynęta, możliwość rozwoju),

−

pozytywna – aktywizacja następuje z pomocą nagród, pochwał,

−

negatywna – aktywizacja następuje za pomocą kary, zastraszenia,

−

finansowa – aktywizacja następuje ze względu na możliwość uzyskania korzyści
finansowych i materialnych np. premii, nagrody pieniężnej, nagrody rzeczowej,
pozafinasowa – aktywizacja następuje ze względu na możliwość uzyskania awansu,
pochwały, dyplomu itp.

Napięcie motywacyjne to specyficzny stan pobudzenia wyrażający się w tendencji do

podjęcia określonej aktywności (chęć zrobienia czegoś). Może ono mieć charakter dodatni,
gdy formułują się dążenia do lepszego zaspokojenia potrzeb, gdy pojawia się pragnienie
realizacji nowych zadań; lub ujemny, gdy człowiek coś traci, jego potrzeby są
niezaspokojone, gdy podlega działaniu czynników szkodliwych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzbudzony motyw powoduje:

−

stan gotowości do działania,

−

wyznacza kierunek działań.

Od siły procesów motywacyjnych zależy sprawność działania.

Pierwsze prawo Yerkesa Dodsona

W miarę wzrostu natężenia motywacji sprawność działania wzrasta do pewnego poziomu,

po czym zaczyna spadać a przy bardzo wysokim natężeniu motywacji sprawność działania
jest bardzo niska.

Drugie prawo Yerkesa Dodsona

W rozwiązaniu zadania łatwego największą sprawność osiąga się przy wysokim poziomie

motywacji,a rozwiązywaniu zadań trudnych przy niskim poziomie motywacji sprawność
działania jest niska.

Poziom motywacji

Im bardziej skomplikowane i subtelne są procesy poznawcze i im bardziej zaangażowane

są w rozwiązanie zadań trudnych, tym wrażliwsze są na dezorganizujący wpływ pobudzenia
motywacyjnego.

Wyróżnia się konflikty motywacyjne typu:

−

dążenie – dążenie,

−

unikanie – unikanie,

−

dążenie – unikanie.

Sytuacje konfliktowe

Są to sytuacje w kategoriach konfliktów motywacyjnych, przebiegających w sferze naszej

świadomości, wewnątrz nas samych.Ten rodzaj konfliktu jest źródłem zaburzeń
emocjonalnych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest różnica między emocjami i uczuciami?
2. Jaki wpływ mają emocje na działanie?
3. Czym charakteryzują się emocje?
4. Co to są emocje pozytywne?
5. Co to jest afekt?
6. Czym charakteryzuje się nastrój jako stan emocjonalny?
7. Jak dzielą się uczucie ze względu na treść?
8. Jakie są fizjologiczne mechanizmy emocji?
9. Które układy i narządy organizmu człowieka zaangażowane są w fizjologiczny przebieg

emocji?

10. Które hormony odpowiadają za stan mobilizacji ustroju?
11. Co to jest motywacja?
12. Jakie znasz rodzaje motywów?.
13. Jak rozumiesz stan napięcia emocjonalnego?
14. Czego dotyczy pierwsze prawo Yorkesa –Dodsona?
15. Czego dotyczy drugie prawo Yorkesa-Dodsona?
16. Jaki wpływ mają emocje na świadomość i procesy poznawcze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Utwórz, na jednej kartce papieru, listę emocji pozytywnych i listę emocji negatywnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zastanowić się chwilę nad swoimi emocjami,
2) po lewej stronie kartki napisać emocje pozytywne
3) po prawej stronie kartki napisać emocje negatywne,
4) porównać liczbę emocji pozytywnych i negatywnych,
5) uważnie wysłuchać listy emocji Twoich kolegów,
6) zaprezentować swoją listę emocji,
7) podzielić się swoją refleksją na temat znanych emocji i wyrażanych,
8) uzupełnić emocje pozytywne tyle ile możesz,
9) ustosunkować się do listy i zastanowić się którego rodzaju emocji znasz znacznie więcej

i z czego to wynika?

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4,flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Trening wyrażania złości i uczuć negatywnych - psychodramy przed kamerą.

Przedstaw w sposób niewerbalny, uczucia negatywne takie jak: złość, gniew, rozdrażnienie,
zniecierpliwienie, wściekłość.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury dotyczący procesów

emocjonalnych i motywacji,

2) wyszukać listę emocji negatywnych,
3) zaprezentować przed grupą w sposób niewerbalny wybrane emocje negatywne,
4) wypisać emocje negatywne te, które najczęściej wyrażasz,
5) wskazać sytuacje w których wyrażasz emocje negatywne,
6) przedstawić reakcje osób wobec których wyrażasz emocje negatywne,
7) wskazać źródła Twoich emocji negatywnych,
8) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję uczuć i emocji?



2) wykazać różnice między uczuciami i emocjami?



3) omówić fizjologiczne aspekty emocji?



4) przedstawić zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie

w związku z przeżywanymi emocjami ?



5) zilustrować zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie w stanie

gniewu?



6) omówić cechy emocji?



7) wskazać na źródła emocji i uczuć?



8) scharakteryzować uczucia ze względu na treść?



9) omówić dwie cechy motywów?



10) scharakteryzować konflikty motywacyjne (wewnętrzne)?



11) scharakteryzować rodzaje motywów?



12) omówić stan motywacji?



13) określić pojecie motywu?



14) podać definicję praw Yerkesa-Dodsona



15) omówić pierwsze prawo Yerkesa -Dodsona?



16) scharakteryzować drugie prawo Yerkesa-Dodsona?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Osobowość. Temperament

4.3.1. Materiał nauczania

Osobowość

Powstaje i rozwija się przez funkcjonalne współdziałanie czterech sfer: sfery poznawczej

(inteligencj wolicjonalnej (charakter), afektywnej (temperament) i somatycznej (konstytucja
ciała).W toku rozwoju człowieka tworzą się schematy dynamiczne – nastawienia, które
wyznaczają

kierunek

działalności

człowieka

modyfikują

jego

doświadczenie.

Według Allporta osobowość jest dynamiczną organizacją wewnętrzną, psychofizyczych

systemów, które determinują charakterystyczne zachowanie i myślenie człowieka.

Reykowski osobowość określa jako centralny system regulacji czynności zachowań

ludzkich.

Osobowość jest to ogólna suma tych sposobów reagowania na innych ludzi i obiekty

oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej
jednostki”.

Główne teorie osobowości:

−

teorie nawyku – za podstawowy mechanizm osobowości uważają nawyk bądź związek
między bodźcem a reakcja (S-R). całość ludzkiego zachowania możemy wyjaśnić za
pomocą praw uczenia się,

−

teorie dynamiczne – osobowość jako zespół sił dynamicznych zwanych popędami,

−

teorie poznawcze – osobowość to system struktur poznawczych,

−

teorie ról – traktują osobowość jako system zinternalizowanych (uwewnętrznionych)
wymagań społecznych. Mechanizmem regulującym zachowania jest rola społeczna, jaką
człowiek pełni,

−

teorie czynnikowe (cech) – osobowość to konfiguracja (mozaika) cech. Teoria Cattela
Teoria Eysencka: neurotyzm, introwersja/ekstrawagancja.Costa, McRae,

−

teoria potrzeb, samorealizacji /Maslowa/.

Centralną strukturą osobowości jest struktura Ja, która zawiera wiedzę o sobie samym.
Na strukturę Ja składają się odpowiednie elementy sieci wartości i sieci operacyjnej:

1. Poziom mechanizmów potrzeb biologicznych i emocji zapewnia równowagę biologiczną

i przeżywanie emocji pozytywnych albo negatywnych.

2. Sieć poznawcza reguluje i kontroluje mechanizmy popędowo- emocjonalne i składają się

na nią dwa podsystemy:

−

sieć poznawcza w której ważne są wartości porządkujące wiedzę o świecie, nadaje
wartość, znaczenie, ocenę,

−

sieć operacyjna porządkująca wiedzę o relacjach łączących elementy rzeczywistości
i sposobach działania.

Osobowość zawiera komponenty i są to:

−

postawa,

−

temperament,

−

potrzeby,

−

uzdolnienia i inteligencja.

Czynniki warunkujące powstawanie różnic indywidualnych:

−

cechy dziedziczne,

−

środowisko,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

fizjologiczne podłoże temperamentu

jest to blok układu

hormonalnego,

autonomicznego układu nerwowego, ośrodków podkorowych.

Postawę określa się jako trwałą organizację wiedzy, przekonań, uczuć, motywów oraz

pewnych form działania i reakcję ekspresywną wobec określonych przedmiotów (np. 7)

Rys. 7. Struktura postawy

Postawa jest wypadkową składników osobowości, bowiem sposoby zachowania

człowieka są wynikiem nadawania wartości otoczeniu, prezentowania wyuczonych form
działania, a także wiedza o sobie samym oraz emocjonalnie ustosunkowanie się
rzeczywistości i swoich działań.

Postawę określa się jako ukształtowaną w procesie zaspokajania potrzeb, w określonych

warunkach społecznych, względnie zgodną i trwałą organizację wiedzy, przekonań, uczuć,
motywów oaz form zachowań i reakcji ekspresywnych podmiotu. Przedmiotem mogą być
osoby, przedmioty, sytuacje, normy społeczne, prawie wszystko.

Komponent poznawczy

Jest to wiedza, poglądy, przekonania oraz oczekiwania dotyczące przedmiotu.

Komponent behawioraly

W tym komponencie istotne są działania wobec przedmiotu a także reakcje mimiczne,

gesty, postawa ciała.

Komponent emocjonalny

Na ten komponent składają się emocje, uczucia, napięcie emocjonalne.
Zespół ogólnych cech ściśle powiązanych, specyficznych dla podmiotu, warunkujących

jej zachowanie wobec innych ludzi, samego siebie i pracy, nazywa się charakterem.

Zdolności i uzdolnienia

Zdolności i uzdolnienia to takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne

rezultaty działania. Szczególne korzystne połączenie uzdolnień prowadzące do twórczej
działalności nazywa się talentem.

Inteligencja jest ogólną zdolnością umysłową wpływająca na stopień sprawności działań

wzmagających udziału procesów uczenia się.

Poziom zdolności umysłowych przedstawia się w postaci ilorazu inteligencji. Wyraża on

stosunek wieku umysłowego, stwierdzanego testami do wieku życia. Iloraz inteligencji
oblicza się według wzoru:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W.U.

I.I

= W.Ż x 100

Iloraz inteligencji w granicach 90-109 uważa się za przeciętny, powyżej 109 wysoki,

a poniżej 89 poniżej przeciętnej. Za granicę normy uważa się I.I. 70-79, poniżej tego poziomu
mówi się o opóźnieniu umysłowym.

Zakres pojęcia upośledzenie umysłowe

Jest to stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego.

Charakteryzuje się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi,
pamięci i myślenia w wyniku procesów patologicznych.

Stopnie upośledzenia umysłowego: opartego na ilorazie inteligencji. Podstawę stanowi

skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16:
1. lekki /II=52-62/,
2. umiarkowany/II=36-51/,
3. znaczny/II=20-35/,
4. głęboki /II =0-19/.

Wyróżnia się inteligencję: językową, logiczno–matematyczną, wizualno- przestrzenną,

kinestetyczną, muzyczną, interpersonalną. Ten ostatni rodzaj inteligencji przesądza o sukcesie
w pracy z uwagi na łatwość nawiązywania kontaktu, na otwartość na problemy drugiego
człowieka, na umiejętność odczytywania emocji i wczucia się w sytuację np. pacjenta. Jest
szczególnie przydatna w zawodach medycznych.

Inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna to zdolność kierowania emocjami.

Goleman do inteligencji emocjonalnej zalicza 5 głównych kompetencji, stanowiących jej
przejawy. Są to:

−

samoświadomość – warunkująca wiedzę o własnych doznaniach, preferencjach,
możliwościach,

−

samoregulacja – oznaczająca panowanie nad emocjami,

−

motywowanie się do działania – dokonuje się dzięki konstruktywnemu wykorzystaniu
emocji,

−

empatia – czyli rozpoznawanie stanów i potrzeb innych ludzi,

−

umiejętności społeczne – określane jako umiejętności wzbudzania pożądanych reakcji
u innych osób.

Warto przyjrzeć się innym koncepcjom osobowości na przykład słynna piątka.
Psychologiczna koncepcja osobowości, w której za pomocą pięciu cech opisuje się

osobowość człowieka. Są to:
1) ekstrawersja – dotyczy społecznego funkcjonowania człowieka. Określa jakość

i intensywność interakcji społecznych, poziom aktywności i potrzebę stymulacji. Osoby
o wysokim natężeniu tej cechy charakteryzują się wysokim poziomem aktywności,
optymizmu, rozmownością, towarzyskością, są otwarci na innych ludzi. Niskie natężenie
tej cechy (introwersja) znamionuje wstrzemięźliwość, zamykanie się w sobie, trzymanie
się na uboczu.

2) ugodowość – jest związana z jakością ustosunkowań do innych ludzi, od współczucia

i przyjaźni do antagonistycznej postawy wobec innych. Wysokie natężenie tej cechy
charakteryzuje ludzi pomocnych, skłonnych do wybaczania, jednostki o pogodnym
usposobieniu. Z kolei niskie opisuje ludzi podejrzliwych, złośliwych, cynicznych.

3) sumienność – odnosi się do zadaniowej sfery człowieka. Jednostka o wysokim stopniu

sumienności jest opisywana jako zorganizowana, odpowiedzialna, ambitna, wytrwała,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nastawiona na osiągnięcia. Natomiast niska sumienność charakteryzuje ludzi mało
odpowiedzialnych, leniwych, o słabej woli, nastawionych hedonistycznie.

4) stabilność emocjonalna – odnosi się do emocjonalnej sfery reagowania oraz realizmu

w myśleniu i odporności na stres. Osoby stabilne emocjonalnie są najczęściej opanowane,
pewne siebie, odporne na stres, realistyczne w myśleniu. Ich przeciwieństwem
są jednostki neurotyczne, które wykazują takie właściwości jak niepewność, skłonności
do hipochondrii, małe opanowanie w sytuacjach zagrożenia.

5) otwartość na doświadczenia - oznacza tendencję do poszukiwania nowych doświadczeń,

tolerancję na nowe doświadczenia. Ludzie otwarci na nowe doświadczenia są określani
jako inteligentni, twórczy, o szerokich horyzontach. Na przeciwnym biegunie znajdują się
osoby konwencjonalne, przyziemne, mało inteligentne.

Cechy te są od siebie niezależne. Mogą stanowić podstawę selekcji i oceny pracowników.

Najważniejsze z punktu widzenia efektywności pracy są sumienność i stabilność
emocjonalna.

Temperament

Przez temperament rozumie się: zespół formalnych i stałych cech zachowania

przejawiających się w poziomie energetycznym zachowania oraz w reakcjach.

Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua:

Temperament to zespół formalnych i względnie trwałych cech zachowania,

przejawiających się w sile reagowania oraz w czasowych parametrach reakcji.
Temperament ma udział w każdym zachowaniu człowieka niezależnie od jego treści,
temperament ma charakter stały, dopuszcza jednak możliwości zmiany (przy długiej
chorobie, przy zmianie stanu psychicznego - uraz psychiczny, depresja).

Cechy formalne temperamentu:

−

ruchliwość – łatwość przechodzenia z jednej czynności na drugą, zdolność czy łatwość
wykonywania kilku czynności naraz,

−

szybkość – wyraża się czasem, jest to czas, jaki upływa od momentu pojawienia się
bodźca do wystąpienia reakcji,

−

trwałość reakcji – czas utrzymywania się reakcji po zaprzestaniu bodźca,

−

aktywność – potrzeba doznań, ludzi można podzielić na aktywnych – poszukują bodźców,
biernych – mała potrzeba stymulacji, stoją na uboczu,

−

reaktywność – stała intensywność reagowania na bodźce, ze względu na tę własność
wyróżnia się osoby niskoreaktywne i wysokoreaktywne,

−

reaktywność i aktywność – siła reagowania, ruchliwość, szybkość, trwałość reakcji –
czasowe parametry reakcji.
U każdego człowieka występuję tzw. optimum aktywacji, czyli optymalny poziom

pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, który zapewnia człowiekowi największą
sprawność działania i najlepsze samopoczucie.

W zależności od reaktywności są różne sposoby dochodzenia do optimum aktywacji. I tak

osoby wysokoreaktywne potrzebują niewielu bodźców żeby ten poziom uzyskać, dlatego są
bierne, natomiast osoby niskoreaktywne potrzebują wielu bodźców, czyli dużej stymulacji
żeby ten poziom uzyskać, czyli są aktywni.
Istnieje odwrotny związek między reaktywnością a aktywnością. Im wyższa reaktywność tym
niższa aktywność.

Zdaniem Strelau’a stan stresu spowodowany jest brakiem równowagi (wystąpieniem

rozbieżności) pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki, co do radzenia sobie
z nimi. Wymagania traktuje jako stresory lub sytuacje wywołujące stres.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Za wymagania można uważać takie czynniki jak np.: nieprzewidziane i niekontrolowane

wydarzenia życiowe, codzienne kłopoty, znaczące wydarzenia życiowe, sytuacje
o ekstremalnie silnej lub słabej stymulacji, zinternalizowane wartości oraz standardy
zachowania. Wymagania podzielić można na obiektywne i subiektywne - będące czynnikiem
jednostkowej oceny. Możliwości jednostki w zakresie radzenia sobie z wymaganiami są
zależne od: inteligencji, uzdolnień specjalnych, umiejętności, wiedzy, cech osobowościowych
i temperamentalnych, cech wyglądu fizycznego, doświadczenia w sytuacjach wywołujących
stres, strategie radzenia sobie z nimi oraz aktualny fizyczny i psychiczny stan jednostki.

Wszystkie wydarzenia życiowe ( interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji,

a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji, czyli pobudzenia) można
traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu.

Pawłow stwierdził, że znaczenie dla określenia typów temperamentu ma ogólny typ

układu nerwowego wyrażający się w sile, równowadze i ruchliwości procesów nerwowych.
Właściwości układu nerwowego i koncepcje dotyczące typów i właściwości układu
nerwowego oraz jego wpływ na odporność psychiczną były przedmiotem badań fizjologów
i psychologów.

Pawłow w swojej koncepcji wyróżnił on dwa podstawowe typy układu nerwowego: typ

silny i typ słaby.

Typ słaby:

−

Melancholik - charakteryzuje się niską wydolnością i dużą wrażliwością. Komórki

nerwowe są słabe, więc już zwyczajna siła bodźców wykracza poza granice jego optimum
i doprowadza prędko do stanu przeciążenia. Szybkie i częste zmiany warunków życia
wpływają na niego dezorganizująco. Typ ten jest nieprzystosowany do życia - wymaga
atmosfery cieplarnianej.

Typ silny:

−

Sangwinik - usposobienie zmienne, żywe, duża ruchliwość, łatwość powstawania

i szybkie przemijanie emocji. Odporny na stres, daje sobie radę w trudnych sytuacjach,

−

Choleryk - usposobienie wybuchowe, gwałtowne, silne reakcje emocjonalne, trudność

opanowania. Odporny psychicznie, jedynie sytuacje, które wymagają kontroli emocji
stwarzają mu pewne problemy.

−

Flegmatyk - usposobienie powolne, spokojne, słabe reakcje emocjonalne i trudności ich

powstawania. Jest odporny psychicznie, choć przejawia trudności w przystosowaniu się
do szybko zmieniających się warunków.

Typologią temperamentu zajmowano się od dawna. Pierwszą wprowadził Hipokrates

w V wieku p.n.e.

W trakcie kształcenia zawodowego uczniowie kierunków medycznych kształtują

pożądane

postawy

zawodowe,

doskonalą

osobowość,

system

wartości

zgodnie

z wymaganiami etyki zawodów medycznych.

Osoba posiadająca dojrzałą osobowość przejawia:

−

realistyczny obraz siebie,

−

akceptację samego siebie,

−

poczucie rzeczywistości – realne stąpanie po ziemi, realistyczne cele,

−

dojrzałość emocjonalną, a w tym posiada:

−

samoświadomość własnych emocji – co czujemy wobec…,

−

czytelność własnych emocji – ujawnianie ich,

−

kontrolę nad własnymi emocjami,

−

otwartość w relacjach odpowiednio i odpowiedzialnie dawkowaną,

−

asertywność i empatię – wchodzenie w relacje z ludźmi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

względnie stały system wartości bez sztywności,

−

przewidywalność własnych reakcji,

−

szerokie widzenie świata, ale umie się skoncentrować.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak brzmi definicja osobowości według Allporta?
2. Z jakich elementów składa się struktura osobowości?
3. Jakie typy osobowości wyróżnia się?
4. Co to są uzdolnienia i inteligencja?
5. Czym charakteryzuje się inteligencja emocjonalna?
6. Jak rozumiesz temperament?
7. Czym charakteryzuje się typ choleryka?
8. Który z typów temperamentu jest najsłabszy?
9. Co to jest postawa?
10. Jakie komponenty postawy wyróżnia się?
11. Czym charakteryzuje się osobowość z pięcioma charakterystycznymi cechami?
12. Jak rozumiesz osobowość dojrzałą?
13. Jakie czynniki mają wpływ na osobowość w toku rozwoju człowieka?
14. Według jakiego wzoru oblicza się iloraz inteligencji?
15. Jakie różnice występują między uzdolnieniami a inteligencją?
16. Co to oznacza, że osobowość jest dynamiczną strukturą?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw propozycje pytań do ankiety lub kwestionariusza przeznaczonego do

zdiagnozowania cech osobowych pacjenta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury dotyczący osobowości,
2) wyszukać w literaturze informacje na temat struktury ankiety,
3) wyszukać cechy poszczególnych temperamentów i osobowości,
4) sformułować pytania,
5) opracować stronę graficzną ankiety lub kwestionariusza,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy,
7) przeprowadzić ocenę własnych działań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Opracuj charakterystykę osobowościową technika elektroradiologa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury dotyczący osobowości,
2) wypisać, jakimi cechami powinni się odznaczać technicy radilodzy,
3) dopasować cechy do typów osobowości,
4) opracować zestawienie cech i typów osobowości, temperamentu,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy,
6) porównaj swoje opracowanie z opracowaniem kolegów,
7) dokonaj analizy cech osobowych i temperamentu z charakterystyka zawodową

elektroradiologa medycznego (z wzorem)

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie osobowości?



2) omówić typy temperamentu?



3) rozróżnić poszczególne typy temperamentu?



4) wyjaśnić zależność między ego, super ego i id?



5) wymienić czynniki mające wpływ na kształtowanie się osobowości?



6) wskazać różnicę między ekstrawertykiem a introwertykiem?



7) omówić dojrzałą osobowość?



8) dokonać analizy własnego temperamentu?



9) omówić komponenty osobowości?



10) podać definicję postawy?



11) określić iloraz inteligencji?



12) omówić teorie osobowości?



13. scharakteryzować uzdolnienia i inteligencję?



14) przedstawić składowe inteligencji emocjonalnej?



15) omówić cechy temperamentu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Potrzeby

4.4.1. Materiał nauczania

W literaturze psychologicznej istnieją rozbieżności, co do znaczenia pojęcia potrzeby.

Jest to stan wewnętrzny ustroju, bądź zależność występująca między stanem

wewnętrznym a celem zewnętrznym.

Potrzeby są standardami regulacji w kierowaniu funkcjami danego mechanizmu, aby

działał, prowadził do pożądanego efektu.

Dla utrzymania organizmów i ich rozwoju muszą być spełnione warunki:

−

uzyskanie czegoś,

−

usuwanie czegoś,

−

wykonanie określonych czynności,

−

zaistnienie określonych czynności.

Potrzeba to stan osoby odczuwającej brak czegoś, do czego dąży organizm. Jest, zatem

związana z deprywacją (sytuacją trudną, gdy pozbawieni jesteśmy czegoś lub kogoś np.
w przypadku hospitalizacji).

Potrzeba popycha człowieka do działania skierowanego na jej zaspokojenie. Przez

potrzebę rozumie się, więc taką właściwość osobnika X, która sprawia, że nie może on bez
przedmiotu Y normalnie funkcjonować, czyli uzyskiwać optymalnej sprawności
w zachowaniu siebie i gatunku oraz w zapewnieniu własnego rozwoju. Nie ma wśród
psychologów zgodności, co do liczby i kategoryzacji potrzeb człowieka. K. Obuchowski
dzieli potrzeby na powszechne i indywidualne. Pierwsze dotyczą wszystkich ludzi, drugie
natomiast są specyficzne dla określonej jednostki. W psychologii społecznej podkreśla się
znaczący wpływ potrzeb na proces tworzenia się postaw. A. Murray potrzeby lokalizuje
w mózgu i widzi w nich główne źródło organizacji procesów psychicznych, decydujące
o postępowaniu człowieka. Pojęcie potrzeb nie ogranicza się tylko do sfery biologicznej, lecz
obejmuje również życie psychiczne.

Muray ustalił 12 potrzeb fizjologicznych i 28 psychicznych i do tych zalicza następujące

grupy potrzeb:
1. potrzeby związane z przedmiotami nieożywionymi (posiadania, konstruowania, ładu,

porządku, zachowania jakiejś rzeczy,

2. potrzeby ambicji, osiągnięć, prestiżu woli, uznania, osiągnięć, szacunku, pochwał,

nagradzania, potrzeba zachowania godności, lub dobrego imienia,

3. potrzeby związane z przeciwstawianiem się władzy, uległością są to: dominowania,

ulegania, niezależności, odrębności zadania i być innym niż inni,

4. potrzeby związane ze szkodzeniem innym lub sobie (agresji, przemocy, poniżania innych,

krzywdzenia, potrzeba i unikania kary),

5. potrzeby dotyczące uczuć miedzy ludźmi (afiliacji, opiekowania się, empatii, przyjaźni,

koleżeństwa, braterstwa),

6. potrzeby o charakterze społecznym (zabawy, towarzystwa, potrzeba wiedzy, wyjaśniania).

Zdaniem A. Maslowa potrzeby tworzą hierarchię, składającą się z pięciu kategorii. Najniżej
znajdują się potrzeby fizjologiczne, a następnie - kolejno - potrzeby bezpieczeństwa,
przynależenia i miłości, godności i szacunku oraz samorealizacji. Zaspokojenie potrzeb

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niższego rzędu jest warunkiem zaspokajania potrzeb wyższego rzędu. Maslow dzieli potrzeby
na dwie jakościowo różne kategorie. Obie wyrastają z natury człowieka, ale spełniają
odmienne funkcje. Pierwszą kategorię nazywa potrzebami niższego rzędu, albo potrzebami
homeostatycznymi. Ich zaspokojenie prowadzi do redukcji napięcia motywacyjnego. Druga
kategoria potrzeb (metapotrzeby) służy doskonaleniu i rozwojowi człowieka. Ich
niezaspokojenie powoduje depresję i nerwice egzystencjalne. Zaspokajanie tych potrzeb
prowadzi do wzrostu bogactwa osobowości, ale nie redukuje napięcia, lecz dodatkowo je
wzmacnia.

Według Maslowa funkcjonowanie potrzeb przebiega następująco:

−

grupy potrzeb pojawiają się kolejno w trakcie rozwoju człowieka, poczynając

od fizjologicznych,

−

im wyżej w hierarchii potrzeb stoi dana grupa potrzeb tym mniejszy nacisk wywiera

na organizm,

−

osoba sterowana potrzebami wyższymi jest wydajna biologicznie i służy zdrowiu

psychicznemu, pojawienie się potrzeby jest uwarunkowane zaspokojeniem potrzeb
niższych,

−

ale pojawienie się potrzeb wyższego rzędu ,wymaga odpowiednich warunków rodzinnych,

ekonomicznych, społecznych

From twierdzi, że potrzeby psychologiczne są następujące:

−

poczucie więzi z innymi przez twórczą miłość,

−

wykraczanie poza swe ramy,

−

odczuwanie, że się jest częścią świata, wspólnoty ludzkiej,

−

poczucie osobiste tożsamości - być kimś w swoim rodzaju.

Mechanizmem odpowiadającym za wybór działań jest motywacja, tj. system

podstawowych potrzeb i wartości, które determinują kierunek dążeń człowieka. Człowiek
posiada potrzeby, które charakteryzują się dużą trwałością i dużym zasięgiem oddziaływań
(np. potrzeba osiągnięć). Potrzeby tego typu nazywamy potrzebami podstawowymi, kształtują
się one na podłożu popędów i stanowią pierwotne biologiczne mechanizmy regulacji, stają się
tymi wyznacznikami zachowań, które determinują kierunek i trwałość dążeń człowieka oraz
organizują jego czynności wokół realizacji określonych celów.

Do podstawowych zalicza się potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa.

Potrzeby fizjologiczne (najniższy poziom, jedzenie, woda, tlen, potrzeby seksualne, brak

napięcia, sen), gdy nie są zaspokojone, dominują nad wszystkimi innymi potrzebami,
wypierają je na dalszy plan i decydują o przebiegu zachowania człowieka.

Do potrzeb bezpieczeństwa zalicza się między innymi potrzebę: zależności, opieki i

oparcia, protekcji, wygody, spokoju, wolności od strachu, które pobudzają do działania,
zapewniając nienaruszalność osoby ludzkiej.

W potrzebie bezpieczeństwa wyróżnia się:

−

unikanie urazu fizycznego,

−

unikanie urazów od innych osób,

−

unikanie sytuacji zagrożenia,

−

unikania poniżania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Człowiek z natury jest istotą społeczną. Odczuwa, więc wyraźne potrzeby przynależności

do grupy oraz akceptacji ze strony jej członków. Potrzeby te mają duże znaczenie dla
wypełniania ról społecznych. Aby zyskać akceptację otoczenia, należy przestrzegać
obowiązujących w nim norm obyczajowych, etycznych, religijnych i prawnych oraz
postępować zgodnie z wyznaczonymi celami i interesami grupy.

Potrzeby społeczne często utożsamia się z potrzebą afiliacji (łac. affdiatio - usynowienie),

czyli potrzebą kontaktu emocjonalnego (przyjaźni, miłości, czułości). Jest to jedna
z ważniejszych potrzeb człowieka. Szczególnie silnie występuje u kobiet. Potrzeby uznania
obejmują potrzebę uznania społecznego i prestiżu, czyli posiadania autorytetu, znaczenia
i poważania u innych ludzi. Zalicza się do nich również potrzebę szacunku dla samego siebie.
Jej realizacja umożliwia wzmocnienie poczucia własnej wartości i samoakceptacji. Człowiek,
samodzielnie lub pod wpływem otoczenia, wyznacza sobie ambitne cele, których osiągnięcie
podnosi jego samoocenę.

Potrzeby samorealizacji Maslow umieścił na samym szczycie hierarchii. Ich zaspokojenie

odgrywa ważną rolę w określeniu własnej tożsamości. Do tej grupy potrzeb zalicza się
między

innymi

potrzeby

intelektualne,

zaspokajane

przez

nabywanie

wiedzy

o otaczającej rzeczywistości.

Dla rozwoju osobowości człowieka szczególnie ważne są potrzeby estetyczne oraz

potrzeba własnej twórczości, do której zaspokojenia człowiek nie musi osiągać poziomu
mistrzowskiego.

Nasilenie potrzeb i sposób ich zaspokajania różni się u poszczególnych osób oraz może

się zmieniać z wiekiem. Potrzeby wyższego rzędu pojawiają się stopniowo wraz z rozwojem
człowieka. Indywidualizacji podlega również sama hierarchia potrzeb. Człowiek może
zrezygnować z zaspokojenia potrzeby dominacji, jeżeli zgodnie z jego przekonaniami
wywyższanie się ponad innych jest nieetyczne. Hierarchia potrzeb może być uzależniona
także od typu osobowości. Ludzie o temperamencie choleryka będą mieli szczególnie
rozbudowaną potrzebę dominacji, która zrekompensuje im niezaspokojenie potrzeby
samorealizacji. Dla melancholika o dużej sile przeżyć emocjonalnych ważniejsze od prestiżu
będą potrzeby estetyczne.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak rozumiesz pojecie potrzeby?
2. Jakie znasz teorie potrzeb?
3. W jaki sposób Maslow uzasadnia funkcjonowanie potrzeb?
4. Które potrzeby są potrzebami podstawowymi?
5. Co to są potrzeby poznawcze?
6. Jak rozumiesz meta potrzeby a w nich samorealizację?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenia 1

Rozpoznaj potrzeby dziecka przebywającego w szpitalu i poddawanego badaniu EKG, na

podstawie opisu przypadku.

Wykonujesz badanie EKG u dziecka 3 letniego, które przebywa w szpitalu od kilku dni.

Nie możesz nawiązać z dzieckiem kontaktu słownego. Dziecko zwija usta w powódkę. Patrzy
na Ciebie oczami szeroko otwartymi, cofa się daleko na brzeg łóżka. Po chwili wyciąga ręce
i bierzesz go na ręce. Czujesz jak mocno Cię ściska, wręcz przywiera do Twojego ciała. Jakie
potrzeby dziecka są niezaspokojone?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wyszukać w nich treści na temat potrzeb psychicznych,
3) przestudiować grupy potrzeb psychospołecznych,
4) przestudiować wpływ potrzeb psychospołecznych dla rozwoju dziecka,
5) przypomnieć sobie co wiesz o chorobie sierocej,
6) zaprezentować wykonane opracowanie na forum grupy,
7) zainspirować dyskusję na temat zaspakajania potrzeb psychicznych dzieci w szpitalu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj potrzeby psychiczne koleżanki, na podstawie przytoczonego opisu przypadku.

Koleżanka z pracy permanentnie doskonali się na różnych kursach i konferencjach. Uważa, że
jeszcze umie za mało. Mimo takich odczuć lubi swoją pracę. Po kursach zaraz chciałaby
wprowadzać zmiany. Dyskutuje na ten temat z zespołem. Dyskretnie daje do zrozumienia, że
szef jej nie dostrzega, nie awansuje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wyszukać w nich treści na temat potrzeb psychicznych,
3) przestudiować grupę potrzeb psychospołecznych,
4) dokonać analizy metapotrzeb wg Maslova,
5) przestudiować wpływ potrzeb psychospołecznych na rozwój zawodowy,
6) wskazać które potrzeby osoby opisanej nie zostały zaspokojone,
7) wskazać jakie symptomy świadczą o niezaspokojeniu tych potrzeb,
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy,
9) ocenić swoje opracowanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Poradnik dla ucznia, literatura,

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić pojęcie potrzeby ?



2) przedstawić podział potrzeb według Maslowa?



3) scharakteryzować potrzeby według Froma ?



4) wyjaśnić teorię potrzeb Maslowa?



5) wskazać istotę funkcjonowania potrzeb według Muraya?



6) omówić potrzeby fizjologiczne?



7) wyjaśnić strukturę piramidy potrzeb Maslowa.



8) scharakteryzować potrzebę bezpieczeństwa?



9) określić rodzaje potrzeb psychospołecznych?



10) omówić grupy potrzeb według Muraya?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Sytuacje trudne, frustrujące, stres

4.5.1. Materiał nauczania

Funkcjonowanie człowieka w sytuacji trudnej

Pojęcie sytuacji trudnej jest złożone. Ogólnie możemy powiedzieć, że sytuacja to układ

wzajemnych stosunków człowieka z otoczeniem w określonym momencie czasu.

Wyróżniamy sytuacje normalne, optymalne i trudne.

Sytuacja normalna.

Jej elementy tworzą normalny, możliwy do przewidzenia układ. Człowiek podejmuje

zadania możliwe do wykonania.

Sytuacja optymalna

Nie każda sytuacja normalna jest optymalna. Sytuacja optymalna to taka, gdzie przebieg

czynności, warunki wykonania, efekty są na możliwie najwyższym poziomie.

Sytuacja trudna

Przebieg aktywności podstawowej jest zakłócony. Prawdopodobieństwo wykonania

zadania jest mniejsze niż w sytuacji normalnej. W sytuacji trudnej zadanie stojące przed
człowiekiem przekracza jego możliwości. Zmusza to do podwyższenia możliwości lub do
różnego rodzaju czynności obronnych.

Sytuacje trudne zaburzają zachowanie jednostki. Człowiek nie jest w stanie w danym

momencie „dać sobie rady”.

Człowiek czuje się niepewnie, nie jest w stanie przewidzieć rozwoju, zwiększa się

prawdopodobieństwo niepowodzenia. Dlatego człowiek musi się dodatkowo motywować
i szukać sił oraz sposobów do rozwiązania danej sytuacji. Do katalogu sytuacji trudnych
zaliczamy: konflikt, frustracje, kryzys i stres.

Można wyróżnić kilka typów sytuacji trudnych:

−

sytuacja zagrożenia występuje wtedy, gdy następuje naruszenie istotnej dla danej osoby
wartości. Mogą one być fizyczne (życie, zdrowie, dobra materialne) lub społeczne
(godność, dobre imię, kontakt z kochaną osobą). Choroba, pobyt w szpitalu naruszają
wartość, naruszają wartości fizyczne i społeczne (zdrowie, stanowisko, pozycja
społeczna, kontakty społeczne),

−

sytuacja przeciążenia – człowiek wykonuje określone czynności na granicy możliwości
fizycznych i psychicznych, wymaga to wiele wysiłku. Czasami życie z chorobą może być
sytuacją przeciążenia, praca szpitalu. Okazjonalnie powtarzające się przeciążenie
wywołuje zniechęcenie, apatię. Stałe przeciążenie powoduje stan chronicznego napięcia
emocjonalnego, brak równowagi emocjonalnej.

−

sytuacja zakłócenia – człowiek nie może efektywnie wykonywać podjętych czynności,
ponieważ na drodze do ich realizacji pojawiają się przeszkody.

−

sytuacje deprywacji – pozbawienie danej osoby czegoś, co jest jej w danej chwili
niezbędne, np. brak płynów, śmierć kochanej osoby, brak bodźców z otoczenia –
deprywacja sensoryczna, przymusowe przebywanie w łóżku.

−

sytuacje konfliktowe – gdy dotyczą jednej osoby, są to konflikty motywacyjne. Konflikt
powstaje wtedy, gdy wybór jednego celu uniemożliwia realizację drugiego. W człowieku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

musi rozegrać się wewnętrzna walka motywów. Towarzyszy temu niepewność,
świadomość możliwości popełnienia błędu, lęk przed złą i nieodwracalną decyzją.
Źródła konfliktu mogą być różne: np. wybór drogi życiowej, nie tylko sama sprawa ma

wpływ, ale też osobiste przeżycia, cechy osobowości, emocjonalności. Niepewność może
mieć dwa źródła. Przed podjęciem decyzji wyboru, po dokonaniu wyboru poddaje się
w wątpliwość słuszność wyboru.

Typy konfliktów motywacyjnych:

1. Przyciąganie – przyciąganie – osoba musi wybrać jeden z atrakcyjnych i pozytywnych

celów. Dokonanie wyboru daje satysfakcję, ale jednocześnie związane z niepewnością
i walką. Konflikt jest rozwiązany, gdy osoba nie żałuje drugiego celu.

2. Unikanie – unikanie – konieczność wyboru pomiędzy dwoma celami negatywnie

ocenianych. Podjęciu decyzji towarzyszy długie wahanie, wzrost napięcia emocjonalnego,
np. informowanie pacjenta o nieuleczalnej chorobie.

Przyciąganie – unikanie – ten sam cel ma zarówno skutki pozytywne jak i negatywne.

W miarę przybliżania się do celu wzrasta wyrazistość jego negatywnych składników.

Te konflikty często są przyczyną zaburzeń emocjonalnych.
Generalnie zachowanie się człowieka w obliczu sytuacji trudnej może przyjęć kilka

postaci:
1. Hipermobilizacji,
2. Zaburzenia orientacji,
3. Zaburzenia proporcji między czynnościami wytwórczymi i pomocniczymi,
4. Rozpadu struktury czynności,
5. Postawy obronnej,
6. Rezygnacji z działania.

Według Reykowskiego odporność emocjonalną należy rozumieć dwojako: jako niski

stopień wrażliwości na bodźce emocjogenne - odporność na stresory lub zdolność do
sprawnego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego - odporność na stres.

Wyróżnia się trzy fazy stresu:

−

mobilizacji - podniesienie zdolności do działania (procesów intelektualnych), mobilizacja

energetyczna,

−

rozstrojenia - pogorszenie poziomu sprawności funkcjonowania psychicznego, zaburzone

proces orientacji i kontroli,

−

destrukcji - czynność nie wykonana poprzez brak możliwości realnej oceny sytuacji,

rozpad procesów motywacyjnych i całej struktury czynności. Zmiany w tej fazie są
nieodwracalne i prowadzą do chorób psychicznych.
Podaje się, że łączny czas trwania dwóch pierwszych faz wynosi przeciętnie 11 dni.

Trzecią fazę jako okres chwiejnej adaptacji cechuje duża zmienność czasu trwania 20 - 60
dni. Podane wartości należy traktować jako orientacyjne, gdyż mamy tu do czynienia
z niezwykle skomplikowanym procesem.

Dla funkcjonowania w sytuacjach trudnych duże znaczenie ma subiektywna percepcja

sytuacji. Według Seylego są trzy fazy stresu:

−

alarmowa - ogólna mobilizacja - odpowiedź na sygnał czynnik szkodliwy. Odporność

organizmu początkowo maleje z nadwyżką skompensowana.

−

odporności - zaktywizowanie mechanizmów przystosowawczych przeciw stresowi,

wzrost odporności organizmu.

−

wyczerpania - utrata odporności, wyczerpanie zasobów przystosowawczych. Stresor zbyt

silny lub działał zbyt długo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

R.S. Lazarus podaje, że stres to nie tyle brak równowagi między warunkami zadania

a możliwościami jednostki ile sposobu, w jaki ona ocenia i rozumie swoje relacje
z otoczeniem. W tej ocenie odzwierciedla się poczucie zagrożenia, które jest centralnym
pojęciem koncepcji.

Proces poznawczej oceny sytuacji odbywa się na dwóch poziomach:

−

pierwotna ocena zagrożenia - rozpoznanie znaczenia sytuacji dla podmiotu (ocena
niebezpieczeństwa),

−

wtórna ocena zagrożenia - ocena własnych możliwości, pokonanie zagrożenia,
przezwyciężenie trudnej sytuacji.

Stopień nasilenia stresu psychologicznego jak i sposoby radzenia sobie z nim zależą od

tego jak dana osoba ocenia sytuację i jak ocenia swoje możliwości poradzenia sobie z daną
sytuacją. Podmiot zawsze dokonuje oceny pierwotnej sytuacji, czyli ustala znaczenie
sytuacji. Jak w każdej ocenie dokonuje się oszacowaniu wszystkich elementów sytuacji.
Osoba ocenia sytuację jako dyskomfortową, obojętną, albo sprawiająca trudność.

W przypadku oceny sytuacji jako trudnej ocenia się ją jako:

−

krzywdę, rozumianą jako strata,

−

zagrożenie,

−

wyzwanie.
Style radzenia sobie ze stresem zależą od oceny sytuacji, przeszkody i wyróżnia się style:

−

skoncentrowany na zadaniu, na osiągnięciu celu. Osoby podejmujące działanie

charakteryzują się umiejętnościami planowania, dobierają właściwe metody i rozwiązują
zadanie, problem. Umieją także modyfikować działania na poziomie behawioralnym
i poznawczy. Każdy problem traktują jako wyzwanie,

−

skoncentrowany na emocjach. Osoba posługująca się tym przeżywa emocje negatywne.

Znamienne jest myślenie życzeniowe, występuje fantazjowanie,

−

skoncentrowany na unikaniu. Osoba posługująca się tym stylem zapewnia sobie

bezpieczeństwo. Unika przeżywania i konfrontacji z przeszkodą czy sytuacją stresową.
Stosuje działania zastępcze, unikowe, ucieczkowe.

Odległe następstwa sytuacji trudnych

Wyróżnia się trzy grupy następstw: prawidłowe, korzystne, patologiczne.

Następstwa prawidłowe (fizjologiczne)

Liczne przeszkody, zbyt trudne zadania, zwłaszcza przy braku źródeł emocji dodatnich

prowadzą czasami do nastawienia lękowego. Charakteryzuje je nadmierna gotowość
do reagowania lękiem w sytuacji trudnej, również na bodźce sygnalizujące możliwość
pojawienia się sytuacji trudnej.

Następstwem frustracji m. in. jest rezygnacja. Może być ona w formie krótkotrwałej

apatii bądź też w formie nastawienia rezygnacyjnego tj. względnie trwałej gotowości do
rezygnacji.

Do następstw sytuacji trudnych należy również nastawienie odnoszące - polega ono na

niesłusznym odnoszeniu do siebie pewnych wydarzeń i jest wyrazem błędnego sądu.
Nastawienie to wypływa nieraz z braku akceptacji przez grupę i wtórnej doń nieufności.

Następstwa patologiczne:

Sytuacje trudne zwłaszcza o cechach urazu psychicznego prowadzą niekiedy do następstw

patologicznych. O tym czy jakaś sytuacja jest urazem psychicznym (psychotrauma) decyduje
przede wszystkim sposób jej spostrzegania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje urazów psychicznych:

−

silny bodziec sytuacyjny (jednorazowy, ujemny bodziec psychiczny),

−

wielokrotne słabe bodźce sytuacyjne (długotrwałe oddziaływanie ujemnych bodźców

psychicznych),

−

sytuacje konfliktowe,

−

sytuacje frustracyjne.

Następstwa urazów psychicznych

Do najczęstszych należą:

−

przejściowe obniżenie nastroju i aktywności. Jest to odczyn fizjologiczny (prawidłowy)

proporcjonalny do siły bodźca - najczęstsza reakcja na sytuację urazową,

−

nerwice - występują dość często, ale nie są tak bardzo rozpowszechnione,

−

zaburzenia psychosomatyczne,

−

psychozy reaktywne - depresja reaktywna, reaktywny stan paranoidalny i inne psychozy

reaktywne występujące stosunkowo rzadko.

Do zaburzeń psychosomatycznych należą:

−

wrzodziejące zapalenie jelita grubego,

−

choroba wrzodowa żołądka,

−

bulimia, anoreksja,

−

nadciśnienie tętnicze,

−

dychawica oskrzelowa,

−

cukrzyca,

−

otyłość,

−

nadczynność tarczycy,

−

choroby skóry.

Frustracja

Sytuacje trudne, w których na drodze do obranego celu napotyka przeszkody nazywamy

sytuacjami frustracyjnymi.

Frustracja to reakcja organizmu na przeszkodę i określana jest

jako stan frustracji objawiający się zespołem przykrych emocji (np. 9).

Rys 9. Schemat sytuacji frustracyjnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W sytuacji frustracyjnej przejawiają się dwie strategie radzenia sobie z sytuacjami

frustracyjnymi:

1. Prawidłowa: ukierunkowująca działania na cel, na zadanie, problem.
2. Obronna: ukierunkowująca działania na przeszkodę zapewniając sobie bezpieczeństwo

emocjonalne.

Wyróżnia się cztery rodzaje reakcji obronnych (np. 10).

1) agresja: fizyczna, werbalna ukryta, jawna,
2) fiksacja: jest to uporczywe trwanie przy nie adekwatnych sposobach działania, które nie

przynoszą efektów,

3) regresja: jest to cofanie się do zachowań pierwotnych z lat dziecięcych,
4) ucieczka: jako reakcja obronna może być o charakterze psychologicznym lub fizycznym.

Ucieczka może być też rezygnacją w sensie psychologicznym lub dosłowną ucieczką.

Rys 10. Rodzaje reakcji na frustrację.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to są sytuacje trudne?
2. Jak sytuacja trudna wpływa na stan psychiczny człowieka?
3. Jak rozumiesz pojęcie stresu?
4. Jakie znasz fazy stresu?
5. Jaka jest rola stresu w życiu człowieka?
6. Jakie znasz style radzenia sobie ze stresem?
7. Jakie czynniki powodują sytuacje trudne?
8. Co to jest frustracja?
9. Jakie są reakcje na frustrację?
10. Kiedy mamy do czynienia z frustracją?
11. Jakie znasz następstwa stresu, sytuacji trudnych?
12. Jak zapobiegać powstawaniu sytuacji trudnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj stan psychiczny pacjentki w sytuacji zagrożenia, na podstawie opisu

przypadku. Przedstaw sposób rozwiązania problemu.

Do oddziału ortopedii przyjęto pacjentkę, która była zakwalifikowana do zabiegu

operacyjnego na kręgosłupie. Pacjentka przebywała kilka dni obserwując innych pacjentów
przed i po zabiegach operacyjnych. Chora nie nawiązywała kontaktu ze współtowarzyszami
w pokoju, ani z personelem. Rodzina odwiedzała ją tylko w niedzielę. Wieczorem
w przeddzień zabiegu operacyjnego personel zorientował się, że pacjentki nie ma w oddziale.

Po czasie poszukiwań i wyjaśnień personel, otrzymał zawiadomienie od rodziny, że

pacjentka znajduje się w domu, o 100 km od szpitala.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wypisać cechy poszczególnych sytuacji trudnych,
3) wybrać właściwy rodzaj sytuacji trudnej,
4) przedstawić cechy frustracji,
5) określić źródła powstania sytuacji trudnej,
6) zdiagnozować rodzaj reakcji u pacjentki,
7) wskazać sposoby rozwiązania sytuacji,
8) przedyskutować swój sposób rozwiązania problemu w grupie,
9) dokonać oceny własnych działań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz pięć sytuacji, najbardziej dla Ciebie trudnych.

1 ...............
2 ...............
3 ...............
4 ...............
5 ...............
6 napisz inne trudności.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) określić i nazwać sytuacje trudne,
3) wybrać właściwy rodzaj sytuacji trudnej,
4) wypisać cechy poszczególnych sytuacji trudnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) dokonać introspekcji swoich zachowań,
6) określić, jakie reakcje przejawiasz w sytuacji frustracyjnej, bądź w wypisanych sytuacji

trudnych,

7) określić, jakie style radzenia stosujesz w sytuacji stresu,
8) przedstawić swoje opracowanie grupie,
9) ocenić swoją pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.5.4. Sprawdzian umiejętności.

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować sytuację trudną?



2) rozróżnić poszczególne sytuacje trudne?



3) scharakteryzować sytuacje trudne?



4) określić definicję stresu?



5) scharakteryzować objawy stresu?



6) omówić fazy stresu?



7) scharakteryzować style radzenia sobie z sytuacją trudną?



8) omówić styl zadaniowy radzenia ze stresem?



9) wskazać czynniki wywołujące frustracje?



10) przedstawić reakcje na przeszkodę?



11) omówić reakcję regresji?



12) przedstawić prawidłowe reakcje na przeszkodę?



13) scharakteryzować następstwa prawidłowe stresu?



14) omówić następstwa patologiczne ?



15) wyjaśnić mechanizm powstawania chorób psychoorganicznych.?



16) wymienić choroby, których przyczyną są sytuacje trudne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Komunikowanie się

4.6.1. Materiał nauczania

Wszelka wiedza pochodzi z jakiejś formy komunikacji a z drugiej strony komunikacja jest

przekaźnikiem wiedzy. Komunikacja służy następującym celom:

−

wyrażanie myśli, przekonań, pragnień, emocji (wyrażanie emocji jest naturalną potrzebą
człowieka),

−

wymiana informacji oraz wspólne wykonywanie zadania,

−

wydawanie poleceń, perswazja,

−

określenie własnej pozycji w związku, grupie,

−

kształtowanie własnego „ja”,

−

odkrycie – możemy dowiedzieć się czegoś o sobie oraz o świecie zewnętrznym,

−

zapewnia poczucie bezpieczeństwa,

−

utrzymanie relacji z innymi ludźmi, rozrywka

W komunikowaniu interpersonalnym wyróżnia się:

−

komunikację werbalną, która pozwala odnieść się do problemu, tematu,

−

komunikację niewerbalną, która odnosi się do relacji międzyludzkich.

Proces komunikacji

Do zaistnienia procesu komunikacji konieczne jest wystąpienie następujących elementów:

−

nadawca komunikatu (źróło informacji),

−

kodowanie (zakodowana wiadomość),

−

kanał – środek przekazu (komunikacja ustna, pisemna, wizualna),

−

odkodowanie – przełożenie komunikatu na zrozumiałą formę,

−

odbiorca – adresat komunikatu,

−

sprzężenie zwrotne – informacja zwrotna o zrozumieniu przekazu.

Rys. 11. Proces komunikowania się

Style komunikowania się

Elementy stylu pojawiają się w:

−

zachowaniu wyrażającym stosunek do partnera,

−

reakcji na argumenty rozmówcy,

−

kontrolowaniu przebiegu rozmowy rodzaj argumentacji emocjonalna czy rzeczowa,

−

momencie rozpoczęcia i zakończenia rozmowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Styl instrumentalny

Koncentracja na przedmiocie. Uważne słuchanie partnera. Obustronna wymiana

argumentów. Chęć zdobycia informacji. Dążenie do uzgodnienia stanowisk.

Styl egocentryczny

Nadawca

kieruje

przebiegiem

rozmowy.

Decyduje

jej

rozpoczęciu

i zakończeniu. Nie uwzględnia komunikatów adresata. Stosuje nakazy, zakazy i polecenia.
Nie słucha adresata i nie dopuszcza do głosu adresata. Widzi tylko swój punkt widzenia.

Styl allocentryczny

Słucha rozmówcę. Uwzględnia jego argumenty. Jest zainteresowany partnerem.

Wypowiedzi dostosowuje do potrzeb rozmówcy. Poddaje się perswazji dostrzega
kompetencje rozmówcy.

W komunikowaniu niewerbalnym znaczenia nabierają kinezjatyka (dotyk, postawa ciała,

gesty, mimika twarzy), proksemika (obszar przestrzeni) i prajęzyk(aha,uhm).

W proksemice uwzględnia się trzy formy, podkategorie: terytorialność, zbliżenia,

orientacja.

Terytorialność

Ludzie lubią zabezpieczać swoją terytorialność i bronić jej – daje to poczucie społecznej

intymności, prywatności, indywidualności. Zajmowanie miejsca może świadczyć o tym, jak
dana osoba siebie ocenia, np. czy siedzi z przodu na ważnym miejscu, czy w kącie.

Komunikacja za pośrednictwem dotyku może być różnie interpretowana. Jej znaczenie

zależy od kontekstu. I tak wyróżniamy:

−

dotyk profesjonalny – związany z pracą zawodową np. lekarz, fryzjer,

−

dotyk społeczny – grzecznościowy, polityczny, np. uścisk dłoni, pocałunek na powitanie,

−

dotyk przyjacielski – ciepły, emocjonalny,

−

dotyk miłości – intymny.

Wśród gestów znamienne są gesty rąk - pełnią różną rolę:

−

podkreślają wagę treści wypowiadanych słownie,

−

są ilustratorami przekazywanej informacji,

−

ułatwiają mowę gdyż gestykulując łatwiej jest mówić.

W postawie wyróżnia się cztery kategorie pozycji: stojąca, siedząca, kucająca, leżąca.

Co postawy przekazują? Informacja o statusie danej osoby (np. jedna osoba siedzi rozpostarta
w fotel druga na koniuszku krzesła).Ważny jest efekt lustrzanego odbicia – sugeruje, że osoby
są wobec siebie przyjazne, mają dobry kontakt ze sobą wskazują na różne uczucia np.
postawa wyprostowana (sugeruje pewność siebie, zadowolenie), zgarbiona (sugeruje
niepewność, przygnębienie).

Ruchy głowy sygnalizują wewnętrzne stany emocjonalne, np. pochylona głowa –

depresja, smutek; podniesiona głowa – pewność siebie.

Kontakt wzrokowy pełni różne funkcje w komunikacji interpersonalnej. Niezmiernie

istotne są ruchy oczu, uciekanie od kontaktu wzrokowego, nerwowe ruchy gałką oczną,
trzepanie powiekami, ruchy brwi. Istotny jest także kształt źrenicy, jej wielkość oraz ułożenie
powiek. Mówi się, że oczy są zwierciadłem mózgu.

Mimika twarzy jest bardzo bogata i subtelna. Wpływa na to fakt, iż jest ona kilkakrotnie

unerwiona

(dwa

nerwy

czaszkowe

pnia

mózgowego,

nerw

trójdzielny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z mostu).W mimice twarzy należy odróżnić dwie warstwy – tą będącą wyrazem wyuczenia
oraz mimowolną, nieintencjonalną. Istnieją pewne ruchy twarzy, których nie da się ukryć,
zlikwidować. Poprzez mimikę twarzy przejawiają się różnorodne stany emocjonalne. Istnieje
mimika charakterystyczna dla pewnych emocji (radości, zakłopotania, gniewu, strachu,
szczęścia).

Atrakcyjność fizyczna jest bezsłownym komunikatem wskazującym na szereg cech

o charakterze psychologicznym. Wysoka atrakcyjność jest komunikatem, że jednostka
posiada wiele pozytywnych cech. Istotne są także: biżuteria, perfumy, fluencja słowna
(płynność), wzrost, włosy (długość, kolor), ubiór (wskazuje na status społeczny, jest wyrazem
samoświadomości, wiąże się z samooceną – osoby o niskiej samoakceptacji ubierają się
dziwacznie, jest wyrazem postawy - np. konserwatyzm).

Czynniki środowiskowe - komunikatem może być również wystrój domu, pracowni,

gabinetu.

Aktywne słuchanie i pytania otwarte w komunikowaniu

W trakcie rozmowy z pacjentem, rodziną pacjenta wskazane jest zadawać pytania otwarte,

które

umożliwiają

zdobycie

znacznie

szerszych

informacji.

Dzięki

temu,

że pozwalają odpowiedzieć rozmówcy w jego własny sposób, dają rozmówcy więcej
komfortu. Zadając pytania otwarte dajemy rozmówcy odczuć, że jest dla nas ważny
i interesujący.

Jakie korzyści daje zadawanie pytań otwartych?

−

pozwala zyskać pewność, że dobrze się kogoś zrozumiało. Daje rozmówcy sposobność
do sprecyzowania swoich myśli, tak by zostały dobrze zrozumiane.

−

daje rozmówcy poczucie, że jest ważny, a to, co mówi jest ciekawe. Ułatwia dostęp do
większej puli informacji, a przez to pozwala lepiej i głębiej zrozumieć drugą osobę,

−

pozwala na utrzymaniu dobrej relacji.

Pytania otwarte zaczynają się zwykle od słów pytających. Oto najważniejsze z nich: „jak",
„gdzie", „kiedy", „co", "który", „dlaczego".

„Jak się o tym dowiedziałeś?" Na czym dokładnie opierasz swoje przypuszczenia?"
„Gdzie natknąłeś się na informację, którą mi przekazujesz?", „Kiedy spotkałeś tego człowieka
po raz pierwszy?"

W komunikowaniu bardzo ważne jest aktywne słuchanie. Zdarza się każdemu,
że słuchamy, ale nie słyszymy, co prowadzi do niebezpiecznych nieporozumień pomiędzy
rozmówcami.

Istotą aktywnego słuchania jest:

−

koncentracja na treści i formie przekazu (werbalnego i niewerbalnego), np. utrzymywanie
kontaktu wzrokowego, dopasowywanie pozycji ciała i gestów,

−

współbrzmienie emocjonalne - wzmacnianie wypowiedzi rozmówcy i akcentowanie ich
najważniejszych fragmentów,

−

parafrazowanie - oddawanie w innej formie treści wypowiedzi rozmówcy; rozwijanie,
zmienianie czyichś myśl, wypowiadanych treść. Szczególnie wskazana w rozmowie
z pacjentami jest posługiwanie się parafrazą, na przykład:

−

Czy dobrze rozumiem…

−

Jeśli myślę tak jak Pan, to…

−

Pyta mnie Pani czy…

−

Czy chce Pani powiedzieć ,że …

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komunikując się zawodowo, zbierając wywiad, uzyskując od pacjenta niezbędne

informacje celem wytyczenia obszarów współpracy z pacjentem, pracownik powinien
pamiętać o barierach komunikacyjnych. Bariery zawężają współpracę i obniżają zaufanie
pacjenta. Szczególnie warto pamiętać o barierach językowych, które niemalże na każdym
kroku spotkać można w komunikowaniu się z pacjentem.

Ogół wewnętrznych barier komunikacyjnych można ująć w cztery grupy:

1. Osądzanie.

Tworzy bariery polegające na narzucaniu własnych wartości innym osobom oraz

wskazywaniu rozwiązań cudzych problemów bez uwzględniania racji osób, których problemy
te dotyczą. Powoduje zaniżenie samooceny, wycofywanie się, bierność, strach, małą
aktywność a czasem znudzenie, zniechęcenie, bunt, chęć odwetu lub) ucieczkę.
Osoba

tworząca

bariery

komunikacyjne

poprzez

osądzanie

zazwyczaj:

krytykuje - „Nie myślisz logicznie. Tego nie można słuchać." „Czy ty naprawdę tego nie
potrafisz jaśniej powiedzieć?.", obraża, orzeka — „Ty nic nie umiesz" „Jesteś niezdolny"
„Jesteś niegrzeczny".

2. Decydowanie za innych.

Decydując za innych pozbawiamy ich samodzielnego podejmowania decyzji i w ten

sposób doprowadzamy do uległości, uzależnienia, wywołania poczucia winy, albo do oporu
ze strony dziecka.

Nawet, jeśli jest to podyktowane naszą troską lub chęcią pomocy, zawsze w takich

sytuacjach wywołujemy odczucia, ze wartości i problemy innych osób są dla nas mało ważne.
W konsekwencji doprowadza to do ograniczenia otwartości i szczerości naszego rozmówcy
Osoba

tworząca

bariery

komunikacyjne

poprzez

decydowanie

innych

zazwyczaj: rozkazuje — „Nie dyskutuj ze mną!". „Nigdzie dzisiaj nie pójdziesz",
- daje gotowe rozwiązania, rady ,,Ja bym zrobiła tak, ..." „Mówiłam ci, że...” - odwołuje, się
do logiki - „Pomyśl dobrze, przecież wiesz, że nie może być inaczej".

3. Uciekanie od cudzych problemów.

Uciekanie od cudzych problemów tworzy bariery komunikacyjne wówczas, gdy nic

przejawiamy chęci słuchania drugiej osoby, nie chcemy wziąć pod uwagę ani jej uczuć, ani
jej zmartwień, gdy tymczasem ta osoba często oczekuje od nas wyłącznie poświęcenia jej
odrobiny czasu.
Osoba tworząca bariery komunikacyjne poprzez uciekanie od cudzych problemów zazwyczaj:
pełni funkcję biernego doradcy „Na twoim miejscu w ogóle bym się tym nic przejmowała”,
logicznie argumentuje „Gdybyś się systematycznie uczył nie miałbyś teraz kłopotu",
współczuje

„Żal

ciebie,

tej

sytuacji

nie

widzę

wyjścia",

pociesza „Nie martw się, to przecież nie tragedia. Nie tylko ciebie to spotkało",
odwraca

uwagę

„Lepiej

zajmij

się

innymi

sprawami,

nie

jest

tak

źle",

wycofuje się „Mnie to nie obchodzi, nie będę się wtrącała".

4. Blokady językowe.

Szczególnie ważne jest pamiętać o tym komunikując się w pracy technika

elektroradiologa. Mogą, być stosowane w sposób świadomy, w celu obniżenia poczucia
wartości rozmówcy, lub nieświadomie. Wtrąca do rozmowy wypowiedzi w językach obcych.
Używa fachowych określeń. Wypowiada diagnozy choroby w języku łacińskim. Stosuje
umowne kody lub szyfry, znane tylko wybranym osobom w grupie albo stosuje tzw.
„zabójcze frazesy" w dyskusji: „To przecież oczywiste” „To jest niemożliwe”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niektóre wskazówki pozwalające komunikować się z pacjentami o różnym stopniu

niepełnosprawności i komunikowanie się z osobą starszą.

Zaburzenia mowy: dyzartria ( zaburzenia artykulacji, zacinanie się, mowa niewyraźna,

afazja (zaburzenia przetwarzania zawartości myślowej w pojęcia).

Alternatywne metody porozumiewania się:

−

papier i ołówek, gruby pisak, szablony literowe,

−

piktogramy,

−

niewerbalne sygnały-ruchy rąk, potakiwanie głową, mruganie powiekami.

Zasady:

−

mówienie do osoby twarzą w twarz,

−

używanie krótkich zdań, mówimy powoli, stosujemy przerwy między słowami,

−

używanie mimiki, gestów, postawy ciała,

−

pokazywanie przedmiotów;

−

okazywać cierpliwość i wyrozumiałość,

−

informowanie rodziny sposobach bliskich o sposobach porozumiewania się z pacjentem.

Pacjent z upośledzeniem słuchu.
Trudności rozumienia mowy o wysokiej częstotliwości( małe dzieci, kobiety).
Zasady:

−

mówiąc do osoby z niedosłuchem, stajemy twarzą w twarz (musi widzieć usta i twarz
rozmówcy),

−

zadbać o dobre oświetlenie miejsca,

−

stanąć około 1metra od osoby,

−

mówić wolniej, średnio głośno (nie za cicho i nie za głośno), zachowując dobrą
artykulację (nie stosować gwary, slangu), nie mówić podczas jedzenia, czy wypełnionych ust,

−

powtarzamy krótkie zdanie a nie pojedyncze wyrazy,

−

jeżeli osoba korzysta z jednego aparatu słuchowego, wówczas podczas rozmowy stoimy
po stronie założonego aparatu,

−

opiekun powinien znać instrukcję działania i konserwacji aparatu słuchowego,

−

zadbać o ciszę i unikać głośnych rozmów.

Pacjent z upośledzeniem wzroku

Wraz z wiekiem starzeje się soczewka oka. Osoby mają też schorzenia oczu: zaćma,

jaskra, odwarstwienie siatkówki.

Osoby niedowidzące i niewidzące w starszym wieku znacznie gorzej przystosowują się

do niepełnosprawności wzroku z uwagi na nakładanie się wielu zmian w narządach i układach
z racji na wiek.

Niektóre wskazówki:

−

głośno i wyraźnie powiedzieć swoje nazwisko,

−

uścisnąć dłoń (dotyk jest istotnym narzędziem poznania emocji drugiej osoby); wyraża
serdeczność, życzliwość, lub obojętność, niechęć,

−

słowa są jedynym źródłem informacji, mówić pełnymi i jasno sformułowanymi zdaniami,

−

kończąc rozmowę wyraźmy słowa podziękowania,

−

wypowiadajmy się naturalnie, nawet „zobacz „lub widzisz” (dotknij, zapoznaj się).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Z pacjentem niepełnosprawnym:

Jeżeli podopieczny chce porozumiewać się pismem:

−

dobierz gruby pisak, łatwo piszący,

−

rękę pacjenta oprzyj na stoliku, (opanuje drżenie),

−

zastosuj duży arkusz papieru i połóż na twardym podłożu,

−

jeżeli jest możliwość, pacjent może pisać na komputerze.

Porozumiewanie się niewerbalne:

1. Systemem znaków np.:

−

zamykanie otwieranie powiek,

−

ruchy gałek ocznych,

−

uścisk dłoni i rozluźnienie,

−

kręcenie głową.

2. Systemom języka migowego.

Wskazówki:

W komunikowaniu się z podopiecznym niepełnosprawnym pamiętaj o przedstawionych
niżej zasadach:

−

nie śpiesz się –bądź cierpliwym,

−

usiądź na wprost tak żeby twarz i usta były widoczne,

−

nie oddalaj się w trakcie rozmowy (podopieczny musi nas widzieć i słyszeć,

−

używaj krótkich zdań,

−

akcentuj istotne słowa,

−

stosuj język ciała, pochylanie się, trzymanie za rękę,

−

uśmiechaj się, zadbaj o pogodny wyraz twarzy,

−

patrz prosto w oczy,

−

mów wolno i wyraźnie, różnicuj ton głosu,

−

słuchaj aktywnie,

−

czekaj cierpliwie na odpowiedź (więcej czasu) nie kończ zdania za rozmówcę,

−

nie przekrzykuj radia czy TV,

−

nie udawaj, że się czegoś nie zrozumiałeś,

−

proś o powtórzenie wolno, spokojnie,

−

zachęcaj do robienia przerw.

Komunikowanie jest delikatną siecią interakcji między pacjentem, rodziną, zespołem

opiekuńczym. Skutecznego komunikowania można i trzeba się uczyć, doskonalić
i skutecznie używać.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

1. Na czym polega proces komunikowania się i jakie jest jego znaczenie?
2. Jakie są podstawowe elementy składające się na proces komunikowania się?
3. Jakie wyróżniamy rodzaje komunikacji i jakimi cechami się charakteryzują?
4. Jakie akty składają się na komunikację niewerbalną?
5. Jakie wyróżniamy typy sieci komunikacyjnych i czym się charakteryzują?
6. Jakie bariery komunikacyjne możemy wyróżnić?
7. Jakie występują zasadnicze typy zachowań uczestników procesu komunikowania się?
8. Jakie znasz style komunikowania się?
9. Jakie znasz cechy dobrej komunikacji?
10. Co to jest parafraza?
11. Jak rozumiesz stosowanie parafrazy w komunikowaniu się?
12. Jakie blokady najczęściej pojawiają się w komunikowaniu się?
13. Jakie zasady należy przestrzegać w porozumiewania się z osobą starszą?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1.

Przeprowadź wywiad z małoletnią ciężarną, przyszłą matką. Określ jej stan emocjonalny

oraz rozpoznaj komunikaty niewerbalne, na podstawie opisu sytuacji. W trakcie rozmowy
pacjentka unika spojrzenia, patrzy gdzieś w dal lub odwraca głowę. Jest niespokojna.
Niechętnie włącza się do rozmowy. Odpowiada tylko na zadane pytania i to w formie bardzo
zdawkowej. Chodzi po korytarzu, unika kontaktu z personelem. Nikt z rodziny jej nie
towarzyszy. Napisz, jakich informacji o niej samej i o jej sytuacji mogą udzielić Ci jej oczy
i postawa ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wyszukać w nich treści z komunikowania niewerbalnego,
3) przestudiować informacje na temat ekspresji emocji,
4) przestudiować dział komunikacji niewerbalnej – kinezjatykę, mimikę twarzy,
5) przedstawić stan emocjonalno-uczuciowy pacjentki,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy,
7) ocenić swoją prezentację.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonaj parafrazy następujących zdań, tak, aby ich autor mógł być pewien, że go

zrozumiałeś.

1) Ten okropny Urząd Skarbowy jest instytucją nie do zniesienia. Jestem wściekły, bo

znowu musiałem stać w kolejce. Straciłem pół dnia na załatwienie jednej prostej sprawy
i spóźniłem się przez to na ważne spotkanie
.……………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………

2) Jestem bardzo zadowolony. Dostałem podwyżkę i mam szansę na awans. Opłaciło się tak

harować.
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………

3) Nie wiem, co zrobić. Obiecałem koledze, że po pracy pójdę z nim i pomogę mu naprawić

samochód, samochód tu ktoś, na kim bardzo mi zależy, zaprosił mnie na spotkanie
.……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………

4) Za każdym razem, kiedy mówię koleżance, żeby przestała palić, wścieka się na mnie.

Martwię się o nią, bo ciągle kaszle. Jak sądzisz, co powinienem zrobić?
………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wyszukać w nich treści z zakresu komunikowania się,
3) przestudiować zasady stosowania parafrazy w rozmowie z pacjentem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zaproponować parafrazowanie zawarte w ćwiczeniu,
5) przedstawić projekt parafrazy na forum grupy,
6) ocenić swoje opracowanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicje komunikowania się ?



2) wymienić rodzaje komunikacji międzyludzkiej ?



2) scharakteryzować komunikowanie werbalne?



3) scharakteryzować komunikowanie się niewerbalne?



4) wyjaśnić czego dotyczy kinezjatyka?



5) podać czym zajmuje się proksemika?



6) przedstawić siedem elementów niezbędnych w komunikowaniu się?



7) wymienić style komunikowania się? □

□

8) scharakteryzować style komunikowania się?



9) wyjaśnić dlaczego stosować należy pytania otwarte?



10) wyjaśnić istotę stosowania pytań zamkniętych?



11) omówić zasady komunikowania się z pacjentem starszym?



12) omówić zasady komunikowania się z pacjentem niepełnosprawnym?



13) przedstawić etapy efektywnego komunikowania się z pacjentem?



14) wyjaśnić istotę aktywnego słuchania?



15) przedstawić przykłady parafrazy?



16) wymienić bariery wewnętrzne w komunikowaniu się?



17) scharakteryzować

blokady

językowe

utrudniające

dobre

komunikowanie się?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Asertywność

4.7.1. Materiał nauczania

Asertywność to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inną osobą. To

zachowanie pozwalające konkretnie i zdecydowanie komunikować nasze potrzeby, chęci
i uczucia innym ludziom –bez naruszania w jakikolwiek sposób ich praw.
Asertywność służy lepszemu porozumiewaniu się, umożliwia obronę własnych praw,
okazywanie uczuć pozytywnych, zapewnia właściwą postawę wobec osób krytykujących
(wyciąganie konstruktywnych wniosków ze słusznej krytyki oraz dystans wobec krytyki
niesłusznej), umożliwia wykazywanie inicjatywy, wyrażanie własnych opinii i przekonań,
opanowanie sztuki negocjacji. Prowadzone treningi asertywności mogą przynieść wiele
korzyści, pomóc w stawaniu się osobą autentyczną, dbającą o realizację własnych celów;
mogą jednak także sprzyjać rozwijaniu postaw egoistycznych, prowadzić do nadużywania
swoich praw kosztem innych.

Osoba asertywna w sposób jednoznaczny mówi innej osobie „nie”, jeśli nie zgadza się

z jej zdaniem lub nie chce spełnić jej prośby. Taka asertywna odmowa składa się z trzech
elementów:
1) słowa „nie”,
2) informacji o decyzji,
3) wyjaśnienia motywów odmowy.

Osoba asertywna jest, więc stanowcza, umie przedstawić swoje poglądy, ale daje się też

przekonać do stanowiska innej osoby, jeśli zostaną jej przedstawione racjonalne argumenty
(np. 12).

Rys. 12. Asertywność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela. 2. Rodzaje zachowań w komunikacji

Zachowania uległe

Zachowania asertywne

Zachowania agresywne

Ze względu na naszą przyjaźń
pożyczę ci pieniądze, (mimo,
że tego nie chcę)

Nie pożyczę ci pieniędzy,
ponieważ mi ich ostatnio nie
oddałeś

Nie pożyczę ci pieniędzy, bo
nie

Zgadzam się z twoją oceną
mojego zachowania, (mimo,
że się nie zgadzam)

Ocena mojego zachowania
wygłoszona przez ciebie jest
twoją opinią, ja mam inne
zdanie na ten temat

Jesteś złośliwy wydając taką
ocenę mojego zachowania,
nie będę z tobą rozmawiał

Nic nie rozumiem z tego,
co mówi nauczyciel na lekcji
i

nie

chcę

prosić

o ponowne wytłumaczenie

Przepraszam, czy mógłby pan
profesor

raz

jeszcze

wytłumaczyć

wcześniejsze

zagadnienie

Pan profesor źle tłumaczy
i ja nic z tego nie rozumiem

Asertywność wykazuje właściwości:

−

dobrze pojęty własny interes – oznacza to, że potrafisz ocenić, co jest warte twojego
czasu i uwagi,

−

uczciwe postępowanie - mówisz to, co myślisz w taki sposób, by nikogo nie urazić,

−

poszanowanie praw – uznanie swojego prawa do wyrażenia opinii, uwagi czy obawy, tak
by nie naruszyć przy tym praw innych ludzi.
Prawa pozwalają określić nasze terytorium. Terytorium wyznaczają granice, które

zapewniają bezpieczeństwo, pozwalają uniknąć ataków agresji i chaosu. Optymalny system
granic to:

−

świadome przeżywanie bliskości,

−

satysfakcja z bycia z innymi ludźmi,

−

mogę powiedzieć ”Tak-Nie”,

−

ktoś inny ma świadomości moich granic –tak je komunikuję,

−

respektuję cudze granice i swoje prawa,

−

mam i chcę mięć poczucie bezpieczeństwa.

Przykład wypowiedzi i zwrotów w zachowaniach asertywnych:

−

rozumiem to w taki sposób jak powiedziałem,

−

mam nadzieję, że będziesz chciał,

−

czy, mógłbyś proszę?

−

chciałbym usłyszeć to, co się stało,

−

widzę tę sytuację inaczej,

−

mam inne zdanie, pozwól, że je przedstawię.

Alternatwne zachowania: bierność, uległość, agresywność.
W komunikowaniu interpersonalnym możemy wyróżnić trzy zasadnicze typy zachowań

uczestników:

−

uległe,

−

agresywne,

−

asertywne.

Zachowanie uległe oznaczające tendencję do ucieczki jest, podobnie jak agresywne
(tendencja do walki) oparte na reakcjach instynktownych, jakie przejawia się w obliczu
zagrożenia. Tego rodzaju zachowania są w komunikowaniu się mało efektywne. Znacznie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

bardziej przydatne w dochodzeniu do porozumienia są takie umiejętności jak argumentowanie
czy dyskutowanie. Umiejętności te są charakterystyczne dla zachowań asertywnych.

Biorąc pod uwagę powszechność procesu komunikowania się i jego funkcje należy dążyć

do jego usprawniania i pokonywania zakłócających go czynników.

Osoba uległa obawia się wyrazić swoje uczucia, czuje się winna, usprawiedliwia swoje

zachowanie. Zachowuje się przez to niespokojnie, ucieka spojrzeniem i częściej używa
sformułowań typu „czy byłbyś tak uprzejmy” itp.

Osoba agresywna czyje w stosunku do innych złość czy nawet nienawiść. Szuka poklasku

i uwagi, często przerywa innym, wtrąca się, wywyższa. Posuwa się do gróźb używając
sformułowań typu „uważaj”, „jeśli nie…”, „lepiej byś” itp.
Osoba asertywna wyraża swoje uczucia, wykazuje zainteresowanie innymi, patrzy prosto
w oczy i okazuje szacunek. Częściej zadaje pytania i formułuje zdania typu: „ja myślę”,
„czuję”, „co sądzisz” itp. Asertywność nie jest jednak cechą wrodzoną, a raczej rezultatem
doświadczeń. U poszczególnych ludzi jest czymś zmiennym i zależy od sytuacji, przez co
w stosunkach z jednymi potrafimy zachować się asertywnie, z innymi z kolei paraliżuje nas
strach przed byciem sobą. Jest to jedna z cech wpływających na nasze stosunki z innymi
i sukces w komunikowaniu się.

Dziedziny asertywności w życiu społecznym, w których bronimy swoich praw:
1. w sytuacjach społecznych,
2. w kontaktach osobistych,
3. w podejmowaniu inicjatywy kontaktach towarzyskich,
4. w wyrażaniu i przyjmowaniu krytyki i pochwał,
5. w wyrażaniu próśb, w wyrażaniu uczuć,
6. w wyrażaniu opinii,
7. w wystąpieniach publicznych,
8. w kontaktach z autorytetem,
9. naruszenie cudzego terytorium.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest asertywność?
2. Jakie są podstawowe zasady zachowań asertywnych?
3. Co to są zachowania uległe?
4. Jakie są zalety asertywności, (co zyskujesz a co tracisz)?
5. Czym różni się asertywność od uległości i agresji?
6. W jakich dziedzinach życia społecznego poprzez zachowania asertywne bronimy swoich praw?
7. Co rozumie się przez optymalny system granic?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ćwiczenia diagnozowana własnych zachowań asertywnych

Czy jestem asertywny?

−

Jeśli ktoś nalega, trudno mi odmówić.

−

Kogoś, kto mi przeszkadza nie proszę, aby przestał.

−

Jeśli ktoś mnie niesłusznie obwinia, nie protestuję.

−

Często miewam poczucie krzywdy.

−

Niezbyt umiem dopominać się o swoje.

−

Nie wiem jak domagać się zwrotu pożyczonej rzeczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Czasem czuję się wykorzystywany.

−

Trudno mi rozpocząć rozmowę z kimś, kogo dobrze nie znam.

−

Jeśli ktoś mnie chwali, czuje się zażenowany i nie wiem, co powiedzieć.

−

Nie umiem chwalić innych.

−

Nie wiem, jak się zachować, kiedy jestem krytykowany.

−

Nie potrafię prosić o pomoc.

−

Nie umiem być całkiem szczery.

−

Nie wiem, co zrobić, kiedy jestem zakłopotany.

−

Nie umiem bronić własnego zdania.

−

Złoszczę się, kiedy ktoś ma inne zdanie niż ja.

−

Odczuwam silną tremę, kiedy muszę wypowiedzieć się publicznie.

−

Często ulegam innym.

−

Bywam agresywny.

−

Zdarza się, że krzykiem wymuszam spełnienie moich próśb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) powtórzyć zagadnienia mapy asertywności,
3) przeanalizować powyższe pytania,
4) dokonać analizy treści polecenia zawartego w pytaniu,
5) po lewej stronie zapisać ołówkiem pierwszą literkę zachowania stylu,
6) odpowiedzieć na pytania, zaznaczając po prawej stronie przy pytaniu znak + lub -,
7) rozpoznać swój styl,
8) przedstawić wyniki pracy na forum grupy (jeżeli chcesz),
9) dokonać oceny własnych działań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Opiszcie zachowania znanych Wam osób, lub własne, które są, Waszym zdaniem,

asertywne - ze względu na warunki. Można opisywać zachowania postaci z literatury, filmu,
telewizji,osób publicznie znanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) obejrzeć film „Asertywność”,
3) wypisać zalety asertywnych zachowań,
4) wymienić wady zachowań nie asertywnych,
5) sporządzić listę argumentów uwzględniającą obronę własnych granic,
6) wybrać postać, która, Twoim zdaniem jest przykładem, wzorem zachowań asertywnych,
7) opisać zachowania asertywne wybranej postaci,
8) przedstawić wyniki pracy na forum grupy,
9) dokonać oceny własnych działań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 3

Jesteś pracownikiem pracowni elektrokardiograficznej. Masz bardzo dużo pacjentów,

którym w trakcie dyżuru musisz wykonać badanie EKG. W trakcie wykonywania kolejnego
badania wchodzi lekarz i czyni Ci nieprzyjemne uwagi na temat Twojej pracy. Czujesz się
zażenowany. Jest Ci bardzo nieprzyjemnie, ponieważ uwagę słyszeli koledzy i pacjent. Nie
zająłeś żadnego stanowiska. Jakie alternatywne zachowanie zaprezentowałbyś w tej scence?

Przedstaw kilka propozycji wypowiedzi na krytykę lekarza.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) obejrzeć film „Asertywność”,
3) wypisać zalety asertywnych zachowań,
4) wymienić wady zachowań nie asertywnych,
5) sporządzić listę argumentów uwzględniających obronę własnych granic,
6) przestudiować z opracowania i z filmu wypowiedzi asertywne,
7) opracować kilka wypowiedzi asertywnych,
8) przedstawić swoje opracowanie na forum grupy,
9) ocenić własne działanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić pojęcie asertywności?



2) wymienić zachowania alternatywne?



3) scharakteryzować zachowania asertywne (zalety)?



4) scharakteryzować zachowania agresywne?



5) określić wady zachowań agresywnych?



6) omówić zachowania uległe?



7) wskazać niebezpieczeństwa zachowań agresywnych? i uległych?



8) omówić system osobistych granic?



9) wskazać obszary w których zachowania asertywne są niezbędne?



10) scharakteryzować zachowania uległe?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Choroba jako sytuacja trudna

4.8.1. Materiał nauczania

Wpływ choroby na stan psychiczny pacjenta może być bezpośredni lub pośredni.
Zmiany patologiczne bezpośrednio wpływaj na procesy psychiczne poprzez zmiany
powodujące zaburzenia w funkcjonowaniu wielu narządów i układów organizmu ludzkiego.
I tak wpływają na

funkcję:

−

układu nerwowego,

−

w narządach wewnętrznych organizmu,

−

narządów zmysłu.
Zmiany w funkcjonowaniu układów i narządów powodują zmiany w funkcjach

psychicznych od świadomości poprzez zaburzenia pamięci, myślenia, czucia do negatywnych
reakcji emocjonalnych i nie radzenia sobie z sytuacja trudną. Wiele bezpośrednich skutków
choroby

przybiera

postać

bardzo

charakterystycznych

objawów

zespołów

psychopatologicznych.

Pośredni wpływ choroby na psychikę charakteryzuje się zmianami w funkcjonowaniu

psychicznym i zachowaniu głównie w:

−

procesach poznawczych,

−

emocjonalno-motywacyjnych,

−

i mechanizmach regulacyjnych osobowości człowieka.

Choroba jest typową sytuacja trudną i wykazuje wszystkie cechy sytuacji trudnej. Stan

przeżyć pacjenta przedstawia się następująco.

1) Ocena swojej sytuacji;
Pacjent podejmuje decyzje, czy choroba jest dla niego zdarzeniem pozytywnym, czy
negatywnym lub obojętnym. Na tym etapie tworzy ocenę pierwotną sytuacji stresowej
i tworzy obraz własnej choroby.
2) Reaguje emocjonalnie na sytuację choroby stosownie do oceny i cech osobowości.
3) Pacjent wybiera sposoby radzenia sobie z sytuacją, jeżeli ocenił ją jako trudną.

Ocena sytuacji choroby jest dokonywana, na podstawie napływających informacji:

−

dotyczących osoby chorego,

−

dotyczących choroby.

Informację o sobie samym pacjent otrzymuje z samooceny aktualnego samopoczucia
i dolegliwości. Natomiast informacje o chorobie dostarczane są prze zespół terapeutyczny
bądź od znajomych i rodzinę, środki masowego przekazu i literaturę.

Zebrane informacje pozwalają pacjentowi ocenić, jakie znaczenie ma dla niego choroba.
Klasyfikacja znaczeń choroby przedstawia się następująco choroba jako:

−

przeszkoda,

−

strata,

−

ulga,

−

korzyść,

−

wartość.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli pacjent spostrzega chorobę jako przeszkodę będziemy mieli sytuację trudną,

powodującą stan przykrych emocji określanym frustracją. Natomiast w przypadku nadawania
jej znaczenia straty (krzywdy) może dojść do stanu przygnębienia, załamania się
psychicznego. Wskazana jest interwencja terapeutyczna i permanentna obserwacja pacjenta
przez zespół terapeutyczny. Nadanie sytuacji znaczenia ulgi może być reakcją ucieczkową
od trudnej sytuacji stresowej Korzyści z choroby mogą być różnego rodzaju od materialnych
po wzbudzenie zainteresowania ze strony otoczenia, doznawania wsparcia i opieki.

W nadawaniu chorobie i całej sytuacji, w której znalazł się pacjent w związku z chorobą

znaczenia wartości jest rodzajem strategii skoncentrowanej na problemie. Pacjent dostrzega
wartości życia inaczej niż dotychczas, zmienia cele życiowe, postawy wobec życia, ludzi
i swoje postępowanie.

Wskazane jest zaznaczyć, że pacjent ocenia także ciężkość własnej choroby i jest to:

−

pomniejszanie choroby,

−

przyjęcie diagnozy lekarskiej,

−

wyolbrzymianie choroby.

Pomniejszanie choroby łączy się z mechanizmem obronnym zwanym racjonalizacją.

Racjonalizacja pozwala na redukcję lęku przed chorobą. Pomniejszanie choroby może
przebiegać w postaci uporczywego trwania przy swoim własnym rozpoznaniu, np. chory
z choroba nowotworową z przerzutami do kości może twierdzić, że ma reumatyzm.

Przyjęcie diagnozy lekarskiej jest bardzo korzystne dla samego chorego i dla zespołu

terapeutycznego. Ułatwia współpracę opartą na zaufaniu, ale może też być poddaniem się
chorobie i zaprzestanie walki.

Wyolbrzymianie choroby jest częstym zjawiskiem, ale może też być strategia obronną

pozwalająca skupić się na dolegliwościach.

Reakcje emocjonalne występujące w procesie chorobowym.

Pacjenci najczęściej reagują na chorobę lękiem i strachem. Lęk zazwyczaj jest

symboliczny natomiast strach jest rzeczywisty. Pacjent odczuwa strach przed zastrzykiem,
znieczuleniem lub badaniem diagnostycznym. Lęk długotrwały nazywa się cierpieniem.

Choroba powoduje tak zwane lęki egzystencjalne związane z dalszymi losami chorego.

W obronie przed lękiem stosuje się wszystkie sposoby radzenia sobie ze stresem.

Fizjologiczną reakcją na zagrożenie są pojawiające się u pacjentów zmiany
neurofizjologiczne spowodowane wydzielaniem adrenaliny i noradrenaliny. Obserwuje się
objawy ze strony wielu narządów i układów takich jak: krążenia, oddychania, pokarmowego,
nerwowego i motorycznego.

Wśród wielu objawów występują u chorych objawy ze strony ośrodkowego układu

nerwowego. Są to stany drażliwości, chwiejności emocjonalnej, zaburzenia procesów
poznawczych, zaburzenia koncentracji uwagi, zapamiętywania, przypominania, trudności
w zasypianiu, bezsenność, przykre koszmary senne.

Reakcje motoryczne i inne zachowania pojawiają się w postaci formy ucieczki

i unikania. Pacjenci odkładają w czasie wykonanie iniekcji, której się boją, niejednokrotnie
trzeba ich szukać w oddziale lub namawiać by poddali się badaniu.
Ból jako jeden z rodzajów czucia. Wyróżnia się dwa aspekty bólu w aspekcie
psychicznym. Pierwszy nazywa się percepcja bólu, drugi to reakcja na ból. Reakcja bólowa
obejmuje objawy wegetatywne, ruchowe i psychiczne. Z objawów psychicznych wymienić
należy podniecenie, krzyk, płacz, bezsenność, negacje, lęk, depresję i zaburzenia
świadomości.
Gniew, przygnębienie, nastrój podwyższony i wyrównany to stany, które obserwujemy
u pacjentów hospitalizowanych. Gniew występuje, gdy plany życiowe zostały pokrzyżowane.
Przygnębienie wynikające ze stanu chorobowego jest zjawiskiem normalnym. Patologiczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przygnębienie występuje wówczas, gdy przedłuża się czas trwania tego stanu mimo
ustąpienia przyczyny, która go wywołała.

Nastrój wyrównany jest stanem towarzyszącym

traktowaniu choroby jako przeszkodę do pokonania.

Sposoby radzenia sobie z sytuacja choroby

W języku psychologii sformułowanie „style radzenia sobie,” (czyli posiadany przez

jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami
stresowymi) odnoszone jest przeważnie do sytuacji choroby. Są to:

1) Styl behawioralny zawiera:

−

poddanie się czyli rezygnacja z walki z chorobą.

2) Styl poznawczy charakteryzuje się:

−

pomniejszaniem choroby lub czujną koncentracją, zaprzeczaniem chorobie.
Z tym stylem spotykamy się często. Pacjent nie przyjmuje do wiadomości faktu choroby

lub interpretuje objawy jako zupełnie innej choroby o łagodniejszym rokowaniu. Czujna
koncentracja jest stylem zaradczym jako odpowiedź na zagrożenie. Czujna koncentracja
przebiega z wyolbrzymiająca oceną sytuacji choroby.

Reakcje pacjenta na nagłe zachorowanie i uraz

Bezpośrednimi konsekwencjami ostrej choroby i urazu są ból i lęk, które powodują szereg

zmian psychologicznych i fizjologicznych u pacjenta. Zespół zmian w wyniku urazu
powoduje ocenę sytuacji chorobowej jako silnie stresującą. Zmiany w stanie psychicznym
są konsekwencją zaburzeń funkcjonowania somatycznego. Podkreślić należy, że zmieniają się
w czasie i przebiegają w określonych etapach.

Etapy przystosowania do sytuacji w niepełnosprawności

−

szok –„To nie ja”

−

oczekiwanie poprawy - „Jestem chory, ale wyzdrowieję.”,

−

lament –„Wszystko stracone”,

−

obrona A ( zdrowa) -„Idę do przodu bez względu na to”,

−

obrona B (neurotyczna) zaprzeczanie skutkom inwalidztwa.

−

przystosowanie –„To jest trudne, ale nie takie znów złe”.

Etap szoku to przede wszystkim zaprzeczanie faktom. Pacjent nie może pogodzić się

z myślą sytuacji choroby. W etapie „oczekiwania poprawy” uruchamia wszystkie swoje
możliwości i cała aktywność kieruje na wyzdrowienie.

W etapie ”lamentu” pacjent staje się apatyczny, bierny, ciągle narzekający, pojawia się

agresja i nawet myśli samobójcze. W etapie „zdrowej obrony” pacjent rozumie potrzebę
pokonania choroby czy niepełnosprawności.

Ostatni etap „przystosowanie” niepełnosprawność traktowana jest przez pacjenta jako

jedna z jego cech i traktuje swój stan w którym można kształtować inny styl życia

Przystosowanie do niepełnosprawności przebiega bardzo różnie i zależne jest od:

doświadczeń pacjenta, osobowości pacjenta, stylem radzenia z sytuacja trudną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jatrogenia

Są to takie zachowania i wypowiedzi pracowników służby zdrowia, które wywierają

szkodliwy wpływ na stan psychiczny (jatropsychogenia) i fizyczny (jatrosomatopatia)
pacjenta. Wywołuje to w pacjencie reakcje lękowe, depresyjne itp. i powoduje dodatkowe
schorzenia, czy dolegliwości wywołane przez autosugestię (tylko u człowieka) lub
nieprawidłowe leczenie. Większość błędów jatrogennych to błędy związane z brakiem
niezbędnych informacji, niewłaściwym informowaniem, z niewłaściwą postawą, brakiem
wiedzy lub umiejętności psychologicznych w kontakcie z chorym. Wynikiem błędów
jatrogennych jest prawie zawsze lęk, poczucie zagrożenia.

Informowanie o chorobie - tj. przekazywanie złych informacji

Przez „przekazywanie złych informacji" rozumiemy taki sposób poinformowania

chorego o stanie zdrowia, który pogorszy jego dotychczasową opinię na ten temat. Należy
podkreślić, że przekazywanie złych informacji jest procesem, który powinien uwzględniać
pewne etapy.

Przed rozmową należy ustalić:

−

czy chory jest zdolny te informacje zrozumieć (ze względu na stan psychiczny),

−

czy jest on w stanie w danym momencie te informacje przyjąć (np. nasilenie dolegliwości
somatycznych).

Przystępując do właściwej rozmowy należy sprawdzić:

−

co chory już wie o swoim stanie,

−

co chce wiedzieć.

Gdy stwierdzimy, że chory nie orientuje się w swojej sytuacji, a nie wiemy czy chce się

dowiedzieć czegoś więcej stosujemy:

−

tzw. strzał ostrzegawczy mówiąc np. część złych informacji – „wyniki badań są dość
niepokojące”,

−

po takiej wypowiedzi trzeba dobrze obserwować reakcję pacjenta. Jeśli wygląda na
bardzo zszokowanego lub przybitego należy na tym chwilowo poprzestać podając
ewentualnie środek uspokajający i stwarzając mu możliwość przystosowania do sytuacji:
wyżalenia się, przemyślenia, uruchomienia mechanizmów obronnych itp.,

−

po pewnym czasie np. po kilku dniach kontynuujemy wprowadzanie chorego w jego
sytuację, sprawdzając czy stawia pytania i czy jest nadal zainteresowany tematem.

W przypadku, gdy prognoza jest niepomyślna a chory po zastosowaniu strzału

ostrzegawczego zaczyna stosować uniki, zaprzecza i nie wyraża chęci uzyskania dalszych
informacji należy dostosować się do jego życzenia - chory sam powinien dyktować, co, ile
i kiedy chciałby wiedzieć na temat swojej choroby.
W przypadku prognozy pomyślnej - możliwości leczenia onkologicznego, stopniowo
zapoznajemy go z całą sytuacją pamiętając by dać okazję do zadawania pytań. Bardzo istotna
jest także empatyczna życzliwa postawa lekarza, umożliwiająca choremu rozładowanie
napięcia uczuciowego (wygadanie się, płacz itp.) a także dokładne poinformowanie
o planowanym leczeniu. Ważne jest także by zakończyć rozmowę akcentem nadziei. Należy
pamiętać także, że zwykle zapotrzebowanie na informacje jest zależne od stopnia
zaawansowania procesu chorobowego: im choroba jest bardziej zaawansowana tym mniej
chory chce o tym wiedzieć (nawet, gdy wcześniej deklarował coś innego). Przekazywanie
złych informacji powinno być umiejętnością nabywaną przez uczniów szkół medycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Hospitalizacja i psychologiczne uwarunkowania kontaktu z chorym

Wiedza na temat reakcji emocjonalnych pacjenta oraz na temat uwarunkowań psychiki

człowieka i jego zachowań, stanowi podstawę w realizowaniu celów i zadań współczesnej
diagnostyki, opieki i leczenia. Badania problemu stresu u chorych w chwili hospitalizacji
dowodzą jak bardzo silne reakcje psychosomatyczne występują w różnych działaniach
i etapach leczenia. Ponad połowę pacjentów na fakt hospitalizacji reagowało silnym strachem.
Inni reagują lękiem, a tylko 27% reagowało opanowaniem emocjonalnym. Badania naukowe
potwierdzają, że strach, lęk i silne napięcie emocjonalne redukuje się u pacjenta poprzez
stworzenie szpitala skoncentrowanego na pacjencie. Oznacza to, że pacjent jest w łańcuchu
organizacyjnym podmiotem oddziaływań całej struktury szpitala czy przychodni.

Socjologowie medycyny podkreślają wpływ hospitalizacji na stan psychosomatyczny

i określają skutki hospitalizacji jako skutki psychospołeczne. Są to:

Psychospołeczne skutki hospitalizacji dla pacjenta:

−

utrata tożsamości i depersonalizacji (ciekawe przypadki),

−

zagubienie w nieznanym środowisku,

−

nieznajomość praw pacjenta i niemożliwość jego egzekwowania,

−

rutynowe traktowanie pacjenta (a nie indywidualnie),

−

brak możliwości komunikowania się z najbliższymi,

−

niedostateczne informacje na temat diagnozowania, leczenia, opieki i rekonwalescencji,

−

złe warunki lokalowe i wyposażenie szpitali,

−

brak intymności w trakcie zabiegów,

−

instytucjonalizm powoduje zanik aktywności, inicjatywy, wykonywania codziennych
czynności, spadek aktywności fizycznej .

Klasycznym przykładem zachowań tego typu jest traktowanie chorego jak ciekawego

przypadku bez dostrzegania w nim człowieka, błędny i bardzo stresujący sposób
przekazywania informacji o rozpoznaniu choroby lub złej prognozie, lekceważenie
psychicznych, społecznych

duchowych potrzeb chorego.

Z chwila przyjęcia do szpitala następuję zmiana ról społecznych i celów życiowych

pacjenta. Celami życiowymi staje się życie i zdrowie. Inne cele odroczone są czasie. Pacjent
przyjęty do szpitala przyjmuje inna rolę społeczną. Wchodzi w nowe warunki, często nie jest
w stanie szybko przystosować się do nowych warunków. Stan psychospołeczny pacjenta
wynika ze:

−

zmiany otoczenia społecznego,

−

zmiany otoczenia materialnego,

−

zmiany struktury potrzeb (aktywności, kulturalne) i sposobu ich zaspakajania;
(np. deprywacje),

−

zmiany pozycji społecznej.

Szpital ze swoją hierarchiczną strukturą jest źródłem stresu dla pacjenta a dla zespołu

terapeutycznego stwarza możliwość popełniania błędów jatrogennych. Przystosowanie się do
warunków

szpitalnych

ułatwia

pacjentowi:

pozytywna

atmosfera

zespole

psychoterapeutycznym, zintegrowane działanie zespołowe charakteryzujące się poczuciem
odpowiedzialności, efekty opieki i leczenia, bezpośredni kontakt pacjentem. Kultura
medyczna, miły nastrój, zaufanie członków zespołu do siebie, wzajemne zrozumienie oraz
respektowanie praw pacjenta stanowią istotny czynnik efektów psychoterapeutycznych
i zadowolenia pacjenta z jakości pobytu w szpitalu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki wpływ wywiera choroba na stan psychiczny pacjenta?
2. Jakie są rodzaje reakcji emocjonalnych na chorobę jako sytuację trudną?
3. Jakie są etapy przystosowania do niepełnosprawności?
4. Jakie rodzaje znaczenia ma dla pacjenta sytuacja chorobowa?
5. Jak pacjent ocenia ciężkość choroby?
6. Jakie znaczenie ma choroba w oczach pacjenta?
7. Jaki pośredni i bezpośredni wpływ na stan psychiczny pacjenta ma choroba?
8. Jakie są sposoby radzenia sobie z sytuacja choroby?
9. Jakie są etapy przystosowania się do inwalidztwa?
10. Co to są błędy jatrogenne?
11. W jakich obszarach pracownicy medyczni popełniają najczęściej błędy jatrogenne?
12. Jakie zasady należy stosować w informowaniu pacjenta aby nie popełnić błędu

jatrogennego?

13. Które elementy struktury i organizacji pracy szpitali, są źródłem stresu dla pacjenta?
14. Jakie skutki psychospołeczne dla pacjenta wynikają z hospitalizacji?
15. Jak informować pacjenta o chorobie o niepomyślnym rokowaniu?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Jesteś na zajęciach praktycznych w Izbie Przyjęć. Masz wykonać zdjęcie radiologiczne

płuc u pacjenta hospitalizowanego, który jest przygotowywany do natychmiastowej operacji.
Lekarz dyżurny tylko wspomniał o operacji. Pacjent jest zdenerwowany, niechętnie zgadza
się na badanie radiologiczne, ciągle wzdycha, nie słyszy, co do niego mówisz. Oceń,
w jaki sposób i w jakim stopniu pobyt w szpitalu może mieć wpływ na psychikę człowieka.
Jaki rodzaj błędu jatrogennego popełniono? W jaki sposób należało przyjąć pacjenta do
szpitala i przygotować psychicznie do operacji, aby nie pogłębiać sytuacji trudnej pacjenta?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla uczniai literatury,
2) wyszukać w literaturze psychologicznej i medycznej rodzaj reakcji chorego na fakt

choroby,

3) powtórzyć style radzenia sobie z sytuacją trudną,
4) wymienić czynniki, które są źródłem sytuacji stresowej, z jakimi chory ma do czynienia

podczas pobytu w szpitalu,

5) wypisać psychospołeczne skutki hospitalizacji,
6) sporządzić listę najczęściej popełnianych błędów jatrogennych,
7) rozpoznać stany emocjonalne pacjenta,
8) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ stan uczuciowy i emocjonalny pacjentki, na podstawie opisu przypadku.

Popatrz w swojej wyobraźni na splecione dłonie i skuloną postawę pacjentki staruszki,

cichutko siedzącej i wypowiadającej pacierz. Od czasu do czasu podnosi lekko głowę i mocno
wzdycha. Z wywiadu wiesz, że mieszka z rodziną i bardzo kocha wnuki. Była bardzo
pomocna w gospodarstwie domowym. Niechętnie rozmawia. Będzie hospitalizowana.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wyszukać w literaturze psychologicznej i medycznej rodzaj reakcji chorego na fakt choroby,
3) powtórzyć style radzenie sobie z sytuacja trudną,
4) wymienić czynniki, które są źródłem sytuacji stresowej, z jakimi chory ma do czynienia

podczas pobytu w szpitalu,

5) rozpoznać stany emocjonalne pacjenta,
6) określić psychospołeczne skutki hospitalizacji,
7) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić bezpośredni wpływ choroby na stan psychiki pacjenta?



2) scharakteryzować wpływ pośredni choroby na stan psychiczny pacjenta?



3) przedstawić przebieg przeżywania choroby ?



4) omówić ocenę sytuacji choroby w oczach pacjenta?



5) wymienić klasyfikację znaczenia choroby ?



6) omówić poszczególne znaczenia choroby w oczach pacjenta ?



7) podać trójstopniową klasyfikację oceny ciężkości choroby?



8) scharakteryzować „pomniejszanie choroby”?



9) omówić interpretację pacjenta w przypadku wyolbrzymiania sytuacji choroby?



10) przedstawić reakcje emocjonalne spowodowane chorobą?



11) omówić sposoby radzenia sobie z chorobą?



12) przedstawić etapy przystosowania się pacjenta do sytuacji niepełnosprawności?



13) określić, który z etapów jest pozytywny i konstruktywny?



14) omówić zasady udzielania informacji pacjentowi ?



15) podać definicję jatrogenni?



16) omówić obszary procesu opieki w których najczęściej popełnia się błędy jatrogenne?



17) scharakteryzować czynniki wynikające z hospitalizacji a wpływające

negatywnie na stan psychiczny pacjenta?



18) wskazać na psychospołeczne uwarunkowania hospitalizacji i komunikowania się

z pacjentem i w zespole?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Konflikty interpersonalne i niektóre metody ich rozwiązywania

4.9.1. Materiał nauczania

Konflikty

Konflikt powstaje, gdy dwie lub więcej osób zależnych od siebie spostrzega niemożliwe

do pogodzenia różnice w różnych zakresach. Konflikt interpersonalny jest to zjawisko
złożone z szeregu epizodów: sprzeczne cele, interesy, negatywny, wzajemny wpływ
partnerów na siebie, charakterystyczny układ powiązań między epizodami. W zależności
od zakresu sprzeczności tych interesów wyróżniamy konflikty:

−

interpersonalne (wewnętrzny stan sprzeczności pragnień, przekonań i wartości jednostki),

−

interpersonalne (sprzeczne cele, interesy, negatywny, wzajemny wpływ partnerów
na siebie, charakterystyczny układ powiązań między epizodami).

Procesy konfliktowe mogą być:

−

destrukcyjne – (o charakterze antagonistycznym) to zjawiska niszczące, wywołujące
wrogość powodujące frustracje, lęk, zaburzenia osobowości. Prowadzą do wytworzenia
się u jednostki takich zburzonych postaw społecznych, jak np.: postawa „przeciw
ludziom” czy postawa „od ludzi”. Objawiają się najczęściej poprzez różne formy walki
otwartej (wyzwiska, przemoc, rękoczyny, bójki) oraz ukrytej (szykany, bojkot, sabotaż).

−

konstruktywne - (pozbawione antagonizmów) stają się „motorem postępu”, czynnikiem
aktywizującym, integrującym, stwarzającym warunki do zdobywania kompetencji
interpersonalnych, w tym takich umiejętności, jak tolerancja i dochodzenie do
kompromisu. Są „szkołą” społecznego współżycia, w której partnerzy uczą się wyrażać
swoje opinie, poglądy, stanowiska, a co za tym idzie – bronić ich, walczyć
o przeforsowanie własnych dążeń w sposób zgodny z powszechnie obowiązującym
kodeksem moralnym.
Wyróżnia się kategorie konfliktów. Są to konflikty:

−

interesów (materialno - ekonomiczne),

−

strukturalny - z pozycji w pracy, w społeczeństwie, w rodzinie,

−

racji- błędne postrzeganie miejsca w społeczności,

−

dóbr symbolicznych (władza, prestiż, przekonania),

−

niemożność realizacji potrzeb,

−

wartości, religijny, społeczny, etyczny.

Konflikt charakteryzuje się objawami (detektory):

−

unikanie kontaktu z partnerem,

−

kontakt formalny, brak cierpliwości,

−

brak tolerancji,

−

prowokowanie impulsywnych zachowań partnera, złośliwe komentarze, ironiczne
traktowanie, przejawianie nieufności,

−

ograniczenie swobody działań partnera,

−

fiksacja –uparte trzymanie się przy swoim zadaniu,

−

podkreślanie różnic i odrębności,

−

atakowanie przewidywanych działań.

Tendencja do eskalacji konfliktu jest wynikiem, wzajemnie powiązanych procesów:

współzawodnictwo, pojawia się przy próbie wygrania konfliktu, prowadzi do: zubożenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

komunikacji, chęci narzucenia swoich preferencji i stanowisk (siłą, oszustwem, sprytem),
wrogich postaw, błędna percepcja połączona z uprzedzeniami, procesy zaangażowania
wynikające z nacisku na poznawczą i społeczną spójności.

Negocjacje

Do efektywnych metod rozwiązywania konfliktów należą: negocjacje i mediacje. Styl

negocjowania nazywamy inaczej - strategią, taktyką, metodą, sposobem, rodzajem i grą.

Styl prowadzenia negocjacji wynika z: predyspozycji osobowościowych, świadomego

wyboru. Nadrzędnym celem negocjacji jest osiągnięcie consensusu, zgody.

Wyróżnia się modele stylów negocjowania:

−

pozycyjny (twardy).Twardy styl zakłada pokonanie przeciwnika i zaspokojenie
maximum interesów własnych kosztem strony przeciwnej,

−

uległy (miękki) - miękkie negocjacje skłaniają do ustępowania drugiej stronie przy
rezygnacji z własnych interesów.(nie chcemy stracić sympatii partnera, boimy się jego
reakcji, nie potrafimy odmówić),

−

kooperacyjny (współpracujący). Negocjacje doprowadzają do rozsądnego kompromisu,
do sytuacji „wygrany-wygrany”. Generalnie każdy posiada własny dominujący styl
negocjowania oraz style trzymane w zanadrzu będące zamierzoną strategią do
wykorzystania na wypadek porażki negocjacyjnej przy korzystaniu ze stylu
dominującego.
Wyróżnia się pięć zasadniczych sposobów reakcji na zaistniały konflikt:

1) strategia dominacji – polega na tym, że jedna ze stron, chcąc osiągnąć swoje cele, nie

bierze pod uwagę celów drugiej strony, stosuje perswazje, groźby i przemoc. Styl ten
stosowany jest, gdy konieczne jest szybkie rozwiązanie konfliktu lub, gdy druga strona
konfliktu wykorzystuje ugodowe zachowanie,

2) strategia dostosowania się – strona konfliktu wyraża zgodę na żądanie lub opinię drugiej

strony, gotowość do współpracy, skłonność do ustępstw albo poświęcenie własnych
interesów w imię dobrych stosunków. Styl ten powinien być stosowany wówczas,
gdy konflikt dotyczy spraw ważniejszych dla drugiej strony lub, gdy wiadomo,

że popełniliśmy błąd,

3) strategia unikania – polega na wycofaniu się strony z sytuacji konfliktowej, co wynika

z poczucia braku możliwości wywierania nacisku na drugą stronę oraz z przekonania,

że koszty są za wysokie w stosunku do istoty konfliktu,

4) strategia kompromisu – ma ona miejsce wówczas, gdy staje się oczywiste, iż żadna

ze stron nie zdoła w całości przeforsować swego poglądu. Dążą one wówczas
do zachowania najistotniejszych spełnienia tych najistotniejszych dla nich żądań. Styl ten
należy stosować, gdy strony są równie silne i zmierzają do wykluczających się celów
lub, gdy wystarczy osiągnąć porozumienie tylko na jakiś czas,

5) strategia współpracy – polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemu przy

uznaniu i zaspokojeniu celów obu stron. Strony konfliktu nie powinny skupiać się tylko
na sztywnych stanowiskach, ale skupić się na interesach.

Fazy negocjacji prowadzące do kompromisu:

1. Analiza i ocena sytuacji:

−

zdefiniowanie problemu,

−

zdefiniowanie korzyści obu stron,

−

opracowanie możliwości,

−

zbieranie informacji,

−

identyfikacja interesów obu stron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Planowanie:

−

podjęcie decyzji odnośnie planu działania,

−

wybór priorytetów własnych interesów,

−

opracowanie nowych możliwości i kryteriów.

3. Dyskusja:

−

różnice w postrzeganiu faktów,

−

poczucie frustracji i złość,

−

trudności w komunikowaniu się,

−

porozumienie stron.

Techniki wspomagające rozwiązywanie konfliktów

Metody nastawione na rozwiązanie problemu:
1. Psycho i socjodramy

−

spotkanie mózgów milczeniu (komunikacja niewerbalna),

−

postawienie się mózgów sytuacji partnera,

−

granie roli (dziennikarz

mózgów VIP).

2. Burza mózgów.
3. Twórczy bałagan.
4. Wymiana wizerunków – forma rysunku, zadania, opisu przymiotnikami.
5. Negocjacje.

−

oddzielić ludzi od problemu,

−

znaleźć wspólne interesy, co nas łączy,

−

stosowanie obiektywnych kryteriów,

6. Mediacje.

Mediacje

Mediacje (łac. mediare - być w środku) to dobrowolny i poufny proces dochodzenia do

rozwiązania sporu, prowadzony w obecności osoby neutralnej - mediatora. Mediacje różnią
się od rozstrzygnięć instytucjonalnych (w tym sądowych) przede wszystkim tym, że ich celem
nie jest ustalenie, kto ma rację, ale wypracowanie rozwiązania satysfakcjonującego strony
sporu. Mediator nie ma władzy podejmowania decyzji merytorycznych. Jego celem jest
pomoc zwaśnionym stronom w dobrowolnym osiągnięciu ich własnego, wzajemnie
akceptowanego porozumienia w spornych kwestiach.

Dwanaście etapów mediacji, które mediator powinien zaplanować w swojej pracy:

1. Nawiązanie kontaktu ze stronami sporu (zainicjowanie wstępnych kontaktów, budowanie

wiarygodności, wyjaśnienie stronom istoty procesu, zmotywowanie stron do podjęcia
mediacji - zwiększenie zaangażowania w procedurę mediacji, podtrzymywanie kontaktu).

2. Wybór strategii prowadzenia mediacji (pomoc stronom w ocenie różnych sposobów

rozwiązania konfliktu i dokonaniu wyboru potrzebnego im sposobu rozwiązania).

3. Zbieranie i analizowanie podstawowych informacji (gromadzenie i analizowanie

istotnych informacji o osobach uczestniczących w konflikcie, dynamice i istocie
konfliktu; weryfikowanie dokładności danych; minimalizowanie wpływu nieścisłych
i niedostępnych danych).

4. Sporządzenie szczegółowego planu mediacji (ustalenie strategii i wynikających z nich

typowych posunięć, które umożliwią stronom zmierzanie w kierunku porozumienia;
ustalenie ewentualnych nietypowych interwencji odpowiadających specyfice konfliktu).

5. Budowanie zaufania i współpracy (psychologiczne przygotowanie stron do udziału

w negocjacjach na zasadnicze tematy, kierowanie silnymi emocjami stron, sprawdzenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

percepcji i minimalizowanie wpływu stereotypów, budowanie zaufania i uznawania racji
stron, wyjaśnianie, klasyfikacja wypowiedzi).

6. Rozpoczęcie sesji mediacyjnej (otwarcie negocjacji pomiędzy stronami, stworzenie

pozytywnej i otwartej atmosfery, ustalenie podstawowych „reguł gry" i zasad
zachowania, pomoc stronom w wentylacji emocji, nakreślenie obszarów tematycznych
i spraw do dyskusji).

7. Zdefiniowanie spraw i ustalenie planu (ustalenie szerokiego obszaru tematów

interesujących obie strony, uzyskanie zgody stron na podjęcie określonych tematów
w dyskusji, rozstrzygnięcie kolejności omawiania poszczególnych spraw).

8. Odkrywanie ukrytych interesów stron (ustalenie rzeczywistych, proceduralnych

i psychologicznych interesów stron, uświadomienie stronom ich wzajemnych interesów).

9. Generowanie opcji rozwiązań (rozwijanie świadomości stron dotyczącej potrzeby

tworzenia różnorodnych pomysłów rozwiązań, zmniejszenie przywiązania stron do
swoich stanowisk i jedynych pomysłów rozwiązań, tworzenie rozwiązań przy użyciu
przetargu biorącego pod uwagę stanowiska, jak również interesy stron).

10. Ocena możliwości rozwiązań (przegląd interesów stron; ocena, na ile interesy stron mogą

być zaspokojone w ramach dostępnych możliwości rozwiązań; ocena kosztów
i korzyści płynących z wybrania określonych opcji).

11. Przetarg końcowy (osiąganie porozumienia w drodze negocjacji poprzez stopniowe

zbliżenie stanowisk, przejście do rozwiązań końcowych łączących uzgodnienia
szczegółowe, uzgodnienie proceduralnych środków osiągania porozumienia w kwestiach
merytorycznych, wypracowanie zasad akceptowanych przez obie strony).

12. Osiągnięcie formalnego porozumienia (ustalenie proceduralnych kroków pozwalających

na formalizowanie porozumienia, ustalenie procedury pozwalającej na ocenę i kontrolę
zawartego porozumienia, sformalizowanie porozumienia i stworzenie mechanizmu
zapewniającego.

Dyskusja jako forma zespołowego komunikowania pozwala na:

−

konfrontację różnych poglądów i stanowisk oraz wszechstronne oświetlenie omawianych
zjawisk, problemu,

−

wystąpić musi wprowadzenie do dyskusji (ogólny zarys problematyki treść dyskusji).

Zasady główne:

−

merytoryczne przygotowanie uczestników,

−

przestrzeganie kultury dyskutowania,

−

istotne zadanie ma prowadzący dyskusję,

−

przygotowanie uczestników,

−

wprowadzenie do dyskusji,

−

organizację dyskusji i pracy w grupach,

−

podsumowanie dyskusji.

Prowadzący dyskusję powinien zadbać o możliwie szczegółowe wyjaśnienie, a już na

pewno przestrzeganie takich zasad dyskusji, jak:
1. Przestrzeganie obowiązku słuchania prowadzącego.
2. Przestrzeganie zasady mówienia tylko w swoim imieniu oraz trzymania się tematu.
3. Unikanie

natychmiastowej

konfrontacji

autorami

promującymi

poglądy,

z którymi nie zgadzamy się w zdecydowany sposób.

4. Dbanie o to, aby wszyscy zabierali głos.
5. Wyrażanie się jasno, możliwie jednoznacznie i zrozumiałe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Stosowanie rekapitulacji, zbieranie i grupowanie stanowisk i poglądów wszystkich

uczestników.

7. Eliminowanie przypadków przerywania innym i zdecydowane ograniczanie sytuacji,

kiedy wielu uczestników spotkania mówi jednocześnie.

8. Zabieganie o to, by uczestnicy argumentowali konkretnie na rzecz swojego stanowiska,

a jednocześnie wysłuchiwali argumentów drugiej strony.

9. Promowanie postawy szacunku dla innych uczestników dyskusji, a przede wszystkim

ograniczanie obrażania, atakowania, ośmieszania czy robienia niewłaściwych aluzji.

10. Kształtowanie rzeczywistej potrzeby poznania stanowisk, opinii i racji oponentów.
11. Trzymanie się zasady, że gdy poziom emocji grozi wybuchem, kończymy dyskusję,

podkreślając różnicę zdań.

12. Zawsze na zakończenie podsumowywanie rezultatów dyskusji.

Odpowiednio przygotowana i dobrze przeprowadzona dyskusja w znaczący sposób służy

formowaniu postawy szacunku wobec pozostałych uczestników dyskusji, a tym samym
formuje postawę szacunku, zrozumienia i empatii wobec drugiego człowieka. Dyskusja jako
forma zespołowego komunikowania się powinna być metodą wypracowywania wspólnych
pomysłów, stanowisk i rozwiązań. Warto pamiętać, że posiada wiele technik,
a nawet może zakładać rozmaite cele.

Dyskusja okrągłego stołu

Polega na swobodnej wymianie poglądów między prowadzącymi dyskusję a uczącymi

się słuchacze na kursie studenci itd.

Cechy charakterystyczne dyskusji:

−

swoboda dyskutantów,

−

nieformalność dyskusji.

Cel: Doprowadzenie do zbliżenia:

−

stanowisk różnych grup interesu (biorących udział w dyskusji),

−

osiągnięcie kompromisu zwanego konsensusem.

Dyskusja panelowa

Gremia:

−

eksperci,

−

audytorium

Cechy charakterystyczne:

−

eksperci (panel) są dyskutantami,

−

audytorium, uczący się,

−

prowadzący – kieruje, pilnuje dyscypliny merytorycznej, czasowej, podsumowuje
dyskusje.
Po zaprezentowaniu stanowiska ekspertów głos zabiera audytorium, które odrzuca

stanowiska ekspertów lub potwierdzają wraz z uzasadnieniem.

Zastosowanie dyskusji panelowej w: konferencjach, sesjach naukowych.

Dyskusja wielokrotna

Najlepiej stosować ją wówczas, gdy trzeba w szybkim czasie zebrać opinie większej

liczby osób. Procedura dyskusji wielokrotnej jest następująca:
1. Wybór przewodniczącego obrad.
2. Ustalenie problemu będącego przedmiotem dyskusji.
3. Sformułowanie tego problemu i zapisanie go.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Podział uczestników dyskusji na kilkuosobowe zespoły.
5. Wybór przewodniczących zespołów.
6. Przedyskutowanie problemu w zespołach i zaproponowanie rozwiązania (rozwiązań).
7. Przedstawienie rozwiązań wypracowanych w zespołach wszystkim uczestnikom dyskusji.
8. Przeprowadzenie dyskusji plenarnej nad propozycjami zespołów.
9. Podsumowanie dyskusji przez przewodniczącego obrad.

W procedurze dyskusji wielokrotnej przewidziane są trzy wyraźnie wyodrębnione fazy:

pierwsza - obrady plenarne (pp. 1-5), druga - obrady w zespołach (p. 6), trzecia - ponownie
obrady plenarne (pp.7-9). Czas przewidziany na poszczególne fazy powinien orientacyjnie
wynosić: pierwsza ok. 15-20 min.; druga ok. 30-45 min.; trzecia - ok. 20-30 minut. Na
przewodniczących obrad - plenarnych i zespołowych - dobrze jest wybrać osoby, które znają
się na dyskutowanym zagadnieniu, wówczas ukierunkowanie i podsumowanie dyskusji nie
powinno sprawiać im trudności.

Ustalenie przedmiotu dyskusji może nastąpić wcześniej i być powiązane

z przekazaniem uczestnikom materiałów do przygotowania się. W takiej sytuacji dyskusja
plenarna rozpocznie się od sformułowania problemu, tzn. postawienia pytania lub pytań
związanych merytorycznie z wybranym zagadnieniem. Zapisanie pytania (pytań) zapobiegnie
ich zniekształceniu. Podczas obrad, o których mowa w p. 6, wszystkie zespoły mogą
poszukiwać odpowiedzi albo na to samo pytanie, albo każdy zespół na inne. Obrady
w zespołach lepiej prowadzić w odrębnych pomieszczeniach lub w tak dużej sali,
by dyskutujący nie przeszkadzali sobie nawzajem. Zespoły powinny liczyć 5-8 osób. Taka
liczba umożliwi wypowiedzenie się każdemu, a jednocześnie pozwoli na ujawnienie się
zróżnicowania poglądów. Należy jednak pamiętać, że ta faza dyskusji powinna zakończyć się
wypracowaniem rozwiązania (rozwiązań) problemu będącego przedmiotem obrad. Zapisanie
rozwiązania na piśmie (np. dużych arkuszach papieru) zoptymalizuje jego prezentację innym
uczestnikom dyskusji. Wypracowane rozwiązanie przewodniczący zespołów przedstawiają
podczas ponownych obrad plenarnych, a przewodniczący obrad poddaje je pod dyskusję
wszystkim obecnym na sali. Następstwem ponownych obrad plenarnych powinno być
uzgodnienie rozwiązania (rozwiązań) problemu sformułowanego w p. 3. Jeśli do tego nie
dojdzie, należy rozważyć odbycie kolejnej rundy dyskusji, niekoniecznie tego samego dnia.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1. Co rozumiesz pod pojęciem konflikt?
2. Czym konflikt się charakteryzuje?
3. Jakie znasz strategie rozwiązywania konfliktów?
4. Czym różnią się kompromis od strategii współpracy?
5. Jak rozumiesz strategie rozwiązywania konfliktu?
6. Jakie znasz sposoby rozwiązywania konfliktów?
7. Co to jest styl negocjacji miękki a jak rozumiesz styl twardy negocjacji?
8. Jakie znasz fazy negocjacji?
9. Co oznacza pojęcie mediacja?
10. Czy znasz etapy mediacji?
11. Jakie zadania stoją przed mediatorem?
12. Jakie znasz zasady dyskusji?
13. Jakie rodzaje dyskusji zastosujesz do rozwiązywania konfliktów?
14. Jaką rolę pełni przewodniczący dyskusji wielokrotnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj scenariusz z metodami rozwiązania konfliktu przedstawionego w opisie sytuacji.
Personel oddziałów szpitala zgłasza niezadowolenie z organizacji pracy techników

radiologów zakładu radiologii. W argumentacji podają zbyt długie oczekiwanie z pacjentem
na wykonanie badania, umawianie wszystkich pacjentów na jedną godzinę w związku,
z czym robi się duża kolejka przed gabinetem diagnostycznym, czas oczekiwania jest
niekorzystny dla stanu chorych a także powoduje opuszczenie przez pielęgniarki i personel
pomocniczy oddziału, co stwarza zagrożenie dla pozostałych chorych, którzy pozostają bez
opieki.

Dyrektor zaproponował Tobie zająć się tą sprawą i szybko rozwiązać konflikt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z Poradnika dla ucznia i literatury,
2) wskazać rodzaje strategii rozwiązywania konfliktów,
3) wymienić przyczyny zaistniałej sytuacji,
4) wymienić dążenia każdej strony konfliktu,
5) dobrać odpowiednią strategię rozwiązywani konfliktu,
6) przygotować scenariusz z metodami rozwiązania konfliktu,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy,
8) dokonać oceny własnych działań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

W klasie wyłoniła się grupa kolegów, którzy kwestionują wybrane władze do samorządu

klasowego. Atmosfera jest napięta, nie sprzyja nauce, wybuchają kłótnie. Wychowawca
próbował pogodzić zwaśnione strony, ale nie rozwiązał konfliktu. Przedstaw, w jaki
konstruktywny sposób rozwiązać problem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicje konfliktu interpersonalnego?



2) omówić kategorie konfliktu i objawy ?



3) wymienić strategie rozwiązywania konfliktów?



4) scharakteryzować strategię kompromisu i współpracy ?



5) przedstawić pojecie negocjacji?



6) omówić fazy negocjacji?



7) omówić style negocjacyjne?



8) przedstawić techniki wspomagające rozwiązywanie konfliktów?



9) podać pojęcie mediacji?



10) przedstawić zadania mediatora?



11) zaprezentować zasady dyskusji?



12) podać rodzaje dyskusji?



13) omówić zasady prowadzenia dyskusji przez przewodniczącego .



14) omówić istotę dyskusji panelowej?



15) przedstawić styl miękki i twardy negocjacji?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Etyka zawodowa. Wartości etyczne zawodów medycznych

4.10.1. Materiał nauczania

Etyka to zespół ocen oraz nakazów i zakazów regulujących postępowanie ludzi,

uznanych za słuszne w danej społeczności, klasie społecznej, grupie zawodowej. To ogół
norm moralnych, poglądów i wartości moralnych ustalonych tradycją lub ścisłym zapisem
oraz uznanych w danej zbiorowości za właściwe. Zachowaniem ludzi kieruje, więc określony
system wartości. Wartością jest zwykle to, co jest cenne.

Za etyczne uznaje się takie postępowanie, które jest zgodne z obowiązującymi w danym

społeczeństwie zasadami.

W ścisłym związku z problematyką etyczną pozostaje etyka zawodowa, czyli zbiór zasad

moralnych, obowiązujących z racji wykonywania zawodu. Kodeks zawiera pewne standardy
zachowań etycznych, których pracownicy muszą przestrzegać, wykonując swój zawód.

Standardy te odnoszą się do zawodu, relacji ze współpracownikami, klientami,

pracodawcą i społeczeństwem.

Można również szerzej rozumieć etykę zawodową jako zastosowanie ogólnych zasad

etycznych do rozwiązywania specyficznych kwestii moralnych, pojawiających się w praktyce
medycznej

Do zadań etyki zawodowej możemy zaliczyć:

−

regulowanie stosunków wewnątrz grupy zawodowej. Chodzi tu o reguły etyki,
określające zachowania względem siebie przedstawicieli danej grupy. Zasady moralne
w tym zakresie mają znaczenie dla całej grupy zawodów, dla poszczególnych
przedstawicieli tworzących te grupę, dla zachowania ich suwerenności, dobrego
samopoczucia, bezpieczeństwa. W grę wchodzi solidarność zawodowa, wzajemna
pomoc, życzliwe przekazywanie wiadomości i umiejętności współpracownikom,
zwłaszcza młodszym, uczącym się zawodu,

−

określenie stosunku przedstawicieli zawodu do przedmiotu pracy, zwłaszcza, jeśli
stanowi go bezpośrednio jednostka ludzka,

−

zabezpieczenie przedstawicieli poszczególnych zawodów lub specjalności przed
szczególnie zagrażającymi im niebezpieczeństwami moralnymi, wiążącymi się
z charakterem wykonywanej pracy,

−

podnoszenie prestiżu grupy zawodowej w opinii społeczeństwa. Prestiż społeczny
oznacza dla grupy zawodowej możliwość wyższych dochodów i satysfakcję moralną,
zaspokaja potrzebę znaczenia oraz usprawnia funkcjonowanie całej grupy.

Zawody medyczne zajmują tutaj szczególne miejsce, gdyż wstępują w strefę

biomedyczną człowieka. Sferę uznawaną za najwyższą wartość człowieka. Nauka zajmująca
się tymi problemami to bioetyka, która rozpatruje zasady powinności moralnej w odniesieniu
do choroby w relacji pracownik służby zdrowia – pacjent.

Kodeks etyczny to nie tylko zbiór nakazów i zakazów, których należy przestrzegać,

wykonując zawód, lecz jest również przekazaniem pewnych wartości, m.in. takich jak:

−

działania na rzecz dobrobytu społecznego,

−

poprawa warunków bytu osób, rodzin, grup (zaspokajanie potrzeb),

−

działania, zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości społecznej,

−

szacunku dla osoby ludzkiej, godności ludzkiej,

−

czynienia dobra i niekrzywdzenia (Primum non nocere),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

odpowiedzialności za wykonane i nie wykonane zadania,

−

poufności (tajemnicy i prawdomówności).

Kodeks nawiązuje do idei służenia człowiekowi potrzebującemu:

−

poszanowania godności człowieka i obrony tej godności,

−

prawa człowieka do samostanowienia,

−

dbałości o równość szans.
Każdy człowiek powinien umieć rozpoznawać wartości etyczne i stosować je we

wszystkich obszarach swojej działalności – relacjach rodzinnych i towarzyskich, w szkole,
na uczelni, w pracy, działalności gospodarczej i życiu publicznym. Pracownikowi etyka
nakazuje lojalność wobec firmy, wypełnianie poleceń przełożonego i uczciwość. Pracując
w zespole, powinniśmy być koleżeńscy i pomocni, dbać o dobrą atmosferę w grupie, nie
rywalizować z innymi w nieuczciwy sposób, dążyć do sukcesu całej grupy. W niektórych
zawodach na przykład nauczyciela, lekarza, prawnika, zasady moralne są wyraźnie
sformułowane jako etyka zawodowa.

W kodeksie etyki zawodowej podkreśla się bardzo mocno pojęcie odpowiedzialności

pracowników medycznych podczas wykonywania i realizowania określonych zadań.

Rodzaje odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność prawna:

Karna związana z naruszeniem prawa karnego, opiekująca osoba jest sprawcą czynu

zabronionego prawem.

Cywilna jest to obowiązek wynagrodzenia wyrządzonej szkody lub straty przez sprawcę.

Ma charakter majątkowy. Opiekująca się osoba ponosi odpowiedzialność w trakcie działania
zawodowego, pacjent doznaje uszczerbku na zdrowiu (inwalidztwo, śmierć).

Materialna określana jest przez Kodeks pracy. To ponoszenie przez pracownika

konsekwencji za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy (odpowiedzialność za sprzęt, aparaturę,
innych określanych w regulaminie pracy).

2. Odpowiedzialność służbowa:

Pracownik ponosi odpowiedzialność za zadania powierzone przez pracodawcę i zawarte

w zakresie obowiązków na danym stanowisku pracy w ramach określonej funkcji.(Kodeks
Pracy i regulamin pracy)

3. Odpowiedzialność moralna:

To odpowiedzialność za czyny, zachowanie niezgodne z normą moralną przyjętą

w danym środowisku.

4. Odpowiedzialność zawodowa:

Wiąże się z przynależnością do grupy zawodowej. Jest to obowiązek prawny lub moralny

ponoszenia odpowiedzialności za wykonane lub niewykonane zadania lub polecone innym,
lub zaniedbanie bądź zaniechanie. Pracownicy medyczni w czasie wykonywania zadań
zawodowych powinni znać i przestrzegać obowiązujące prawa pacjenta.

Prawa pacjenta to zespół zasad wynikających bezpośrednio z przepisów prawnych, które

określają podstawowe uprawnienia pacjenta. Do podstawowych regulacji w tym zakresie
należą następujące ustawy:

−

Konstytucja

−

Ustawa dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408,
ze zm.),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943
ze zm.),

−

Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2002 r. Nr 57,
poz. 602 ze zm.),

−

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz.
535 ze zm.),

−

Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek,
tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411).
Zbiór praw wynikających z osiągnięć powyższych ustaw tworzy dokument zwany Kartą

Praw Pacjenta. Zgodnie z tym dokumentem pacjent ma prawo m. in. do:

−

świadczeń zdrowotnych odpowiadających wiedzy medycznej,

−

informacji o swoim stanie zdrowia,

−

wyrażeniu zgody na udzielenie odpowiednich świadczeń lub ich odmowy po uzyskaniu
odpowiednich informacji,

−

intymności i poszanowania godności w czasie wykonywania świadczeń zdrowotnych,

−

umierania w spokoju i godności.

Pożądane cechy etyczne przyszłego pracownika medycznego

W zależności od fizycznego i psychicznego stanu chorego wymagane są od osoby

opiekującej się nim pewne cechy charakteru. Zaleca się również przestrzeganie określonych
zachowań względem chorego.

Technik elektroradiolog powinien przejawiać cechy:

−

dojrzałości emocjonalnej, wykazywać się kulturą osobistą i poszanowaniem godności
człowieka, ( patrz osobowość),

−

odpowiedzialności, systematyczności i uczciwości w pracy,

−

taktu, delikatności, dokładności, cierpliwości i skrupulatności,

−

dążenia do zdobycia zaufania chorego,

−

zapewniać poczucie bezpieczeństwa,

−

wykazywać się zrozumieniem, empatią dla drugiego człowieka,

−

wykazywać się profesjonalizmem, udzielać prawidłowej i fachowej pomocy,

−

być zaangażowanym.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest etyka?
2. Co to jest etyka zawodowa?
3. Jakie są zadania etyki zawodowej?
4. Co to są normy etyczne?
5. Jakie są wartości etyczne?
6. Co rozumiesz pod pojęciem systemu wartości etycznych?
7. Co to są prawa pacjenta?
8. Gdzie są określone prawa pacjenta?
9. Jakie jest znaczenie praw pacjenta?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Kolega w pracy wykonuje złe jakościowo zdjęcia. Lekarze interpretując obraz

radiologiczny zdjęć stwierdzają poważne błędy merytoryczne, wykonane zdjęcie nie zawiera
obrazu zaleconego przez lekarza na skierowaniu do Pracowni RTG. Pomyłki są groźne
w skutkach dla pacjentów. Zespół jest oburzony na kolegę, który broniąc się nawet nie
zajmuje właściwej postawy. Praca kolegi wpływa na negatywną ocenę całego zespołu
i obniża zaufanie do pracy techników elektroradiologów.

Przeanalizuj opisany problem i przedstaw sposób rozwiązania w świetle kodeksu etyki i

innych przepisów prawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zapoznać się z Kodeksem innych zawodów medycznych,
3) przestudiować inne przepisy prawne dotyczące pracownika,
4) zdobyć wiedze na temat ponoszenia odpowiedzialności,
5) kartą praw pacjenta,
6) sformułować zasady etyczne,
7) opracować formę graficzna,
8) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

koledzy innych zawodów medycznych,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

Ćwiczenie 2

Opracuj własny kodeks etyki technika elektroradiologa zawierający najistotniejsze

Twoim zdaniem, zasady etyczne i system wartości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zapoznać się z kodeksem innych zawodów medycznych,
3) przestudiować systemy wartości w tym zawodów medycznych,
4) przeanalizować kartą praw pacjenta,
5) sformułować zasady etyczne,
6) opracować formę graficzną kodeksu,
7) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z przyłączem do Internetu,

−

koledzy innych zawodów medycznych,

−

arkusze papieru formatu A1,

−

kolorowe kartki formatu A4, flamastry,

−

Poradnik dla ucznia,
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie etyki i etyki zawodowej?



2) wyjaśnić znaczenie wartości etycznych?



3) wymienić prawa pacjenta?



4) wskazać źródła i skutki formułowania praw pacjenta?



5) wskazać zagrożenia płynące z łamania zasad etyki zawodowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 25 zadań dotyczących Nawiązywania i utrzymywania kontaktów

międzyludzkich.

Wszystkie

zadania są wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź

jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi: w zadaniach wielokrotnego

wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną
odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Psychologia jest nauką zajmującą się

zachowaniem się człowieka, uczeniem się.

procesami poznawczymi.

emocjami i uczuciami.

wszystkimi powyższymi.

2. Myślenie jest to proces umysłowy polegający na

odbiciu rzeczywistości w sposób bezpośredni.

operowanie informacjami, danymi, ich selekcja i wytwarzanie.

wydobywaniu informacji z pamięci.

przetwarzaniu spostrzeżeń, wyobrażeń i wrażeń.

3. Rozumowaniem nazywamy

wyprowadzanie jednych sądów z drugich.

wyprowadzaniem z wnioskowania nowych sądów.

proces argumentowania.

proces myślenia.

4. Podstawowymi cechami sytuacji problemowej są

oczywistość, zależność od sytuacji, łatwość rozwiązania.

zależność od sytuacji, łatwość rozwiązania, chwilowość.

zależność od sytuacji, trudność rozwiązania, niejasność.

niejasność, zależność od sytuacji, łatwość rozwiązania.

5. Zbiór zasad i reguł postępowania, którymi kierujemy się w rozwiązaniu problemu

nazywamy
a) decyzją.
b) strategią.
c) sposobem.
d) formą.

6. Frustrację definiuje się zapisanymi poniżej określeniami z wyjątkiem jednego

stan udaremnienia dążeń.

stan przykrego napięcia emocjonalnego.

stres nerwicowy.

pojawienie się przeszkody.

7. Sytuacje konfliktowe typu przyciąganie - unikanie są sytuacjami rozumianymi jako

konflikty w kategoriach
a) zadaniowych.
b) etycznych.
c) uczuciowych.
d) motywacyjnych.

8. Fazy stresu to kolejno występujące

a) mobilizacja, rozstrojenie i zmęczenie.
b) rozstrojenie, destrukcja i mobilizacja.
c) rozstrojenie, destrukcja i rezygnacja.
d) mobilizacja, rozstrojenie i destrukcja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. W fazie rozstrojenia stresu pojawiają się reakcje świadczące o zaburzonej organizacji

działania i charakterystyczne jest
a) dążenie do realizacji zadań mimo wszystko.
b) sztywność (fiksacja ) w rozwiązywaniu zadań.
c) brak kontroli nad reakcjami emocjonalnymi.
d) ucieczka od trudnych zadań.

10. Do efektywnych stylów radzenia sobie ze stresem należy styl

a) skoncentrowany na emocjach, przeżywaniu.
b) skoncentrowany na zadaniu i rozwiązywaniu sytuacji trudnej.
c) skoncentrowany na unikaniu, uciekaniu przed trudnością.
d) mieszany.

11. Prymitywizacja i infantylizm zachowania jaką przejawiają dorośli ludzie gdy nie radzą

sobie z własnymi problemami należą do reakcji obronnych typu

a) regresji.

b) rezygnacji.
c) agresji.
d) fiksacji.

12. Który z komponentów osobowości nadaje jej dynamiczny wymiar

a) Postawa.
b) Temperament.
c) Potrzeby.
d) Uzdolnienia.

13. Sangwinik jest typem

a) silnym, niezrównoważonym i ruchliwym.
b) słabym, niezrównoważonym i powolnym.
c) silnym, zrównoważonym i ruchliwym
d) silnym, niezrównoważonym i ruchliwym.

14. Komunikowanie się określa się głównie jako

a) warunek tworzenia relacji międzyludzkich.
b) porozumiewanie się międzyludzkie.
c) przekaźnik informacji.
d) źródło wiedzy o pacjencie.

15. O skutecznym komunikowaniu się mówimy wówczas, kiedy wystąpi

a) wiarygodność nadawcy.
b) odpowiednia postawa ciała.
c) zapewnienie dopływu informacji.
d) zrozumienie intencji przekazu dla odbiorcy.

16. Używanie fachowych, medycznych określeń w komunikowaniu się z pacjentem należy do

a) barier językowych.
b) szumu komunikacyjnego.
c) wzbudzania negatywnych emocji.
d) umiejętności zawodowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Ekspresja uczuć należy do komunikowania się

a) werbalnego.
b) niewerbalnego.
c) szybkiego wyrażania uczuć.
d) proksemiki.

18. Asertywność oznacza

a) respektowanie swoich praw i praw innych.
b) respektowanie swoich praw, lekceważenie praw innych.
c) respektowanie praw innych ,lekceważenie praw własnych.
d) brak szacunku do siebie i innych.

19. Stosując w negocjacjach styl twardy

a) spełnia się żądania drugiej strony.
b) ustępuje się z własnych interesów.
c) doprowadza się do kompromisu.
d) zakłada zaspokojenie własnych interesów.

20. Jeżeli w rozwiązaniu konfliktu stosujemy strategię dominacji to oznacza to, że

a) zależy nam na osiągnięciu kompromisu.
b) stosujemy groźby i perswazje.
c) świadomie rezygnujemy z własnych dążeń.
d) rozwiązanie sprawy nie powinno nastąpić zbyt szybko.

21. Do efektywnych stylów rozwiązywania sytuacji konfliktowej należą

a) kooperacja.
b) kompromis.
c) konkurencja.
d) unikanie.

22. W których z etapów przystosowania się do sytuacji choroby, niepełnosprawności

występuje u chorego rozumienie, że barierę trzeba pokonać, że trzeba przeformułować
cele życiowe i dostosować do nich działanie
a) w szoku.
b) w oczekiwaniu poprawy.
c) w lamencie.
d) w zdrowej obronie.

23. W stylu behawioralnym radzenia sobie z chorobą występują zachowania z wyjątkiem

jednej
a) walka.
b) poddanie.
c) unikanie.
d) pomniejszanie choroby.

24. Standardy zachowań etycznych pracowników medycznych zawarte są w

a) Regulaminie pracy.
b) Kodeksie pracy.
c) Kodeksie etycznym.
d) Karcie praw pacjenta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25. Które z etycznych wyróżników medycznych są najważniejsze i znajdują się we

wszystkich kodeksach grup zawodów medycznych

a) prawo do samostanowienia, dbałość o równość szans.
b) poufności i przede wszystkim nie szkodzić (primum non nocere).
c) odpowiedzialności za wykonane i nie wykonane zadania.
d) działania na rzecz sprawiedliwości, poszanowanie godności człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……..............................………………………………………………..

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. BarańskiJ., Wyszyński E., Steciwki A.: Komunikowanie się lekarza z pacjentem. Astrum.

Wrocław 2000.\

2. Dziewiecki M.: Psychologia porozumiewania się, Wyd. JEDNOŚĆ, Kielce 2000.\
3. Formański J.: Psychologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.\
4. HamerH.: Rozwój przez wprowadzenie zmian. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa

1998.\

5. Hamer H.: Rozwój Umiejętności Społecznych. Jak skutecznie dyskutować. Wydawnictwo

Veda, Warszawa 1999.\

6. Hebanowski M., Kliszcz J., Trzecia B.: Poradnik komunikowania się lekarza

z pacjentem. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2005

7. Jarosz M.: Psychologia lekarska. PZWL, Warszawa 1988
8. Kulczyki M.: Psychologiczne problemy człowieka chorego. Z zagadnień współpracy

pracownika służby zdrowia z pacjentem” Ossolineum, Wrocław 1971

9. Mansfield P.: Jak być asertywnym?. ZYSK IS_KA, Poznań 1995
10. McKay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001

11. Nęcki Z.: Komunikacja międzyludzka, Antykwa, Kraków 2000
12. Ostrowska – Dobek B.: Podstawy komunikowania społecznego. ASTRUM, Wrocław

1999

13. Pease A. Mowa ciała. Jak odczytywać myśli innych ludzi z gestów? JEDNOŚĆ, Kielce

2004

14. Rzepa T.: Psychologia komunikowania się dla menedżerów. Difin , Warszawa 2006.
15. Sęk H. (red).: Społeczna psychologia kliniczna. Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1998

16. Stankiewicz J.: Komunikowanie się w organizacji. ASTRUM, Wrocław 2006
17. Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki” tom 3 (rozdz. 55–58).

Heszen Niejodek i K. Wrześniewski (1999), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Gdańsk 1999