W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

Uniwersytet Wroc³awski

Semantyczno-kulturowa

interpretacja nazw roœlin

(niektóre aspekty pogranicza

chrzeœcijañsko-pogañskiego)

Roœliny w magiczno- i obrazowo-religijnym myœleniu symbolicznym oraz

w tradycjach wielu ludów odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê. Z rozmaitych aspektów im-

plikowanych przez te wymiary w niniejszej pracy podjête zostan¹ niektóre kwe-

stie symbolicznej interpretacji roœlin i semantyki leksykalnej zwi¹zane w szcze-

gólnoœci z semantyczn¹ analiz¹ kategorii nazw roœlin, które s¹ zawarte w mate-

riale wybranych opracowañ s³ownikowych

1

. Chodzi tu mianowicie o znaczenia

symboliczne objawiaj¹ce siê „poprzez ró¿ne rodzaje lub typy symboli” (Baldock

1994: 22-23)

2

oraz o opis konotacji nazw roœlin w znaczeniu wyrazu, czyli „stan-

dardowych asocjacji semantycznych, elementów nie wchodz¹cych do eksplikacji

znaczeniowej jednostki leksykalnej” (Pajdziñska 1988: 70)

3

. Rozpatrzone zosta-

n¹ te¿ nazwy tworzone od nazw roœlin. Decyduj¹ce jest przy tym przede wszyst-

kim to, ¿e zwi¹zane z roœlinami nierozerwalnie znaczenia symboliczne i konota-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 16 • Wroc³aw 2001

1

Chodzi tu o s³owniki mitów, symboli i tradycji ludów indoeuropejskich, por. Wykaz Ÿróde³.

2

Inaczej „konotacje symboliczne, symboliczn¹ ekspresjê”. „Symboliczne znaczenia zawarte

w obrazie lub s³owie mog¹ zaistnieæ w rozlicznych formach: legendy, mitu, alegorii, metafory lub

analogii. Wszystkie one pos³uguj¹ siê – w ró¿nym stopniu – motywami pochodz¹cymi ze znanej

rzeczywistoœci otaczaj¹cego œwiata, aby wyraziæ inn¹ rzeczywistoœæ” (Baldock 1994: 23).

3

Uznawane czêsto za „uzupe³niaj¹ce [...] komponenty znaczenia wyrazu »ekspresywno-emo-

cjonalne naddatki«” (Jordanskaja 1988: 10). Tak wiêc wedle podejœcia lingwistycznego (leksyko-

graficznego) „konotacja leksykalna jednostki leksykalnej L jest to pewna charakterystyka, któr¹

L przypisuje swemu referentowi i która nie wchodzi w jej definicje”. „Konotacje te nie s¹ powi¹-

zane w sposób konieczny z obiektami i zjawiskami œwiata fizycznego. Maj¹ one zwi¹zek po pro-

stu z okreœlonymi jednostkami leksykalnymi, niezale¿nie od tego, czy odpowiadaj¹ im prawdziwe

(czy tylko mityczne) w³asnoœci rzeczy realnych” (Jordanskaja 1988: 17, 19).

cyjne zdaj¹ siê doœæ wyraŸnie wykazywaæ pewne regularne prawid³owoœci pozo-

staj¹ce w oczywistym zwi¹zku z ró¿nymi uwarunkowaniami œwiatopogl¹dowy-

mi. Z tego wzglêdu prezentowana analiza ma charakter porównawczy i jest wy-

znaczana przyjmowanym podzia³em na tradycjê chrzeœcijañsk¹ i pozachrzeœci-

jañsk¹

4

.

Z ca³oœci rozpatrywanego s³ownictwa (blisko trzystu jednostek) wynika, ¿e

lista nazw porz¹dku pierwszego, tj. pojawiaj¹cego siê w wyobra¿eniach chrzeœci-

jañskich, liczy najmniej jednostek

5

, znacznie wiêcej nazw roœlin posiada moty-

wacjê dwojak¹, tzn. odwo³uj¹c¹ siê zarówno do idei chrzeœcijañskich, jak i poza-

chrzeœcijañskich

6

, natomiast najwiêcej jednostek leksykalnych zpola ROŒLINY

wraz z towarzysz¹cymi im znaczeniami przynale¿y wy³¹cznie do sfery mitolo-

gicznej, magicznej, religijnej niechrzeœcijañskiej, zwyczajowej itd.

7

Przechodz¹c do kwestii szczegó³owych, trzeba stwierdziæ, i¿ konkretne na-

zwy z pola semantyczno-leksykalnego ROŒLINY konstytuuj¹ kilka zasadniczych

ci¹gów (w których pojêcia pozostaj¹ w relacji inkluzji) z nadrzêdnym hiperoni-

mem

roœliny, m.in. drzewa: drzewo brzoskwiniowe; cyprys, brzoza; krzew, krzak:

krzak ciernisty; wawrzyn; zbo¿e: proso; trawa; sitowie; kwiaty: kwiat wiœni,

ostró¿ka, pierwiosnek; czêœci roœlin: korzenie: ¿eñ-szeñ; liœcie; owoce: jab³ko,

orzech; nasiono; ŸdŸb³o; szyszka; ga³¹Ÿ itd., odrêbnie stoj¹ce skupiska wystêpo-

wania roœlin, np. las, gaik, ogród, dalej – substancje i napoje roœlinne (aromatycz-

ne, halucynogenne itd.), np. ¿ywica; haoma (tak¿e roœlina); nazwy zwi¹zane

z upraw¹ i przetwarzaniem roœlin, np. szczepienie drzew; snop; siano

8

.

72

W³odzimierz Wysoczañski

4

Pozwoli to, jak siê wydaje, uchwyciæ najistotniejsze typy powi¹zañ oraz wykazaæ rozbie¿-

noœci miêdzy tymi dwoma ujêciami w zakresie nazw roœlin.

5

Nale¿¹ tu chocia¿by: aron, agawa, brodawnik mleczowaty, bucik niewieœci, dziêgiel, g³óg

pospolity, janowiec, jaskier, jasnota bia³a, konwalia, kulik goŸdzikowy, margarytka, podbia³, prze-

biœnieg, przylaszczka przywrotnik, skalnica itd. Por. te¿ w tym wzglêdzie stwierdzenie wskazuj¹ce

na fakt, ¿e œwiat roœlinny w Biblii jest ubo¿szy ni¿, na przyk³ad, œwiat zwierzêcy, za czym, byæ mo-

¿e, stoi „s³absza znajomoœæ flory ni¿ fauny u staro¿ytnych Izraelitów, wyraŸne ograniczenie siê do

znajomoœci flory u¿ytkowej czy te¿ s³absze wykorzystanie roœlin w obyczajowoœci i religijnej

obrzêdowoœci [...]” (Friedelówna 1990: 32).

6

W typie tym mieszcz¹ siê m.in.: aloes, bluszczyk kurdybanek, cierñ, drzewo oliwne, bylica,

cedr, bluszcz, cyprys, cytryna, d¹b, drzewo, figa, figowiec, fio³ek, goŸdzik, granat, hizop, irys, ja-

b³ko, jab³oñ, jesion, k¹kol, koniczyna, koper w³oski, krokus, kwiat, lawenda, lilia, lotos, malwa,

mandragora, miêta pieprzowa, migda³, migda³owiec, mirra, mirt, nagietek, narcyz, oman, orlik,

orzech, oset, ostró¿ka, palma, pierwiosnek, pinia, piwonia, pszenica, przetacznik, ró¿a, rumianek,

s³onecznik, stokrotka, sza³wia, tatarak, truskawka, wawrzyn, wierzba, winne grona, winny krzew,

wrotycz, wyka itd.

7

Wchodz¹ tu m.in.: akacja, anemon, arnika, asfodel, babka, bambus, bananowiec, barwinek,

bez czarny, brzoza, bukszpan, chryzantema, chrzan, cis, dziewanna, dynia, gruszka, heban, hiacynt,

jaskó³cze ziele, jemio³a, kasztan, kukurydza, kwiat wiœni, leszczyna, lipa, lubczyk, mak, mimoza, mo-

drzew, morwa, pigwa, pio³un, pomarañcza, proso, rozmaryn, sezam, sosna, œliwa, tamaryszek, to-

pola, tyrs, wrzos itd.

8

Kategoria WARZYWO wœród analizowanych nazw nie pojawia siê, wystêpuje natomiast po-

jêcie JARZYNA.

I. Znaczenie symboliczne roœlin

Pierwszy zespó³ zagadnieñ tworzy problematyka symboliki roœlinnej

9

. Zesta-

wienie zebranych nazw roœlin ze wzglêdu na chrzeœcijañskie b¹dŸ pozachrzeœci-

jañskie pod³o¿e znaczenia symbolicznego pozwala sporz¹dziæ wykazy roœlin po-

siadaj¹ce odniesienia z obu zakresów oraz wykazy roœlin, które maj¹ odniesienia

zjednego lub drugiego zakresu. Ilustruj¹ to kolejne punkty tej grupy.

1. Znaczenia symboliczne nazw roœlin w obu tradycjach

Wœród nazw roœlin „obarczonych” symbolicznie zarówno motywacj¹ chrze-

œcijañsk¹, jak te¿ ró¿norak¹ inn¹ wystêpuj¹ dwa g³ówne podtypy: identycznoœci

i odmiennoœci nasemantyzowania oraz podtyp poœredni wi¹¿¹cy podtypy g³ówne.

1.1. To¿samoœæ symboliki
Wspólnoœæ chrzeœcijañskiego i niechrzeœcijañskiego naddania treœci uwi-

daczniaj¹ na przyk³ad

10

: palma – przez Babiloñczyków by³a uwa¿ana za drzewo

³aski, identycznie w interpretacji chrzeœcijañskiej: Sprawiedliwy zakwitnie jak

palma [...] (Ps 92, 13-15); ga³¹zka palmowa – symbol zwyciêstwa i nagrody.

W wyk³adni chrzeœcijañskiej palma jest te¿ symbolem mêczeñstwa i zwyciêstwa

nad œmierci¹, por. wjazd Chrystusa do Jerozolimy

11

.

1.2. SwoistoϾ symboliki
Podtyp drugi stanowi uk³ad, gdy znaczenia symboliczne roœliny s¹ rozbie¿ne.

Oto niektóre przyk³ady: bylica – a) przypisywano jej w³asnoœci magiczne: podczas

obchodów sobótki kobiety tañcz¹ce wokó³ ognisk œwiêtojañskich opasywa³y siê by-

lic¹ i rzuca³y j¹ w ogieñ, b) w przeciwieñstwie do tego u¿ywan¹ z okazji œlubu, ³¹-

czono z Mari¹, oblubienic¹ niebiañsk¹; goŸdzik – a) spotykany na póŸnoœrednio-

wiecznych i renesansowych obrazach z przedstawieniem zarêczyn by³ symbolem

mi³oœci i p³odnoœci

12

, b) ze wzglêdu na kszta³t liœcia i owocu, przypominaj¹cy

gwóŸdŸ, sta³ siê symbolem mêki Chrystusa: pojawia siê on czêsto na wizerunkach

Madonny zDzieci¹tkiem.

Semantyczno-kulturowa interpretacja nazw roœlin

73

9

Symbol jest „nie tylko (albo nawet: nie tyle) podobizn¹ konkretnego obiektu, ile – poprzez

upodobnienie – realizacj¹ jego wybranych istotnych cech”, przy czym „³adunek psychologiczny

symbolu mo¿e byæ olbrzymi – symbol daje poczucie obcowania z wyobra¿an¹ przezeñ rzeczywi-

stoœci¹ – niekiedy w stopniu tak du¿ym, i¿ dochodzi do zlania siê obu sfer – znaku i desygnatu –

w œwiadomoœci cz³owieka tradycyjnego” (Wasilewski 1981: 147).

10

Ze wzglêdu na alfabetyczny uk³ad hase³ w s³ownikach podawane przyk³ady nie s¹ opatrzo-

ne wskazaniem na Ÿród³o i stronê wystêpowania konkretnej nazwy.

11

U Greków podczas zawodów zwyciêzcom podawano j¹ przed w³o¿eniem wieñca zwyciê-

stwa. Por. te¿: [...] Odziani s¹ w bia³e szaty, a w rêku ich palmy (Ap 7, 9).

12

PóŸniej, przede wszystkim czerwony, wi¹zany jest z obchodami 1 maja.

1.3. Afiliacje symboliki
Przypadki identycznoœci lub odmiennoœci wymowy konkretnego leksemu s¹

rzadkie. Rzeczywisty stan reprezentuj¹ nazwy, które wykazuj¹ miêdzy sob¹ po-

wi¹zania symboliczne to¿same i odmienne, przyk³adowo: cierñ – a) kolce (cier-

nie) liœcia agawy oznaczaj¹ umartwianie siê, ofiarê

13

, b) w chrzecijañstwie ucho-

dzi za symbol cierpienia i bólu

14

.

2. Symbolika roœlin w kulturze niechrzeœcijañskiej

Drug¹ grupê zebranych leksemów tworz¹ nazwy maj¹ce osadzenie w sferze

kultury chrzeœcijañskiej. Oto kilka przyk³adów z tej grupy: brodawnik mleczowa-

ty – ze wzglêdu na kwiaty przypominaj¹ce promienie s³oneczne w œredniowiecz-

nej sztuce zosta³ przypisany Chrystusowi i Marii, natomiast jako roœlina – jak

wiele innych – wydzielaj¹ca mleczny sok jest symbolem œmierci Chrystusa i mê-

czenników; dziêgiel – w sztuce jest symbolem Trójcy Œw. i Ducha Œw., gdy¿ je-

go ³odyga wyrasta miêdzy dwoma wzajemnie siê obejmuj¹cymi b³onami; marga-

rytka (z³ocieñ polny) – ze wzglêdu na etymologiê nazwy (per³a) porównywano j¹

z per³¹ i tym samym ze ³zami i przelanymi kroplami krwi, tote¿ w œredniowiecz-

nym malarstwie o tematyce religijnej wskazuje ona na cierpienia i œmieræ Chry-

stusa oraz mêczenników; przebiœnieg – symbol nadziei, gdy¿ jest jednym z pierw-

szych kwiatów wiosennych; w œredniowiecznym malarstwie by³ atrybutem ma-

ryjnym, poniewa¿ Jej zawdziêczamy „narodziny nadziei”; przylaszczka – ze

wzglêdu na trójlistnoœæ jest symbolem Trójcy Œw.

15

3. Symbolika roœlin w tradycji niechrzeœcijañskiej

Trzeci¹ grupê tworz¹ roœliny b¹dŸ ich czêœci itd. maj¹ce znaczenia symbo-

liczne, które nie pojawiaj¹ siê w tradycji chrzeœcijañskiej. Przyk³adowo: lipa –

w mitologii indoeuropejskiej œwiête drzewo kobiet (opozycyjnie wobec dêbu,

drzewa mê¿czyzn): w tradycji ba³tyckiej kobiety wywodzi³y od niej swe pocho-

dzenie, a w kalendarzu druidów lipê ³¹czono z po³ow¹ marca i po³ow¹ wrzeœnia,

tj. pocz¹tkiem cyklu wegetacyjnego i por¹ owocowania; Ogród Armidy – sym-

bolizuje obezw³adniaj¹ce dzia³anie zmys³ów na rozum.

74

W³odzimierz Wysoczañski

13

Kap³ani niektórych plemion indiañskich rozdzierali sobie skórê kolcami liœci agawy, aby

krew p³yn¹c¹ zran ofiarowaæ bogom.

14

Korona cierniowa dodatkowo oznacza szyderstwo; cierñ jest te¿ wyrazem smutku i ¿alu bê-

d¹cego skutkiem przekroczenia Bo¿ego zakazu (Rdz 3, 17-18).

15

Odnoœnie do rozwiniêæ symboliki drzewa, owocu, figi, jab³ka, k¹kolu, lilii, oliwki, trzciny,

a tak¿e ziarna, soczewicy i manny we frazeologizmach biblijnych zob. Nowakowska 1996: 26-30.

4. Ci¹gi hiponimiczne

Mówi¹c o symbolice konkretnych roœlin, trzeba wskazaæ jeszcze na to, ¿e

w niektórych przypadkach okreœlone znaczenia ma zarówno dana roœlina, jak te¿

jej owoc, rzadziej – jej czêœæ (np. liœæ) lub substancja roœlinna. Przyk³adowo: a)

figowiec – w staro¿ytnej Grecji roœlina ta by³a u¿ywana w celach kultowych do

ofiar sk³adanych bogom i symbolizowa³a p³odnoœæ i obfitoœæ

16

. W chrzeœcijañ-

stwie natomiast figowiec symbolizowa³ uzdrowienie i odm³odzenie, b) figa –

w Grecji owoc figi wyobra¿a³ pierœ kobiec¹

17

, c) liœæ figi – by³ symbolem grze-

chu

18

. Ci¹gi tego typu odzwierciedlaj¹ na ogó³ krzy¿owanie siê znaczeñ symbo-

licznych obu p³aszczyzn

19

, ukazuj¹c sekwencje transkulturowe.

II. Konotacje leksykalne roœlin

O ile znaczenia symboliczne roœlin wywiedzione z konkretnych Ÿróde³ znaj-

dujemy w wielu kulturach i jêzykach, o tyle „konotacje leksykalne s¹ specyficz-

ne dla danego jêzyka” (Jordanskaja 1988: 19). Konotacje nazw roœlin, ich czêœci,

owoców itd. sprowadzaj¹ siê do ró¿norodnych treœci. Wyró¿niaj¹ siê w tym

wzglêdzie rozmaite cechy przypisywane cz³owiekowi, np. jagoda, por. dziewczy-

na, kobieta, panna m³oda jak jagoda ‘rumiana, jêdrna, rzeœka, zdrowa’; naæ, por.

jaka maæ, taka naæ; wierzba, por. sucha wierzba ‘kobieta chuda a wysoka’; ba-

dyl ‘cz³owiek chudy, wysoki’ (jak badyl), ‘o nogach, zw³aszcza d³ugich’ (jak ba-

dyle, zob. Mas³owska 1988: 41); cedr libañski, por. wynios³y jak cedr libañski (Ez

31, 3) oraz jego stany psychiczne i postêpowanie, np. w Iranie zwrotem mówi¹-

cym o ¿ó³kniêciu liœci granatowca opisywano najwy¿sz¹ rozpacz po czyjejœ

œmierci. Nazwy roœlin ewokuj¹ te¿ okreœlone zwyczaje: arbuz, por. dostaæ, zjeœæ

(h)arbuza ‘dostaæ odkosza, rekuzê’

20

; soczewica, por. miska soczewicy ‘rzecz ma-

Semantyczno-kulturowa interpretacja nazw roœlin

75

16

Fallus obnoszony w procesjach œwi¹t falloforiów zrobiony by³ z drzewa figowego.

17

Ponadto w œwie¿ym rozpo³owionym owocu upatrywano podobieñstwa do genitaliów ko-

biecych, tote¿ jedzenie fig symbolizowa³o ekstazê erotyczn¹. Do figi jako alegorii p³odnoœci odwo-

³uje siê polskie wyra¿enie eufemistyczne: fig siê objad³a (dawne: ‘zajœæ w ci¹¿ê’).

18

Trzyklapowy natomiast uznany zosta³, dziêki swemu kszta³towi, za najlepsze przykrycie ge-

nitaliów na pos¹gach p³ci mêskiej, dlatego sta³ siê emblematem tej p³ci. Analogiczne uk³ady two-

rz¹: koniczyna (u staro¿ytnych druidów œwiêta roœlina czarodziejska) i trójlistny liœæ koniczyny

(symbol Trójcy Przenajœwiêtszej, atrybut œw. Patryka); drzewo oliwkowe i oliwa, krzew winny i wi-

nogrona, jab³oñ i jab³ko, migda³owiec i migda³ itd.

19

W œwietle materia³u faktograficznego roœliny mog¹ te¿ byæ poœwiêcone komuœ, czêsto bê-

d¹c jego epifaniami, por.: bluszcz – poœwiêcony Ozyrysowi, Dionizosowi; mirt – Isztar, Afrodycie,

Demeter; dyptam jesionolistny – Selenie, Lunie; lilia – Herze, Junonie; mak – Demeter, Cererze,

Hypnosowi, Morfeuszowi; zanokcica – Plutonowi itd. Wed³ug mitologii po³udniowos³owiañskiej

w pniaku lub ga³êzi móg³ byæ ucieleœniony Badnjak, tj. istota demoniczna o wygl¹dzie starca,

w której upatruje siê pierwotne wê¿owe bóstwo chtoniczne. Zale¿noœci takie zachodz¹ w sferze

wierzeñ niechrzeœcijañskich.

20

Od ukraiñsko-podolskiego obyczaju czêstowania niemi³ego konkurenta arbuzem.

³ej wartoœci oddana za coœ bezcennego’, b¹dŸ okreœlone czynnoœci: gruszka, por.

nie zasypiaæ gruszek w popiele ‘nie zaniedbywaæ pilnych spraw’.

Oprócz wyró¿nionych konotacji semantycznych nazwy roœlin wyra¿aj¹ wie-

le innych znaczeñ niedefinicyjnych roœlin. Oto niektóre przyk³ady z jêzyka pol-

skiego: czterolistna koniczyna – znalezienie jej ma przynosiæ szczêœcie; k¹kol,

por. siaæ, rozsiewaæ k¹kol ‘wzniecaæ niezgodê, wywo³ywaæ niesnaski’; lukrecja,

por. nudny, s³odki jak lukrecja; migda³, por. myœleæ o niebieskich migda³ach ‘od-

dawaæ siê marzeniom, bujaæ w ob³okach’; orzech, por. twardy orzech do zgryzie-

nia (ang. a hard nut to crack) ‘problem trudny do rozstrzygniêcia’, w skorupce

orzecha (³ac. in nuce) ‘w formie zwiêz³ej, krótko i wêz³owato’; pietruszka, por.

siaæ, skrobaæ, strugaæ, sprzedawaæ pietruszkê ‘nie byæ proszon¹ do tañca na ba-

lu, nie wychodziæ za m¹¿, nie mieæ powodzenia u mê¿czyzn’; gruszka, por. gru-

szki na wierzbie ‘rzecz nieosi¹galna’; grusza, pietruszka, rzepa, por. wlaz³ na gru-

szkê, sia³ pietruszkê, rzepa mu siê rodzi ‘bezsens, absurd’; plewy, por. czcze ple-

wy wiatr niesie ‘coœ bez wartoœci i znaczenia’, darmo plewy siejesz ‘czynisz rzecz

bezpo¿yteczn¹’, nie dam (nie pozwolê) siê z³apaæ (wzi¹æ, nabraæ) na plewy ‘na

k³amstwa, ba³amuctwa’, oddzieliæ plewy od ziarna ‘rzeczy bezwartoœciowe od

wartoœciowych’; ogórek, por. pora ogórkowa, sezon ogórkowy, ogórki ‘okres za-

stoju w ¿yciu kulturalnym, politycznym, w pracy itd. w czasie miesiêcy letnich’;

dziewanna, por. gdzie roœnie dziewanna, tam bez posagu panna; blekot, por. czy

siê blekotu objad³? ‘plecie, bredzi, szaleje’; dziewiêciornik – wed³ug dawnych

tradycji mia³ przywracaæ zgodê ma³¿eñsk¹, odradzaæ wygas³¹ mi³oœæ; figa, por.

figa marynowana, a. z makiem (z pasternakiem) ‘nic ztego nie bêdzie’; jab³ko,

por. m.in. zbiæ, spraæ na kwaœne jab³ko ‘boleœnie, dotkliwie’, amator kwaœnych

jab³ek ‘rzeczy dziwacznych, niepo¿¹danych przez nikogo’ itd.

Z zasadniczych dzia³añ na jednostkach leksykalnych eksplikuj¹cych konota-

cje

21

najpe³niej ujawniaj¹ siê – jak wynika z przytoczonych przyk³adów – kono-

tacje leksykalne nazw roœlin, które wchodz¹ w sk³ad zwi¹zku frazeologicznego

(por. te¿ Pajdziñska 1988: 73, 78-79)

22

. Analizowany materia³ egzemplifikacyj-

ny poœwiadcza ponadto zarówno chrzeœcijañskie, jak i pozachrzeœcijañskie

pod³o¿e konotacji leksykalnych, przy czym – podobnie jak w przypadku symbo-

liki – równie¿ i tutaj mo¿liwy jest ró¿ny rozk³ad tych dwóch ujêæ wzglêdem sie-

bie. Nie przedstawiaj¹c szczegó³owo wystêpuj¹cych prawid³owoœci, nale¿y pod-

kreœliæ, i¿ naznaczenie konotacyjne przejawia siê, jak siê wydaje, najpowszech-

niej w sferze doœwiadczeñ potocznych w oparciu o wiedzê zdroworozs¹dkow¹.

76

W³odzimierz Wysoczañski

21

To znaczy regu³ porównywania dwóch znaczeñ wyrazu polisemicznego pozostaj¹cych

wzglêdem siebie w stosunku derywacji semantycznej, analizy semantycznej leksemów pozostaj¹-

cych wzglêdem siebie w stosunku derywatów s³owotwórczych oraz interpretacji jednostek leksy-

kalnych wchodz¹cych w sk³ad zwi¹zku frazeologicznego znaczeniowo motywowanego przez te le-

ksemy (Tokarski 1988: 43-44).

22

Odnoœnie do jêzykowego postrzegania roœlin w zleksykalizowanych jednostkach porów-

nawczych zob. Wysoczañski 1998: 53-54.

III. Nazewnictwo odroœlinne

Ostatni problem, wa¿ny w zwi¹zku z podejmowanym zagadnieniem znacze-

niowo-kulturowym wyjaœniania nazw roœlin, wi¹¿e siê z rozwa¿aniami natury

onomastycznej, od nazw roœlin bowiem wywodz¹ siê etymologicznie niektóre ty-

py nazw w³asnych. Tworz¹ one dwa zasadnicze zbiory: antroponimy oraz nie-

które inne kategorie nazw w³asnych.

Od nazw roœlin derywowane s¹ ró¿norodne antroponimy, przy czym fundu-

j¹ one przede wszystkim liczne teonimy

23

, por. m.in. Pomona (³ac. Poma) –

rzymska bogini owoców, drzew owocowych i sadów; Flora (z³ac. flos, floris

‘kwiat’) – staroitalska bogini wiosennego kwitnienia; Perun (s³ow. Perun

…

<

*Per(k

w

)-un-o-s)

24

– bóg burzy i piorunów; Perperuna – w mit. po³s³ow. bogini

(lokalna partnerka) boga gromu

25

; Gromow³adca (ie. *per(k

w

)un-, ³ac. quercus

‘d¹b’, celt. herkos ‘d¹browa’) – pierwotnie kojarzono go m.in. z roœlinnoœci¹;

Sylwan (³ac. silva ‘las’) – w mit. ital. pierwotne mêskie bóstwo lasów i dzikiej

przyrody

26

; D¿estak (kalasza jestak ‘ga³¹zka’) – w mit. dard. bogini ogniska do-

mowego

27

; Filyra (gr. Philýra ‘lipa’) – jedna zOkenaid, kochanka Kronosa; Ta-

mar (hebr. imiê ¿eñskie ‘palma’, gr. Phoíniks ‘palma’, dos³. ‘fenicka’) – symbo-

lizuje mi³oœæ, p³odnoœæ, rozdzielnop³ciowoœæ

28

; Driady (gr. dryás od drýs ‘drze-

wo; d¹b’) – w mit. gr. nimfy, boginki lasów; Rimon – imiê syrofenickiego boga-

-s³oñca równe nazwie jab³ka granatu; Kurke (prus. Curche, por. ³ot. kur

ˆkt ‘wysy-

chaæ’, kurka ‘suche, spalone ziarno’ i pol. kurka zbo¿owa oraz kur ‘kogut, po¿ar’)

– w mit. ba³t. (prus.) bóstwo zwi¹zane z wegetacj¹ i urodzajem zbo¿a; Lazdona,

Lasdona (lit. lazdà ‘leszczyna, laska’) – w mit. ba³t. (lit.) ozdobiona ga³¹zkami

bogini patronuj¹ca lasom, a szczególnie orzechom; Mežas mªte (³ot. ‘Matka La-

su’) i Ceru mªte (³ot. ‘Matka Krzewów’) – w mit. ba³t. (³ot.) boginie ni¿szego rzê-

du patronuj¹ce elementom natury. Mieszcz¹ siê tu te¿ imiona nimf (boginek na-

tury), np. Hamadryady (gr. hamadryádes, gdzie drús ‘d¹b, drzewo’) – w mit. gr.

wiecznie m³ode nimfy symbolizuj¹ce ¿ywot drzew; Mieliady (gr. Melíades,

Melíai, por. gr. melí ‘jesion’) – w mit. gr. nimfy jesionowe zrodzone z krwi ska-

strowanego Uranosa; Mente (gr. Ménth ‘miêta’) – w mit. gr. nimfa ze œwiata

Semantyczno-kulturowa interpretacja nazw roœlin

77

23

Mitologia grecka dostarcza przyk³adu kierunku odwrotnego nominacji, por. nazwê kwiatu

hiacynt (odmiana irysa) powsta³¹ od imienia Hiacynta (gr. Hyákinthos), przedhelleñskiego boga

wegetacji.

24

Oprócz zasadniczego znaczenia ‘piorun’, ‘grom’, teonim ten mo¿na na podstawie danych

jêzykowych ³¹czyæ lokalnie z makiem, por. zreduplikowany rdzeñ *per- w nazwach maku w nie-

których jêzykach, np. ngrec. paparoôna, rum. pirpirunë a. paparune).

25

Liczne warianty imienia bogini, np. ngrec., bu³g., mac. Perperuna, Peperuda, alb. Perpe-

rona, rum. Pirpírúnã, serb. Preporuša, ujawniaj¹ zwi¹zek znaczeniowy z Perunem i – zgodnie

z uwagami wczeœniejszymi (przyp. poprzedni) – z makiem.

26

Por. te¿: Sylwiusz (³ac. silva ‘las’) – w mit. ital. urodzony w lesie syn Eneasza i Lawinii.

27

Jej symbolem by³a ga³¹zka górskiego dêbu (ašehung-jestak).

28

Por. Postaæ twoja podobna jest do palmy, a piersi do gron winnych (Pnp 7, 8).

podziemnego, a tak¿e imiona innych postaci mitycznych, np. Kuœa (sanskr. kuœá

‘rodzaj trawy uwa¿anej za œwiêt¹ i stosowanej w ceremoniach religijnych’) –

w mit. ind. bliŸniaczy brat Lawy, syn Ramy i Sity; MÂlos (gr. MÂlos ‘jab³ko’) –

w mit. gr. syn boga rzecznego Skamandra.

Od nazw roœlin wywodz¹ siê te¿ epitety bogów, np. Heleny – DendrÑtis

‘drzewna’; Artemidy – Lygodesma ‘zwi¹zana ³oz¹’, Dafnaja ‘laurowa’, Kedrea-

tis ‘cedrowa’; Apollona – Platanistios ‘platanowy’, Dafnejos ‘laurowy’; Jowisza

– Frugiferus ‘dawca owoców’, Fagutelis ‘bukowy’; Lakszmi – padmagîhª (san-

skr. padma ‘lotos’) ‘mieszkaj¹ca w lotosie’; Wisznu – padmanªbha ‘maj¹cy lo-

tos zamiast pêpka’, padmanªkîa ‘lotosooki’; Demeter – Malophóros ‘dawczyni

jab³ek’; Kamy – puspaketu ‘maj¹cy kwiatek jako znak’; Sinisa – pityokamptes

‘zginacz sosen’.

Nazwy roœlinne s¹ tak¿e podstaw¹ imion bohaterów utworów literackich, np.

baœni, por. Flores i Blanchefleur (fr. ‘kwiat’ i ‘bia³y kwiat’) – to para kochanków,

bohaterowie baœni bizantyjskiej przejêtej przez nieznanego truwera francuskiego,

których – ze wzglêdu na to, ¿e urodzili siê wiosennego dnia – nazwano kwietny-

mi imionami.

Nazwy roœlin s¹ równie¿ podstawami nazwisk bohaterów, np. legend herbo-

wych, gawêd szlacheckich, bajek itp., por. Dêboróg – nazwisko tytu³owego bo-

hatera gawêdy szlacheckiej W³adys³awa Syrokomli; Wyrwid¹b – bohater-si³acz

w popularnej bajce o Braciach zdradzieckich.

Od nazw roœlinnych s¹ te¿ utworzone imiona osobowe (nomina priopria), np.

Florian – ³ac. florus ‘kwitn¹cy’, a zw³aszcza antropogeneza dendrologiczna,

por. Ask i Embla (stisl. Askr ‘jesion’, Embla ‘³oza’) w mit. germ. (skand.) pierw-

sza para ludzi znaleziona przez bogów; gal. Guigden ‘syn lasu’, Guerngnen ‘syn

olchy’; irl. Mac Cuill ‘syn orzecha’; irl. Blanaid ‘kwiat’ – pochodz¹ca z zaœwia-

tów ¿ona Cu Roi mac Daire, któr¹ dosta³ jako czêœæ ³upów wojennych; wal. Blo-

deuwedd ‘kwietna (zrodzona z kwiecia)’ – ¿ona Llewa, Gwydion i Math utwo-

rzyli j¹ m.in. z kwiatów i p¹ków

29

.

Odroœlinn¹ proweniencjê maj¹ równie¿ etnonimy, por. Lotofagowie (gr. LÜ-

tophigoi ‘zjadacze lotosu’) – w mit. gr. lud ¿ywi¹cy siê owocami lotosu; Eburo-

nowie (celt. Eburo ‘cis’); Dryopowie (gr. Drýopes z drys ‘d¹b, drzewo’).

Nazwa roœlinna pos³u¿y³a tak¿e uformowaniu okreœlenia donosicieli, oszu-

stów oraz plotkarzy, por. sykofant (od gr. sýkon ‘figa’).

Oprócz nazw osobowych funkcjonuj¹ równie¿ inne nazwy powsta³e w opar-

ciu o nazwy roœlin. Nale¿¹ do nich niektóre nazwy miesiêcy, por. np. polskie

kwiecieñ, dêbieñ, ³¿ykwiat od kwiatów wschodz¹cych przedwczeœnie pod wp³y-

wem ciep³a promieni s³onecznych, lipiec (lipieñ) od kwitnienia lipy, wrzesieñ od

wrzosu, listopad od listu (liœcia), który wówczas opada, fr. fructidor (od ³ac. fruc-

tus ‘owoc’ i gr. doron ‘dar’) – dwunasty miesi¹c francuskiego kalendarza repu-

blikañskiego, sierpieñ-wrzesieñ.

78

W³odzimierz Wysoczañski

29

Por. te¿ pol. Kalina, Ró¿a, Rozalia, Narcyz, Wawrzyniec, Jagoda, Florentyna, Malwina, D¹-

brówka.

Roœliny by³y te¿ czczone, np. werbena, któr¹ wielbili staro¿ytni Grecy, Rzy-

mianie (³ac. Herba sacra) i druidzi, tote¿ ku jej czci istnia³o doroczne œwiêto

o nazwie Verbenalia

30

.

Z nazwami roœlinnymi zwi¹zane s¹ etymologicznie niektóre ludowe nazwy

œwi¹t obchodzonych w Koœciele katolickim, por. Matka Jagodna – Nawiedzenie

NMP (2 VII); Matka Zielna – Wniebowziêcie NMP (15 VIII); Niedziela Palmo-

wa / Niedziela Kwietna

31

(³ac. Dominica Florum), wystêpuj¹ca te¿ w XVI wie-

ku pod nazw¹ Niedziela Kwieca b¹dŸ – Kwietnica, jako formacja o podobnej bu-

dowie s³owotwórczej jak w niektórych jêzykach s³owiañskich, por. sch. vrbíca,

bu³g. Cwetnica i Brybnica (Zduñczyk 1997: 74)

32

– niedziela rozpoczynaj¹ca

Wielki Tydzieñ.

Nazwy roœlin stanowi¹ te¿ podstawê formowania nazw miast, np. Jaworów

– miasto pod Lwowem, dworek Jana Sobieskiego, a tak¿e nazw metaforycznych,

por. Miasto fio³kami wieñczone (gr. iostéphanos, gdzie íon ‘fio³ek’) – tak Arysto-

fanes nazywa w swoich komediach Ateny.

Mitologie ludów indoeuropejskich dostarczaj¹ wielu przyk³adów rozmaitych

pojêæ z oœrodkowym zacz¹tkiem fitofonicznym, np. zwierz¹t: Eikthyrnir (stisl.

‘maj¹cy dêbowe koniuszki rogów’, ale te¿ eik ‘d¹b’ i thyrnir ‘tarnina’) – w mit.

germ. (skand.) jeleñ, ¿ywi¹cy siê liœæmi Yggdrasillu, drzew: ParidŸata (sanskr.

Pªrijªta ‘drzewo koralowe’) – w mit. ind. cudowne drzewo o z³otej korze, naj-

czêœciej zaœ warianty drzewa ¿ycia: Yggdrasill (stisl. ‘drzewo Ygga’) – w mit.

germ. (skand.) olbrzymi, œwiêty, wiecznie zielony jesion, podstawa œwiata; Eja

(eja – w mit. anat. (het.) przypuszczalnie pozostaje w etymologicznym zwi¹zku

m.in. z pol. iwa, irl. eo ‘cis’, stgniem. îwa ‘ts.’ stisl. ýr ‘ts.’, orm. aigi ‘winnica’);

pasma górskiego pojmowanego jako forma chaosu, obszaru wrogiego kosmoso-

wi, por. pol. góra i bu³g. gora ‘las’, lit. girià ‘ts.’, stczes. horar ‘leœnik’, prus. ga-

rian ‘drzewo’.

Fitofoniczna geneza leg³a u podstawy celtyckiej nazwy œwiata pozagrobowe-

go: wal. Avallon ‘wyspa jab³ek’ (por. stirl. aball ‘jab³ko’).

Badany materia³ zawiera równie¿ czêste przypadki stosowania obocznie wo-

bec nazw w³aœciwych nazw dodatkowych, które ukute zosta³y z ró¿norakich

wzglêdów, np. a) zastosowania roœliny, por. ziele ³aski (ruta) – gdy¿ wi¹zek ruty

Semantyczno-kulturowa interpretacja nazw roœlin

79

30

Por. n³ac. Verbena farm. ‘roœliny powœci¹gaj¹ce, ch³odz¹ce, jak cyprys, mirt, tamaryszek,

ró¿a, laur i bluszcz’ z ³ac. l.poj. od verbenae ‘ga³êzie z poœwiêconych drzew lauru, oliwki i mirtu’.

Por. te¿ nazwy najprzeró¿niejszych wydarzeñ wywiedzione od nazw roœlin, np. tulipanomania,

która wybuch³a w Holandii w XVII w. i wywo³a³a grê na zwy¿kê i zni¿kê w notowaniach gie³do-

wych tulipanów.

31

Dodaæ nale¿y, ¿e oprócz niesionych tego dnia powszechnie do koœcio³a palm sporz¹dzo-

nych z baŸ, w £ukowie œwiêci siê kwiaty, w £om¿y „ga³¹zki krzewów owocowych, np. porzeczek

lub agrestu, które – u³amane kilka tygodni wczeœniej – wstawia siê do wody, by wypuœci³y zielo-

ne listki, a czasem nawet zakwit³y” (Zduñczyk 1997: 74).

32

W 1. po³. XVI w. wystêpowa³y te¿ sporadycznie zwi¹zki kwietny dzieñ i kwietna sobota bê-

d¹ce zapewne oryginalnymi tworami polskimi opartymi na wzorze czeskim (Moreš 1956: 258-259).

u¿ywano do skrapiania wod¹ œwiêcon¹, b) zuwagi na jej symbolikê, por. zio³o

smutku (ruta) – bo zpowodu swej goryczy by³a symbolem ¿alu i skruchy itd. oraz

c) jej funkcjê, w³aœciwoœci, por. piorunowa miot³a – tak nazywana jest jemio³a

w szwajcarskim kantonie Aar ze wzglêdu na to, ¿e zapobiega po¿arom wznieca-

nym przez pioruny.

Analizowany materia³ opracowañ leksykograficznych dostarcza ponadto

przyk³adów nazw zabaw dzieciêcych, np. jawor, jaworowi ludzie, zwrotów i po-

wiedzeñ, w których pojawia siê nazwa fitonimiczna, np. Darzbór – dawne zawo-

³anie myœliwych i leœników bêd¹ce powitaniem albo ¿yczeniem lub powinszowa-

niem szczêœliwych ³owów

33

.

Nazewnictwo odroœlinne – jak wykazuj¹ przedstawione przyk³ady – by³y po-

wszechniejsze w porz¹dku kultury niechrzeœcijañskiej, dotyczy to zw³aszcza an-

troponimii.

Dokonana interpretacja semantyczno-leksykalna nazw roœlin ukazuje w wy-

miarze ogólnym zarówno odrêbnoœæ kultury chrzeœcijañskiej i niechrzeœcijañskiej,

jak te¿ daj¹ce siê ustaliæ filiacje miêdzy oboma porz¹dkami. W wymiarze szcze-

gó³owym zaœ analiza ujawnia najistotniejsze symetrie i asymetrie w obrêbie trzech

wyró¿nionych kompleksów problemowych: znaczeñ symbolicznych, konotacji

nazw roœlin w znaczeniowym opisie s³owa oraz derywacji od nazw roœlin

34

.

Wykaz skrótów jêzyków i mitologii

80

W³odzimierz Wysoczañski

33

Por. te¿ inne nazwy wywodz¹ce siê od nazw roœlin, np. daktyl – w poezji antycznej i w wer-

syfikacji nowo¿ytnej to stopa wierszowa, to równie¿ wspó³czesna grecka miara d³ugoœci, równa 1 cm.

34

Uzupe³niaj¹c, nale¿y dodaæ, ¿e badany materia³ dokumentuje rozliczne zastosowania roœlin,

np. aloes by³ u¿ywany m.in. do balsamowania; asfodel sadzono w staro¿ytnej Grecji na cmenta-

rzach jako pokarm dla dusz zmar³ych; ja³owca u¿ywano w kremacyjnych obrz¹dkach ¿a³obnych ze

wzglêdu na wartoœci zapachowe (por. lit. kadag

ús ‘ja³owiec’ i prus. kadegis ‘ts.’ zpol. kadziæ / cza-

dziæ); roœlina bang ‘konopie’ wtarta w oczy padaj¹cej krowie Gawa Ewodata (mit. irañs.) uœmie-

rza³a ból umierania. Znane s¹ przypadki u¿ycia roœliny w roli zastêpnika czegoœ, por. u¿ywane

w dawnych teatrach jarmarcznych marchwiane pieni¹dze, tj. kr¹¿ki surowej marchwi bêd¹ce suro-

gatem z³otych monet. Powszechne jest u¿ywanie roœlin do wyrobu ró¿nych mikstur, np. jemio³y,

która – œciêta przez kap³anów z³otym sierpem – by³a podstawowym sk³adnikiem magicznych wy-

warów przyrz¹dzanych przez celtyckich druidów.

alb.

– albañski

ang. – angielski

ba³t. – ba³tyjska

bu³g. – bu³garski

celt. – celtycka

dard. – dardyjska

fr.

– francuski

gal.

– galijski

germ. – germañska

gr.

– grecki

hebr. – hebrajski

ie.

– indoeuropejski

ind.

– indyjska;

irañs. – irañska

(st)irl. – (staro)irlandzki

ital.

– italska;

lit.

– litewski

(n)³ac. – (nowo)³aciñski

³ot.

– ³otewski

mac. – macedoñski

ngrec. – nowogrecki

orm. – ormiañski

Wykaz Ÿróde³

Baldock John, Symbolika chrzeœcijañska, prze³. [z ang.] Jerzy Moderski, Poznañ 1994.

Forstner Dorothea OSB, Œwiat symboliki chrzeœcijañskiej, prze³. i oprac. Wanda Zakrzewska, Pa-

we³ Pachciarek, Ryszard Turzyñski, Warszawa 1990.

Kempiñski Andrzej M., S³ownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznañ 1993.

Kopaliñski W³adys³aw, S³ownik mitów i tradycji kultury, wyd. 2, Warszawa 1987.

– S³ownik symboli, Warszawa 1990.

Leksykon symboli, oprac. Marianne Oesterreicher-Mollwo, prze³. [z niem.] Jerzy Prokopiuk, War-

szawa 1992.

Lurker Manfred, S³ownik obrazów i symboli biblijnych, prze³. Kazimierz Romaniuk, Poznañ 1989.

Matthews John i Caitlín, Mitologia Wysp Brytyjskich, prze³. [z ang.] Zofia Zió³kowska, Poznañ

1997.

S³ownik folkloru polskiego, pod red. Juliana Krzy¿anowskiego, Warszawa 1965.

Œlósarska Joanna, W œwietle symboli, £ódŸ 1994.

Bibliografia

Baldock John (1994), Symbolika chrzeœcijañska, prze³. [z ang.] Jerzy Moderski, Poznañ.

Friedelówna Teresa (1990), Œwiat roœlinny w Psalmach (O nazwach roœlin w scs³owiañskim „Psa³-

terzu Synajskim”), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, z. 221, Filologia Polska XXXIV,

Jêzykoznawstwo, Toruñ, s. 31-46.

Jordanskaja Lidja, Mielczuk Igor (1988), Konotacje w semantyce lingwistycznej i leksykografii, [w:]

Konotacja, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 9-34.

Mas³owska Ewa (1988), Derywacja semantyczna rzeczowników ekspresywnych, Wroc³aw.

Moreš F.V. (1956), Kvìtná nedìle ‘Domenica in Palmis’, „Slavia” 25, s. 258-259.

Nowakowska Alicja (1996), Frazeologizmy biblijne z nazwami roœlin w s³ownikach jêzyka polskie-

go, „Poradnik Jêzykowy”, z. 10, s. 25-32.

Pajdziñska Anna (1988), Udzia³ konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów, [w:] Konota-

cja, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 67-82.

Tokarski Ryszard (1988), Konotacja jako sk³adnik treœci s³owa, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego

Bartmiñskiego, Lublin, s. 35-54.

Wasilewski Jerzy S³awoimir (1981), Semiotyczne badanie symboliki w etnologii, [w:] Metody et-

nologii. Czêœæ I, Warszawa.

Wysoczañski W³odzimierz (1998), Sposoby postrzegania œwiata pozajêzykowego we frazeologi-

zmach i przys³owiach porównawczych. Analiza konfrontatywna na materiale wybranych jêzy-

ków s³owiañskich, „Rozprawy Komisji Jêzykowej Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego”

XXIV, s. 49-59.

Zduñczyk Teresa (1997), O prawie zapomnianych polskich nazwach niedziel, „Poradnik Jêzykowy”

nr 3, s. 69-77.

Semantyczno-kulturowa interpretacja nazw roœlin

81

pol.

– polski

po³s³ow. – po³udniowos³owiañska

prus.

– pruski

rum.

– rumuñski

sanskr. – sanskryt

sch.

– serbsko-chorwacki

serb.

– serbski

skand. – skandynawska

s³ow.

– s³owiañski

stczes. – staroczeski

stgniem.– starogórnoniemiecki

stisl.

– staroislandzki

wal.

– walijski