ebooki.nomos.pl

kup pełną wersję ebooka na naszej stronie internetowej

Świat magiczny

Ernesto de Martino

C l a s s i c a

R e l i g i o l o g i c a

NOMOS

NOMOS

Przełożyła Beata Nuzzo

Świat magiczny

Prolegomena do historii magizmu

Ernesto de Martino

Tytuł oryginału: Il mondo magico. Prolegomeni a una storia del magismo

© 2007 Bollati Boringhieri editore, Torino

© for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS«, 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani

w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi-

sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu

bez pisemnej zgody wydawcy.

Redakcja naukowa: dr hab. Tomasz Sikora i dr Roman Małecki

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Redakcja wydawnicza i I korekta: Roman Małecki

Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak

II korekta: Magdalena Pawłowicz

Projekt okładki: Kompania Graficzna — Joanna i Wojciech Jedlińscy

ISBN 978-83-7688-076-1

KRAKÓW 2011

Wydanie I

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax [phone]

e-mail: [e-mail]; www.nomos.pl

Objętość: ark. wyd. 25, nakład 1000 egz.

SPIS TReścI

Tomasz Sikora, Zamiast wstępu: religioznawstwo i parapsychologia . .

cesare cases, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Wyzwanie z Pałacu Filomarino XIII; 2. świat magiczny XXII;

3. Krytyka i autokrytyka XXXVI; 4. Heroiczny krok XLV; Postylla LV

Aktualizacje bibliograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przedmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przedmowa do pierwszego wydania 3; Przedmowa do drugiego

wydania 7

Rozdział I: Problem mocy magicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział II: Historyczny dramat świata magicznego . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział III: Problematyka mocy magicznych w historii etnologii . . .
Apendyks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ernesto de Martino, Niepokój terytorialny i wyzwolenie kulturowe

w micie o pochodzeniu plemienia Aczilpa. Wkład do badań nad

mitologią Arandów 219; Benedetto croce, Recenzja książki świat

magiczny 234; Bendetto croce, Wokół magizmu jako epoki histo­

rycznej 236; enzo Paci, Nicość i problem człowieka 248; Raffaele

Pettazzoni, Recenzja książki Il mondo magico 257; Mircea eliade,

Nauka, idealizm i zjawiska paranormalne 260; Podsumowujące

obserwacje autora 266

Gino Satta, świat magiczny a kwestia źródeł etnograficznych . . . . . . .

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VII

XIII

LIX

3

9

69

167
219

267

291

303

309

VI

VII

TOMASZ SIKORA

ZAMIAST WSTęPu:

ReLIGIOZNAWSTWO I PARAPSycHOLOGIA

Z uwagi na wyjątkowy, na tle piśmiennictwa religioznawczego, charak-

ter prezentowanej tu monografii ernesto de Martino, polskiemu czytelniko-

wi należy się kilka wyjaśnień

1

. Opracowania religioznawcze głównego nur-

tu: historii i fenomenologii oraz typologii religii (a zatem z istoty swej

wystrzegające się redukcjonistycznych ujęć socjologii, politologii, psycho-

logii, neurobiologii religii) rezygnują z rozstrzygnięć ontologicznych i są-

dów tetycznych w odniesieniu do zjawisk paranormalnych — anomicznych,

o których w wielkiej obfitości donoszą zarówno dane etnologii religii, jak

również materiał dostarczany przez studium buddyzmu i wielkich religii mo-

noteistycznych. Mało kto ze znaczących religioznawców odważyłby się pu-

blicznie przyznać, że jest całkowicie przekonany o realności bytowej takich

zjawisk, jak telepatia, telekineza, bilokacja, teleportacja itp., od których roi

się w opisach z literatury etnoreligioznawczej. W dyskusjach wielkich reli-

gioznawców był to prawdziwy temat tabu. Tym bardziej warto przytoczyć

jeden z nielicznych przykładów złamania tego tabu, którego dostarcza roz-

mowa Mircei eliadego z claude-Henri Ro cquetem. Rocquet pyta eliadego:

— Słyszałem taką opowieść: po śmierci Griaule’a [najsłynniejszy badacz

kultury i religii Dogonów — przyp. T.S.], gdzieś w Afryce, zebrali się jego

przyjaciele — Dogoni i europejczycy — pragnący uczcić jego pamięć. W cza-

sie posiłku zobaczyli wśród nich Griaule’a... czy gdy słyszy pan takie historie,

uważa pan, że są to rzeczy możliwe?

1

Szczegółowych informacji na temat życia i dorobku naukowego de Martino dostarcza

Mirosław Nowaczyk, Idem, Ernesto de Martino jako filozof i historyk religii, [w:] ernesto de

Martino, Ziemia zgryzoty. Przyczynek do historii życia religijnego południowych Włoch, przeł.

Wojciech Marucha, Warszawa 1971, s. 7-30.

VIII

— Są to rzeczy możliwe, gdy ludzie, którym się przydarzają, należą do

wspólnego duchowego uniwersum. Jeśli Dogoni widzieli Griaule’a po jego

śmierci, to znaczy, że duchowo był jednym z nich.

— czy wobec tego należy uznać, że w dziedzinie zjawisk nieznanych na-

szemu rozsądkowi i naszej nauce pewne rzeczy — na przykład pojawianie się

zmarłych — mogą się zdarzać bądź nie w zależności od naszego duchowego

nastawienia?

— Tak właśnie twierdził włoski etnolog i historyk religii ernesto de Mar-

tino, który w swojej książce Il mondo magico zbadał pewne zjawiska „parapsy-

chologiczne” u ludów „pierwotnych”. uznawał on istnienie tych fenomenów

w kulturach pierwotnych, ale nie w naszej. Wierzył w autentyczność zjaw wy-

wołanych przez szamana, ale negował analogiczne zjawiska zdarzające się

w czasie seansów spirytystycznych. Tyle tylko, że dla niego cała przyroda była

culturalmente condizionata. Pewne prawa przyrodnicze miałyby zmieniać się

w zależności od wyobrażeń, jakie w danej kulturze panują na temat samej

„przyrody”. Na przykład u nas obowiązuje „prawo ciążenia”; ale w społeczeń-

stwach „pierwotnych” nie jest ono prawem i dlatego możliwe są pewne zjawi-

ska parapsychologiczne. To bardzo kontrowersyjna teoria, niemniej jest bardzo

ciekawa. Jeśli o mnie chodzi, to nie potrafię się wypowiedzieć w sprawie „pa-

rapsychologii”. Można jednak mieć nadzieję, że za dwadzieścia lat będziemy

na ten temat wiedzieć więcej

2

.

Wypowiedź eliadego z perfekcyjną skrótowością pozwala mu zapre-

zentować własne powściągliwie przychylne stanowisko, jak również w kil-

ku słowach wydobyć istotę myśli de Martino. Rzeczywiście, dla tego ostat-

niego świat magizmu to „inny świat” nie w znaczeniu przenośnym, lecz

ontologicznym. To świat, w którym obowiązują inne prawa procesualne

i strukturalne rządzące składającymi się nań przebiegami i bytami.

Idea wielości światów nie jest nowa, czy to na gruncie tradycji religij-

nych (szamanizm, buddyzm, hinduizm, judaizm), gdzie są one rozumiane

jako istniejące konsekutywnie lub synchronicznie, bądź też na gruncie bio-

logii (Jakob von uexküll) i nauk społecznych (William James, Aron Gur-

witsch, Alfred Schütz), które bazują przede wszystkim na Husserlowskiej

idei „świata życia” i mówią raczej o pewnego rodzaju semiosferach wytwa-

rzanych poprzez wspólnotową egzystencję

3

. Książka de Martino pokazuje

2

Mircea eliade, Próba labiryntu. Rozmowy z Claude-Henri Rocquetem, przeł. Krzysztof

środa, Warszawa 1992, s. 156-157.

3

Zasadnicze znaczenie mają tu oczywiście rozważania edmunda Husserla z piątej me-

dytacji kartezjańskiej nad genezą intersubiektywności. Zob.: edmund Husserl, Medytacje kar­

Tomasz Sikora

IX

wyraźnie, że jej autor, abstrahując od inspiracji heglowsko-croceańskich,

jest również pod silnym wpływem fenomenologicznej tradycji husserlow-

sko-heideggerowskiej i hermeneutycznych koncepcji Wilhelma Diltheya

4

.

Jednak Autor idzie o wiele dalej niż teoretycy semiosfer, dalej nawet niż

Benjamin Whorf z jego hipotezą determinizmu semicznego. De Martino

ontologizuje semiozę, twierdząc, że to ona w procesie narodzin człowie-

czeństwa realnie matrycuje byt. To teza niebywale śmiała i bulwersująca, na

którą w dwudziestowiecznych badaniach etnoreligioznawczych, poza de

Martino, poważył się bodajże tylko Oskar Goldberg

5

. Takie podstawowe

założenie służy jednak włoskiemu badaczowi do stworzenia maksymalnie

rozpiętych ram interpretacyjnych, w obrębie których próbuje on racjonalnie

rozpoznać pierwotną funkcję i dynamikę zaobserwowanych w kulturach

tradycyjnych zjawisk paranormalnych jako czynników konstytutywnych

rodzącej się ludzkiej podmiotowości.

Od czasu rozmów z Rocquetem, w których eliade wyraził nadzieję, że

„za dwadzieścia lat będziemy wiedzieć więcej”, minęło trzydzieści trzy

lata. czy faktycznie badania nad zjawiskami anomicznymi poczyniły jakieś

znaczące obserwacje, które jednoznacznie dowodziłyby ich występowania?

Afirmacja ich istnienia w świecie granicznych obszarów nauki nie jest

wszak niczym nowym. O ich realności przekonani byli twórcy psychoana-

lizy, Zygmunt Freud, Sándor Ferenczi, Wilhelm Stekel, Helena Deutsch

i carl Gustav Jung, co w znaczącej mierze wynikało z doświadczeń telepa-

tycznych, ponoć występujących podczas sesji terapeutycznych

6

. Zaobser-

wowano też występowanie przekonania o istnieniu takich przeżyć w do-

świadczeniach halucynogennych (od Stanisława Ignacego Witkiewicza po

Stanislava Grofa).

tezjańskie, przeł. Andrzej Wajs, Warszawa 1982, s. 130-223; Aleksander Manterys, Wielość

rzeczywistości w teoriach socjologicznych, Warszawa 1997, s. 13-43.

4

świadczy o tym dobitnie jego artykuł z 1955 roku. Zob. ernesto de Martino, Fenome­

nologia religiosa e storicismo assoluto, „Studi e Materiali di Storia delle Religioni”, 1955,

t. 24-25, s. 5-29; wyd. polskie: Idem, Fenomenologia religijna i historyzm absolutny, „Prze-

gląd Religioznawczy”, 1995, nr 4 (178), s. 3-21.

5

Oskar Goldberg, Die Wirklichkeit der Hebräer, Berlin 1924.

6

Głębokie omówienie poglądów ruchu sensu stricto freudowskiego na te zagadnienia

podaje: christian Moreau, Freud et l’occultisme. L’approche freudienne du spiritisme, de la

divination, de la magie et de la télépathie, Toulouse 1976, s. 166-204. Przypadki telepatii

z sesji psychoanalitycznych obszernie opisują: Jan ehrenwald, Telepathy and Medical Psycho­

logy, New york 1948; carl G. Jung, O psychologii i patologii tzw. zjawisk tajemnych, przeł.

elżbieta Sadowska, Warszawa 1991; Idem, Synchroniczność, [w:] carl G. Jung, Rebis, czyli

Kamień filozofów, przeł. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1989, s. 503-567.

Zamiast wstępu: religioznawstwo i parapsychologia

X

We współczesnych badaniach naukowych nad zjawiskami anomiczny-

mi dominują dwa nurty: kontestujący i afirmatywny. Ten pierwszy najpeł-

niej reprezentuje brytyjski matematyk John Taylor, wykazujący całkowity

sceptycyzm odnośnie do istnienia zjawisk paranormalnych i uznający rela-

cje o nich za wynik błędów we wnioskowaniach stochastycznych bądź

oszustw

7

.

Opcję afirmatywną reprezentuje m.in. znany psycholog Hans eysenck,

odwołujący się do kwantowego modelu skonstruowanego przez fizyka eva-

na Harrisa Walkera

8

. Zasadniczo tę opcję wybierają uczeni uznający wystę-

powanie zjawisk anomicznych jako w istocie naturalnych, lecz nader rzad-

kich fenomenów. Już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku w tym

kierunku szły badania nad radiową naturą telepatii prowadzone przez Stefa-

na Manczarskiego, polskiego profesora radiotechniki, czy późniejsze o dwa

dziesięciolecia eksperymenty i dociekania Aleksandra Dubrowa, rosyjskie-

go biofizyka, i psychologa Wieniamina Puszkina nad holograficznym, bio-

polowym i elektromagnetycznym charakterem fenomenów anomicznych

9

.

W literaturze tematu częste są również odwołania do teorii ukrytego po-

rządku Davida Bohma, wybitnego fizyka Szkoły Kopenhaskiej, idei wielo-

ści wymiarów amerykańskiego fizyka Michio Kaku, specjalisty od teorii

strun, czy też do koncepcji generatywnej funkcji czarnej materii, autorstwa

biomatematyka Gerharda D. Wassermanna

10

.

W istocie jednak, pomimo spektakularnych propozycji teoretycznych

o nacechowaniu fizykalnym, można odnieść wrażenie, że w najbliższych

latach w badaniach nad zjawiskami anomicznymi dominować będzie para-

dygmat biologiczny. świadczy o tym najważniejsze teoretyczne opracowa-

nie problemu anomiczności z ostatnich lat, a mianowicie prace Michaela

7

John Taylor, Nauka i zjawiska nadnaturalne, przeł. Anna Tanalska-Dulęba, Warszawa

1990.

8

Hans J. eysenck, Wyjaśnianie niewyjaśnionego. Tajemnice zjawisk paranormalnych,

przeł. urszula Rzeszot i Anna Szczuka, Berkshire 1993, s. 230-244.

9

Krzysztof Boruń i Stefan Manczarski, Tajemnice parapsychologii, Warszawa 1977,

s. 245-276. Sowieci bardzo wcześnie, bo już w 1945 roku, rozpoczęli intensywne badania nad

zjawiskami paranormalnymi. Przewodził im wybitny neuropsychiatra Leonid Wasiliew. Zob.

Idem, Tajemnicze zjawiska psychiki człowieka, przeł. Jerzy i Leszek Stobińscy, Warszawa

1970; Aleksander Dubrow i Wieniamin Puszkin, Parapsychologia i współczesne przyrodo­

znawstwo, przeł. elżbieta Zakrzewska, Warszawa 1989, s. 120-282.

10

Michio Kaku, Hiperprzestrzeń. Wszechświaty równoległe, pętle czasowe i dziesiąty

wymiar, przeł. ewa L. Łokas i Bogumił Bieniok, Warszawa 1996, s. 279-296; Gerhard D.

Wassermann, Shadow Matter and Psychic Phenomena, Oxford 1993, s. 70-95; David Bohm,

Ukryty porządek, przeł. Michał Tempczyk, Warszawa 1988.

Tomasz Sikora

XI

Nahma, odwołującego się w warstwie interpretacyjnej zjawisk paranormal-

nych do koncepcji pól morfogenetycznych Rupperta Sheldrake’a, teorii

pola, i biologii teoretycznej Jakoba von uexkülla

11

.

Jeszcze inna perspektywa badawcza rysuje się przy dopuszczeniu zało-

żenia, że, być może, niektóre zjawiska paranormalne w kulturach tradycyj-

nych są tylko sprytnymi sztuczkami przebiegłych szamanów. Można zasad-

nie oczekiwać, że w najbliższych latach duży wkład do interpretacji

materiału etnologicznego z pewnością wniesie również rodząca się właśnie

neurokognitywna psychologia iluzji

12

.

Na koniec warto zauważyć, że jednym z najczęściej podnoszonych po-

wodów odrzucania badań nad zjawiskami anomicznymi jest praktyczna

niemożliwość ich eksperymentalnego wytwarzania. W przypadku akcepta-

cji tego zarzutu należałoby jednak odmówić realności również wielkim od-

kryciom naukowym, bo wszak i one, jak pokazał Jacques Hadamard, wybit-

ny francuski matematyk, zachodziły w sposób intuicyjny, wyjątkowy

i nieprzewidywalny

13

. Wszystkim zagorzałym scjentystycznym kontestato-

rom pokładającym nieograniczoną wiarę w potencjał eksplanacyjny współ-

czesnej nauki należy przypomnieć, że w 1772 roku przedstawiciele Akade-

mii Francuskiej pod przewodnictwem wybitnego chemika Antoine

Lavoisiera, nękani doniesieniami o meteorytach, autorytatywnie orzekli, że

kamienie nie mogą spadać z nieba, ponieważ ich tam nie ma.

11

Michael Nahm, Evolution und Parapsychologie, Norderstedt 2007, s. 264-294.

12

Istotny krok w tym kierunku wykonali neurofizjologowie percepcji we współpracy

z iluzjonistą. Zob. Stephen L. Macknik, Susana Martinez-conde i Sandra Blakeslee, Brudne

gierki twojego umysłu. Poznaj magię kłamstwa i nie daj się nabić w butelkę, Gliwice 2010.

13

Jacques Hadamard, Psychologia odkryć matematycznych, przeł. Rafał Molski, War-

szawa 1964.

Zamiast wstępu: religioznawstwo i parapsychologia