16 å

WIAT

N

AUKI

Styczeƒ 1997

Cig dalszy ze strony 14

Decyzja oaborcji

Prawie po‚owa Amerykanek

nie wyklucza moliwoci

poddania si« aborcji w

pewnym

okresie swojego ycia — takie s

wyniki bada˜ przeprowadzonych

przez Alan Guttmacher Institute.

Kobiety te, spord ktrych

2

/

3

zamierza w przysz‚oci mie dzieci,

nale do rnych grup wiekowych,

ras, warstw spo‚ecznych oraz wyzna˜.

Znajduj si« wrd nich nawet takie,

o ktrych mona by przypuszcza,

e s przeciwniczkami aborcji.

Wrd kobiet usuwajcych ci«

o 29% wi«cej naley do Kocio‚a

katolickiego ni protestanckiego,

a 6 z 10, ktre decyduj si« na aborcj«,

stosowa‚o rodki antykoncepcyjne.

CIÑG DALSZY...

Pola mierci

Zesz‚ego lata k‚usownicy zabili

ponad 200 s‚oni w

lasach Konga.

Naruszyli w ten sposb miejscowe

prawo i —zapewne — mi«dzynarodowy

zakaz handlu koci s‚oniow.

Michael Fay, naukowiec pracujcy

na rzecz Wildlife Conservation Society,

zauway‚ podczas lotu patrolowego

nad wodopojem odleg‚ym o

800 km

na p‚noc od Brazzaville cia‚a s‚oni,

w tym wielu ci«arnych samic i

m‚odych.

Kiedy we wrzeniu dotar‚a tam ekipa

telewizyjna, by sfilmowa prac« Faya,

zorientowano si« w

rozmiarach masakry.

W‚adze kongijskie dopiero niedawno

obj«‚y w obszar ochron jako

cz« najwi«kszego w

tym

kraju parku narodowego

(patrz wiat Nauki

,

luty 1995, strona 22).

Taksol w ilociach przemys‚owych

Japo˜scy uczeni opracowali nowy

sposb otrzymania taksolu — substancji

ogromnie poszukiwanej ze wzgl«du

na w‚asnoci przeciwnowotworowe

(zw‚aszcza w leczeniu raka jajnika

i piersi), lecz niezwykle trudnej

do uzyskania na wi«ksz

skal«. Po raz pierwszy

wyizolowano j w

ladowych

wr«cz ilociach z

kory

jednego z gatunkw

cisu wyst«pujcego

w Regionie Pacyficznym

USA, Taxus brevifolia

.

Obecnie g‚wnym rd‚em

tego zwizku s hodowle

tkankowe rolin wytwarzajcych

taksol, m.in. cisu Taxus media

.

Badacze japo˜scy stosuj t« sam

metod«, uda‚o im si« jednak znacznie

zwi«kszy ªzbiory taksolu, dodajc

do poywki hodowlanej silny stymulator

wzrostu zwany jasmonianem metylu.

Naukowcy maj take nadziej«,

e ich metoda pozwoli na powane

obnienie ceny tego leku

(patrz: wiat Nauki

,

wrzesie˜ 1996, strona 42).

Kristin Leutwyler

Badania porównawcze

Cz´stoÊç wyst´powania depresji

ró˝ni si´ w poszczególnych

rejonach Êwiata

W

ciˆgu ostatnich kilkudziesi«-
ciu lat coraz liczniejsi naukow-
cy opowiadali si« za biolo-

gicznym modelem ludzkiej psychiki.
Typowym wyrazem tej tendencji moýe
by opublikowany niedawno w News-
weeku artyku‚, w kt—rym przedstawio-
no badania nad blini«tami jednojajowy-
mi. Wynika z nich, ýe szcz«æcie niemal
ca‚kowicie uwarunkowane jest czynni-
kami biologicznymi, a nie ærodowisko-
wymi — nastr—j zaleýy bardziej od na-
szych gen—w niý od powodzenia w
mi‚oæci, sukces—w w pracy czy innych
okolicznoæci.

Wyniki nowych mi«dzynarodowych

bada˜ por—wnawczych dowodzˆ jednak,
ýe wp‚ywy kulturowe mogˆ odgrywa
znacznˆ rol« w wyzwalaniu najpo-
wszechniejszego zaburzenia nastroju —
depresji. G‚—wnym autorem tego najwi«k-
szego dotˆd programu badawczego
poæwi«conego depresji jest Myrna M.
Weissman, psycholog z Columbia Uni-
versity. W latach osiemdziesiˆtych nadzo-
rowa‚a ona prowadzone w Stanach Zjed-
noczonych zakrojone na szerokˆ skal«
badania nad depresjˆ, kt—re sta‚y si« po-
tem wzorem prac podj«tych niezaleýnie
przez r—ýnych badaczy w innych krajach.
Kilka lat temu Weissman zda‚a sobie
spraw«, ýe badania te ªstanowi‚y wspa-
nia‚ˆ okazj« do przeprowadzenia por—w-
na˜ mi«dzy r—ýnymi krajamiÓ. Wcze-
æniejsze pr—by podobnych zestawie˜
utrudnia‚ fakt, ýe badacze z r—ýnych kra-
j—w stosowali odmienne metody.

Weissman nawiˆza‚a wi«c wsp—‚pra-

c« z kolegami z 9 kraj—w. Przy rozpo-

znawaniu depresji pos‚ugiwali si« kry-
teriami diagnostycznymi podanymi
w trzecim wydaniu Diagnostic and Stati-
stical Manual of Mental Disorders – DSM-
III. Najwaýniejsze objawy to brak ener-
gii, bezsennoæ oraz rozmyælanie o
samob—jstwie i æmierci.

Ryzyko popadni«cia w depresj« (je-

go miarˆ jest prawdopodobie˜stwo, ýe
dowolnej osobie przydarzy si« przynaj-
mniej jeden epizod depresji trwajˆcej co
najmniej przez rok) wynosi‚o od 1.5%
na Tajwanie do 19% w Libanie. W po-
zosta‚ych przebadanych krajach wska-
nik ten wynosi‚: w Korei — 2.9%, w Por-
toryko — 4.3%, w Stanach Zjednoczonych
— 5.2%, w Niemczech — 9.2%, w Kana-
dzie — 9.6%, w Nowej Zelandii — 11.6%
i we Francji — 16.4%.

Badacze przyznali, ýe ªcz«æ, ale nie

wszystkieÓ rozbieýnoæci to prawdopo-
dobnie wynik r—ýnic zwiˆzanych ze
zbieraniem danych. Na przyk‚ad duýo
wi«ksza niech« mieszka˜c—w Azji
w por—wnaniu z przedstawicielami kul-
tury zachodniej do przyznawania si« do
zaburze˜ psychicznych mog‚a by jed-
nˆ z przyczyn uderzajˆco niskiej cz«sto-
æci wyst«powania depresji na Tajwanie
i w Korei. Jednak zdaniem naukowc—w
takýe inne czynniki wp‚yn«‚y na ten stan
rzeczy. Tajwan i Korea majˆ bardzo ni-
skie wskaniki rozwod—w i separacji,
kt—re sˆ silnie skorelowane z wysokim
wskanikiem depresji praktycznie w
kaýdym z kraj—w. Z kolei duýˆ cz«stoæ
wyst«powania depresji we Francji i
w Nowej Zelandii moýna by przypisa
powszechniej notowanym w tych kra-
jach rozpadom ma‚ýe˜stw. Autorzy ba-
da˜ twierdzˆ, ýe cho w Libanie rozwo-
dy i separacje zdarzajˆ si« rzadko, to
zaobserwowany tam wysoki wskanik
depresji nie dziwi, jeæli si« zwaýy, ýe kraj
ten by‚ ªtargany wojnˆ przez ostatnie
15 latÓ.

Niekt—re prawid‚owoæci dotyczy‚y

wszystkich kraj—w. Kobiety mniej wi«-

W ZNISZCZONYM WOJN LIBANIE depresja wyst«puje cz«ciej

ni w ktrymkolwiek z badanych krajw.

ELI REED

Magnum

ZDROWIE PSYCHICZNE

Uniwersalny t‚umacz

K

rok po kroku komputery poko-
nujˆ bariery j«zykowe. W Kana-
dzie system Meteo automatycz-

nie t‚umaczy komunikaty o pogodzie
zar—wno na angielski, jak i na francu-
ski. W Europie Systran pomaga urz«d-
nikom Unii Europejskiej w zgrubnych
przek‚adach dokument—w administra-
cyjnych. Mimo jednak post«p—w w t‚u-
maczeniu maszynowym slangu zawo-
dowego wielkie marzenie o uniwersal-
nym porozumieniu coraz bardziej si«
oddala, a wraz z nim zmniejsza si« szan-
sa, ýe media elektroniczne nie wywrˆ
g‚«bokiego wp‚ywu na j«zyki æwiata.

Przekraczajˆc granice czasu i prze-

strzeni, telekomunikacja eksperymen-
tuje z j«zykami naszej planety. Ludzie,
kt—rzy ýyli w dolinach, gdzie m—wiono
po walijsku, lub na p‚askowyýach, gdzie
dominowa‚ j«zyk navajo, dziæ dzi«ki ra-
diu, telewizji i Internetowi majˆ kontakt
ze æwiatem informacji zdominowanym
przez angielski. Uniwersalny program-
-t‚umacz pozwoli‚by im (a takýe wszyst-
kim innym) mie w zasi«gu r«ki ca‚ˆ in-
formacj« i wiedz« ludzkoæci, niezaleý-
nie od j«zyka ojczystego. Niestety, nie
jest tak ‚atwo oddzieli od siebie infor-
macj«, wiedz« i j«zyk.

ªNiewielu jest dziæ specjalist—w, kt—-

rzy by sˆdzili, ýe moýna stworzy w
przewidywalnej przysz‚oæci dobry
system t‚umaczˆcy dowolne tekstyÓ —
pisze Martin Kay, d‚ugoletni badacz
translacji maszynowej z Xerox Palo Al-
to Research Laboratories, na doskona-
‚ej stronie poæwi«conej technice j«zyk—w
naturalnych w Internecie (http://www.
cse.ogi.edu/CSLU/HLTsurvey/HLT-
survey.html). Wed‚ug Kaya problem po-
lega na tym, ýe uniwersalny program
t‚umaczˆcy opiera si« na dw—ch powiˆ-
zanych ze sobˆ przes‚ankach. Pierwszˆ
i najwaýniejszˆ jest za‚oýenie, ýe w ja-
kimæ metaj«zyku moýna wys‚owi
wszystkie myæli wyraýone w dowolnym
j«zyku. Drugˆ, ýe proces t‚umaczenia

zaleýy bardziej od struktury grama-
tycznej j«zyka niý od zrozumienia my-
æli wyraýonych w tekæcie. Niestety, ýad-
na z tych hipotez nie jest prawdziwa.

Taki j«zyk uniwersalny, czyli interlin-

gua, uproæci‚by znakomicie proces trans-
latorski (na æwiecie jest oko‚o 5400 j«zy-
k—w). T‚umaczenie maszynowe polega‚o-
by na przek‚adaniu z j«zyka wyjæciowe-
go na interlingu«, a z niego — na j«zyk do-
celowy. (W przeciwnym razie trzeba by
mie 30 mln r—ýnych program—w.)

Nikt jeszcze nie wymyæli‚ przydatne-

go j«zyka uniwersalnego. Holenderska
firma komputerowo-konsultingowa
BSO pr—bowa‚a w swoim systemie t‚u-
maczenia maszynowego DLT wykorzy-
sta do tego celu esperanto. Elektronicz-
ny gigant Philips i inni usi‚owali po-

s‚uýy si« bardziej abstrakcyjnymi re-
prezentacjami j«zykowymi. A Robert
Berwick ze swoimi studentami bada‚
w Massachusetts Institute of Technolo-
gy potencja‚ tzw. technik analizy syn-
taktycznej opartej na zbiorze zasad
(principle-based parsing techniques),
kt—re da‚yby wglˆd w g‚«bokie, uniwer-
salne struktury b«dˆce pod‚oýem wszel-
kich gramatyk. Wszyscy, w mniejszym
lub w wi«kszym stopniu, odkryli starˆ
prawd«: pewne myæli ‚atwiej wyrazi
w jednym j«zyku aniýeli w innym. I tak
okazuje si«, ýe w jidysz jest wiele s‚—w
wyraýajˆcych odcienie znaczeniowe po-
j«cia ªdure˜Ó; oddanie tych subtelnych

r—ýnic w stopniu g‚upoty wymaga‚oby
ca‚ych traktat—w w innych j«zykach.

Co gorsza, sˆ pewne poj«cia, na kt—-

re nie ma s‚—w w danym j«zyku. Fran-
cuski wyraz mouton oznacza zar—wno
ªbaranaÓ, jak i ªbaranin«Ó. Decyzja, czy
mouton je, czy teý wr«cz przeciwnie —
jest zjadany, wymaga od programu w‚a-
æciwego odczytania s‚owa w kontekæcie,
co ludziom nie sprawia najmniejszego
k‚opotu. Naukowcy zajmujˆcy si« sztu-
cznˆ inteligencjˆ juý od 40 lat starajˆ si«
zaprogramowa takie zdroworozsˆd-
kowe rozumowanie. Do celu wciˆý jed-
nak bardzo daleko.

Ze wzgl«du na te ograniczenia t‚u-

maczenie maszynowe s‚uýy dziæ do
przeglˆdu, tj. do automatycznego prze-
‚oýenia z grubsza tekstu, by zaintereso-
wany m—g‚ si« zorientowa, czy dany
materia‚ warto powierzy zawodowe-
mu t‚umaczowi. Najcz«æciej korzysta
z tego Komisja Europejska pos‚ugujˆca
si« programem Systran. Oprogramowa-
nie to jest coraz bardziej popularne:
w 1988 roku Systran przet‚umaczy‚ 4000
stron, a dziæ przek‚ada ich setki tysi«cy,
chociaý jakoæ jest nadal kiepska.

Lepsze rezultaty moýna czasami osiˆ-

gnˆ, zaw«ýajˆc tematyk«. Za przyk‚ad
niech pos‚uýˆ prognozy pogody. Tekst
generowany przez program Meteo jest
emitowany praktycznie bez zmian przez
kanadyjskie radio i telewizj«. Takie wy-
specjalizowane systemy ciˆgle jednak
wymagajˆ skorygowania przez cz‚owie-
ka; warto je tworzy tylko w specyficz-
nych dziedzinach, w kt—rych zapotrze-
bowanie na t‚umaczenia jest duýe.
Christian Boitet, lingwista z UniversitŽ
Joseph Fournier w Grenoble, ocenia, ýe
programy takie op‚aca si« stosowa, gdy
trzeba przet‚umaczy przynajmniej 10
tys. stron. Oznacza to, ýe maszyna prak-
tycznie nadaje si« do t‚umaczenia in-
strukcji i dokumentacji technicznych.

Zakrawa na ironi«, ýe fiasko marze˜

o uniwersalnym j«zyku uzmys‚owi‚o
nam, iý wzajemne przenikanie si« my-
æli i s‚—w stanowi o pi«knie i subtelno-
æci j«zyka naturalnego. Niestety, zwia-

å

WIAT

N

AUKI

Styczeƒ 1997 17

cej dwukrotnie cz«æciej chorujˆ na de-
presj« niý m«ýczyni. Natomiast roz-
wiedzeni lub pozostajˆcy w separacji
m«ýczyni cz«æciej popadajˆ w depre-
sj« niý kobiety w tej samej sytuacji.

Rezultaty te zgodne sˆ z wynikami

wczeæniejszych bada˜ przeprowadzo-
nych w Stanach Zjednoczonych. Objawy
tej choroby pojawiajˆ si« zwykle w doæ
wˆskim przedziale wieku: od 24 lat

w Kanadzie do 34 we W‚oszech. Zebra-
ne podczas tych bada˜ dane dotyczy‚y
nie tylko depresji, ale takýe choroby
dwubiegunowej, zwanej niegdyæ psy-
chozˆ maniakalno-depresyjnˆ, w kt—rej
okresy obniýonego nastroju przeplata-
jˆ si« z okresami najwyýszego pobudze-
nia umys‚owego, a nawet stanami psy-
chotycznymi. R—ýnice w cz«stoæci wy-
st«powania choroby dwubiegunowej

w badanych krajach by‚y znacznie
mniejsze niý w cz«stoæci depresji i za-
wiera‚y si« w przedziale od 0.3% na Taj-
wanie do 1.5% w Nowej Zelandii. Da-
ne te sˆ zgodne z wynikami wczeæniej-
szych bada˜, kt—re wskazywa‚y na sil-
niejszy wp‚yw czynnik—w genetycznych
w chorobie dwubiegunowej niý w sa-
mej depresji.

John Horgan

CYBERåWIAT

DAVID SUTER