Rzut oka na dzieje

polskiej bankowoÊci centralnej

Sk∏ad i druk:

Drukarnia NBP

Wyda∏:

Narodowy Bank Polski

Departament Komunikacji Spo∏ecznej

ul. Âwi´tokrzyska 11/21, 00-919 Warszawa

Tel.: [phone], Fax: [phone]

www. nbp.pl

Bank centralny jest instytucjà, bez której nie wyobra˝amy sobie funkcjonowania gospodarki,

a zw∏aszcza prowadzenia polityki pieni´˝nej. Warto jednak uÊwiadomiç sobie, ˝e przez wiele stuleci

by∏o inaczej. Historia pieniàdza liczy sobie przynajmniej kilka tysi´cy lat, a piszàc o nim cofamy si´ do

czasów staro˝ytnych. Historia banku centralnego jest zdecydowanie m∏odsza. Europejskie banki

centralne majà przeci´tnie mniej ni˝ 200 lat. Kiedy chcemy odtworzyç okolicznoÊci ich powstania

w wi´kszoÊci przypadków wystarczy, ˝e cofniemy si´ do XIX wieku.

Zanim dosz∏o do uformowania si´ systemu bankowego, w którym „centralne”, a wi´c szczególne

miejsce b´dzie zajmowa∏ jeden bank, up∏yn´∏o sporo czasu, a ka˝de z paƒstw mia∏o w tej dziedzinie

w∏asne doÊwiadczenia. Najcz´Êciej bankami centralnymi stawa∏y si´ instytucje, którym w przesz∏oÊci

paƒstwo powierzy∏o wy∏àczne prawa w dwóch dziedzinach: emisji krajowego pieniàdza papierowego

i obs∏udze d∏ugu publicznego. Dlatego w XIX wieku (ale te˝ w okresie mi´dzywojennym) nie mówiono

o banku centralnym, ale o banku emisyjnym. By∏ nim zarówno Bank Anglii, jak i banki Europy

kontynentalnej powsta∏e w XIX wieku

1

. Prawie wsz´dzie by∏y to spó∏ki akcyjne, czasem z udzia∏em

paƒstwa, czasem ca∏kowicie prywatne, którym paƒstwo powierzy∏o okreÊlone zadania.

Wraz z powstawaniem licznych banków prywatnych (g∏ównie w II po∏owie XIX wieku) rozpoczà∏ si´

proces, który doprowadzi∏ do powierzenia bankom emisyjnym zadaƒ czyniàcych z nich „banki

banków”, przez co przesta∏y wykonywaç czynnoÊci typowe dla normalnych banków handlowych.

Najpe∏niej cechy te osiàgnà∏ w koƒcu XIX wieku Bank Anglii. W ten sposób banki emisyjne zacz´∏y

stawaç si´ bankami centralnymi we wspó∏czesnym tego s∏owa znaczeniu. Dopiero wtedy, tj.

w warunkach dwupoziomowego systemu bankowego, u˝ywanie okreÊlenia „bank centralny” nabra∏o

nowego znaczenia.

Patrzàc na histori´ banków centralnych, powinniÊmy widzieç przede wszystkim ich status i funkcje,

które uczyni∏y z nich instytucje inne od pozosta∏ych banków. CzynnoÊci emisyjne wyraênie wià˝à

histori´ banków centralnych z historià paƒstw, wszak posiadanie w∏asnego pieniàdza by∏o jednym

z wyznaczników paƒstwowoÊci. Pozosta∏e czynnoÊci sà odbiciem poziomu rozwoju systemu

finansowego, a nawet cech systemu gospodarczego. W przypadku Polski jest to szczególnie widoczne.

3

1

Anglia 1694 r.; Francja 1801 r.; Austria 1816 r.; Królestwo Polskie 1828 r.; Belgia 1850 r.; Rosja 1860 r. Nieco odmienne
rozwiàzania przyj´∏a federacyjna Szwajcaria (centralizacja czynnoÊci monetarnych 1849 r., monopol 1907 r.) i zjednoczone
Niemcy (Reichsbank rozpoczà∏ emisj´ w 1876 r., ale prawo to a˝ do 1935 r. zachowa∏y tak˝e banki czterech landów:
Badenii, Bawarii, Saksonii, Wirtembergii).

Bank Polski 1828 – 1886

Jak wspomniano wy˝ej, w koƒcu XIX wieku wi´kszoÊç paƒstw europejskich mia∏a w∏asne banki

emisyjne. Nie dotyczy∏o to Polski, poniewa˝ na mapie Europy nie by∏o paƒstwa polskiego. Niemniej

Polacy mieli w tej dziedzinie swoje w∏asne doÊwiadczenia. Wiàza∏y si´ one z istnieniem w latach

1828 – 1886 na obszarze Królestwa Polskiego instytucji emisyjnej nazwanej Bankiem Polskim.

O potrzebie stworzenia „banku narodowego” dyskutowano w Polsce od lat 70. XVIII wieku, ale

póêniejszy bieg wydarzeƒ i upadek paƒstwa polskiego nie pozwoli∏y na realizacj´ pojawiajàcych si´

koncepcji. Sta∏o si´ to mo˝liwe ponad pó∏ wieku póêniej. Dzi´ki staraniom i determinacji ksi´cia

Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w 1828 r. powo∏ano w Warszawie Bank Polski.

Bank Polski by∏ bankiem paƒstwowym. Jego kapita∏ zak∏adowy pochodzi∏ z funduszy rzàdowych.

Mia∏ prawo emisji biletów – z∏otego polskiego – do wysokoÊci kapita∏ów zak∏adowych. Emisja odbywa-

∏a si´ wed∏ug tzw. monometalizmu srebrnego. Znaczy∏o to, ˝e emitowane z∏ote by∏y wymienialne

na monety srebrne, przez co rozmiary emisji zale˝a∏y od zasobów srebra Banku Polskiego.

Oprócz emisji Bank zajmowa∏ si´ obs∏ugà d∏ugu

publicznego, pomaga∏ rzàdowi w zaciàganiu po˝y-

czek, przechowywa∏ depozyty i fundusze instytucji

publicznych. Prowadzi∏ ponadto operacje charakte-

rystyczne dla banku handlowego tamtej epoki:

depozytowo-kredytowe (m.in. przyjmowa∏ wk∏ady

osób prywatnych), skup dewiz, inkaso weksli. Jednak

szczególnie istotnà rol´ odgrywa∏ w sferze kredyto-

wania ˝ycia gospodarczego, udzielajàc po˝yczek

krótko- i d∏ugoterminowych prywatnym przedsi´-

biorcom oraz przedsi´biorstwom i instytucjom paƒ-

stwowym. Anga˝owa∏ si´ bezpoÊrednio w dzia∏alnoÊç

inwestycyjnà, zarówno rzàdowà, jak i w∏asnà. Wspiera∏

w ten sposób rozbudow´ przemys∏u, hutnictwa,

górnictwa i infrastruktury, a w koƒcu sta∏ si´ administra-

torem bàdê w∏aÊcicielem niektórych przedsi´biorstw

rzàdowych, które wczeÊniej finansowa∏.

4

Królestwo Polskie, stworzone na Kongresie Wiedeƒskim w 1815 r. z okrojonego Ksi´stwa

Warszawskiego, nie by∏o paƒstwem suwerennym. Jego królem by∏ ka˝dorazowo cesarz Rosji. Do roku

1830 cieszy∏o si´ jednak doÊç szerokà autonomià politycznà i gospodarczà. Po nieudanym

powstaniu listopadowym i przegranej wojnie z Rosjà w roku 1831 nastàpi∏a stopniowa utrata owej

autonomii oraz integracja z Cesarstwem Rosyjskim. Powy˝sza sytuacja wp∏yn´∏a na losy polskich

instytucji publicznych, w tym równie˝ Banku Polskiego.

Ksawery Drucki-Lubecki (1779-1846) minister skarbu
Królestwa Polskiego w latach 1821-1830. Przeszed∏ do historii
jako twórca koncepcji rozwoju przemys∏u krajowego,
zwolennik protekcjonizmu gospodarczego, twórca Banku
Polskiego, surowy minister skarbu.

Bank Polski by∏ wi´c nie tylko bankiem emisyjnym czy bankiem paƒstwa. Mia∏ szczególne zadania

w dziedzinie kredytowania gospodarki, daleko wykraczajàce poza dzia∏ania wspó∏czesnego banku

centralnego. Wynika∏o to przede wszystkim z zamiarów sfer rzàdowych, dotyczàcych rozbudowy sektora

publicznego (dzia∏alnoÊç etatystyczna). Bank sta∏ si´ najwa˝niejszà instytucjà kredytowà równie˝ dlatego,

˝e nie by∏o wówczas innych du˝ych banków prywatnych. Zacz´∏y powstawaç dopiero w latach

siedemdziesiàtych XIX wieku.

Opisany wy˝ej zakres dzia∏alnoÊci rozwija∏ si´ do lat czterdziestych XIX wieku, potem by∏ stopniowo

ograniczany. Bieg wydarzeƒ by∏ przy tym ró˝ny w odniesieniu do sfery kredytowej i emisyjnej. W pierwszym

przypadku istotnà rol´ odgrywa∏y przyczyny ekonomiczne, w drugim – polityczne. Od po∏owy wieku Bank

Polski zaczà∏ si´ wycofywaç z dzia∏alnoÊci, którà mo˝na nazwaç w∏aÊcicielsko–zarzàdczà. Ostatecznie

przynios∏a ona du˝e straty i wraz z reorientacjà polityki rosyjskiej na bardziej liberalnà, dzia∏alnoÊç

za∏o˝ycielskà pozostawiono kapita∏owi prywatnemu, w tym zagranicznemu. Bank Polski pozosta∏ instytucjà

kredytu krótkoterminowego, osiàgajàc w tej dziedzinie znaczny post´p.

CzynnoÊci zwiàzane z emisjà, obs∏ugà rzàdu i instytucji publicznych by∏y przejmowane przez instytucje

rosyjskie. By∏o to nast´pstwem likwidacji odr´bnoÊci Królestwa Polskiego i coraz g∏´bszej integracji

z cesarstwem. Zmiany w systemie pieni´˝nym rozpocz´∏y si´ w latach czterdziestych. Od 1841 r. podstawowà

jednostkà pieni´˝nà by∏ rubel, pojawi∏y si´ te˝ dwuj´zyczne napisy na biletach Banku Polskiego. Ostatnia

emisja pieniàdza Królestwa nastàpi∏a w 1866 r., a cztery lata póêniej Bankowi Polskiemu ostatecznie

odebrano przywilej emisyjny. Prawo to przekazano powsta∏emu w 1860 r. rosyjskiemu Bankowi Paƒstwa.

Po roku 1860 Bank Polski dzia∏a∏ jeszcze przez ponad 20 lat. W tym czasie by∏ po prostu bankiem

handlowym zajmujàcym si´ normalnymi operacjami depozytowo-kredytowymi. Sprawa jego likwidacji

by∏a jednak kwestià czasu. Warto odnotowaç, ˝e w tych warunkach polscy finansiÊci z Leopoldem

Kronenbergiem na czele pracowali nad koncepcjà przekszta∏cenia go w bank akcyjny o handlowym

profilu dzia∏ania. W∏adze rosyjskie nie zgodzi∏y si´ na to i 1 stycznia 1886 r. Bank Polski postawiono

w stan likwidacji. Jego majàtek i agendy przejà∏ rosyjski Bank Paƒstwa.

5

Bank Polski w Warszawie przy Placu Bankowym 1.

Banki emisyjne II Rzeczypospolitej

Polska Krajowa Kasa Po˝yczkowa (1918 – 1924)

Jednym z bardziej oczywistych celów dzia∏aƒ pierwszych w∏adz II Rzeczypospolitej sta∏o si´ dà˝enie

do stworzenia w∏asnej instytucji emisyjnej i powierzenie jej emisji pieniàdza nowego paƒstwa.

W okresie przejÊciowym, „(...) zanim na mocy uchwa∏y sejmowej nie zostanie powo∏any do ˝ycia Bank

Polski”

2

, czynnoÊci te mia∏a wype∏niaç powo∏ana przez Niemców w czasie wojny Polska Krajowa Kasa

Po˝yczkowa

3

. Walutà obiegowà mia∏a pozostawaç marka polska, dopóki nie zastàpi jej z∏oty.

Przygotowania podj´to ju˝ w 1919 r. Latem 1919 r. sejm zapozna∏ si´ z projektem statutu Banku

Polskiego oraz wymiany obcych znaków pieni´˝nych na z∏ote. Zamówiono za granicà druk nowych

biletów z∏otowych, zorganizowano tzw. skarb narodowy (fundusz na kapita∏ zak∏adowy Banku), PKKP

rozpocz´∏a zakupy z∏ota i srebra.

Ostatecznie nie dosz∏o wówczas do powo∏ania Banku Polskiego, a Polska Krajowa Kasa Po˝yczkowa

pe∏ni∏a funkcj´ „instytucji zast´pczej” przez pi´ç lat, a˝ do 1924 r.

Dzia∏alnoÊç PKKP przypad∏a na szczególnie trudne lata polskiej niepodleg∏oÊci, do 1920 r.

zdominowanych przez wojn´ o granice kraju, potem przez odbudow´, unifikacj´ i integracj´ niemal

wszystkich dziedzin ˝ycia. Przejawem problemów spo∏ecznych i ekonomicznych tego okresu by∏a

niestabilna sytuacja polityczna i cz´ste zmiany rzàdów, a tak˝e pot´˝ne potrzeby finansowe i niemo˝noÊç

ich sfinansowania ze zwyczajnych dochodów podatkowych. W tych warunkach instytucjà, z której pomocy

kredytowej zaczà∏ korzystaç zarówno rzàd, jak i przedsi´biorcy sta∏a si´ PKKP. Kredyty te pochodzi∏y

z emisji, co wywo∏a∏o inflacj´, która w 1923 r. przerodzi∏a si´ w hiperinflacj´.

O polskiej inflacji i hiperinflacji napisano bardzo wiele

4

. Wskazywano na ró˝ne jej aspekty –

zarówno polityczne, jak i ekonomiczne, wewn´trzne i zewn´trzne (m.in. inflacja w Niemczech).

Wi´kszoÊç piszàcych co do jednego nie mia∏a jednak wàtpliwoÊci: najistotniejszà jej przyczynà by∏o

finansowanie deficytu bud˝etowego za pomocà emisji, czyli kredytu w PKKP.

Wyst´powanie deficytu bud˝etowego w okresie bezpoÊrednio powojennym mo˝na usprawiedliwiaç

wieloma przyczynami: zniszczeniami, dezorganizacjà aparatu skarbowego, wydatkami na prowadzenie

wojny o granice paƒstwa czy tworzenie aparatu paƒstwowego itd. Jednak wraz ze stabilizacjà przyczyny

te powinny ustawaç, a rozmiary deficytu wyraênie zmniejszaç si´. W Polsce sytuacja wyglàda∏a inaczej.

Z roku na rok rozmiary deficytu w uj´ciu nominalnym ros∏y, a Skarb Paƒstwa zad∏u˝a∏ si´ w PKKP.

6

2

Dekret z grudnia 1918 r. Dziennik Praw 1918, nr 19, poz. 56. Warto podkreÊliç, ˝e tym samym niejako przesàdzono nazw´
przysz∏ego polskiego banku centralnego. W zasadzie nikt nie mia∏ wàtpliwoÊci, ˝e powinien to byç Bank Polski.

3

Instytucja kasowo – bankowa mia∏a prawo emisji marki polskiej. Powo∏ana przez Niemców w 1916 r. w Generalnym
Gubernatorstwie Warszawskim, rozpocz´∏a dzia∏alnoÊç w 1917 r.

4

Wydaje si´, ˝e najbardziej wyczerpujàcym studium ekonomicznym jest praca E. Taylora: Inflacja polska. Poznaƒ 1926.

O ile w koƒcu 1920 r. deficyt bud˝etu wynosi∏ 58,5 mld marek polskich, to trzy lata póêniej ju˝ 113.704

mld marek. Z kolei zad∏u˝enie skarbu w PKKP wzros∏o w tym samym czasie z 59,6 mld marek do

111.332,0 mld marek, a obieg pieniàdza z 49,4 mld marek do 125.372,0 mld marek. Deficyt stanowi∏

ponad 70% wydatków bud˝etowych w 1920 r. i 55% w 1923 r.

5

OdpowiedzialnoÊç za ten stan rzeczy

ponosi∏ przede wszystkim sejm, który nie godzi∏ si´ na radykalne decyzje ani w sferze urealnienia

obcià˝eƒ podatkowych, ani na obni˝enie wydatków bud˝etowych. Upada∏y kolejne gabinety, zmieniali

si´ ministrowie skarbu, pojawiajàce si´ programy „sanacji” finansów paƒstwa i zaostrzenia polityki

fiskalnej nie znajdowa∏y szerszego poparcia politycznego.

Nast´pstwem rosnàcej emisji by∏a coraz wi´ksza nierównowaga na rynku dóbr i na rynku

pieni´˝nym przejawiajàca si´ we wzroÊcie cen hurtowych towarów i cen walut obcych. Pokazuje to

tabela 1.

Tabela 1. Wskaênik cen hurtowych i kursu dolara w latach 1918 – 1924

* Dane w koƒcu roku.

èród∏o: E. Taylor: Inflacja polska. Poznaƒ 1926, s. 22.

Inflacja nabra∏a przyspieszenia w 1923 r., przekszta∏cajàc si´ w hiperinflacj´ – porównanie sytuacji

w tym roku z okresem poprzednim pokazuje wykres 1.

Koszty inflacji by∏y ogromne i dotyczy∏y bardzo wielu dziedzin ˝ycia. Od strony finansowej ponosili

je wszyscy posiadacze marki polskiej, stajàc si´ p∏atnikami podatku inflacyjnego. Rozwój sytuacji na

rynku pieni´˝nym przyniós∏ destabilizacj´ gospodarki oraz niepokoje wewn´trzne. Wszystko to

zmusi∏o w∏adze do stanowczych i szybkich dzia∏aƒ. Reforma finansów paƒstwa i reforma walutowa

stanà si´ zasadniczym celem nowego gabinetu sformowanego w grudniu 1923 r. przez W∏adys∏awa

Grabskiego.

7

Lata *

Ceny hurtowe

Kurs dolara

1914 = 1

1918

.

2,14

1919

.

26,36

1920

.

137,99

1921

570

702,71

1922 3428

4242,10

1923

1423007

1502976,00

31 III 1924

2452779

2220238,00

5

E. Czapska: Polska Krajowa Kasa Po˝yczkowa. „Bank i Kredyt” nr 5-6/1988, s. 27; Roczniki Statystyki Rzeczypospolitej
Polskiej z lat 1920-1922, 1923, 1924. Warto odnotowaç, ˝e rozmiary deficytu w uj´ciu realnym do 1922 r. spada∏y, w 1923 r.
wzros∏y.

Wykres 1. Ceny hurtowe i kurs dolara w latach 1921 - 1924

(koniec poprzedniego miesiàca = 100)

èród∏o: wykreÊlono na podstawie E. Taylor: Inflacja polska. Poznaƒ 1926, s. 22, 137.

Reformy 1924 r. Powo∏anie Banku Polskiego SA

Przygotowania do reform rozpocz´to ju˝

w 1923 r. w rzàdzie Wincentego Witosa (m.in.

gdy W∏adys∏aw Grabski by∏ ministrem skarbu

opracowano projekty niektórych ustaw podatko-

wych i statutu banku emisyjnego). O swoich

planach i sposobach ich realizacji pisa∏ Grabski

nast´pujàco:

„To, ˝e najwa˝niejszym czynnikiem naprawy

skarbu jest równowaga bud˝etu realnego taka,

która by stale, miesiàc po miesiàcu, pozwala∏a

pokrywaç wydatki dochodami bie˝àcymi, sta∏o si´

to powszechnie wyznawanym postulatem. (...) Plan

mój polega∏ na tym, by pobieraç podatek

majàtkowy w przyspieszonym trybie, tak by starczy∏

on na pokrycie deficytu pierwszych kilku miesi´cy.

W ciàgu zaÊ tych kilku miesi´cy nale˝a∏o dokonaç

reformy walutowej, która by po∏o˝y∏a kres ciàg∏ej

groêbie ponownego spadku waluty. Obliczy∏em zaÊ

(...) ˝e przy sta∏ej walucie równowaga jest zasadniczo mo˝liwa do utrzymania, byleby postawiç nasze

koleje tak, a˝eby do nich nie dop∏acaç, oraz byleby rozwinàç dochodowoÊç naszych monopoli”

6

.

8

6

W. Grabski: Dwa lata pracy u podstaw paƒstwowoÊci naszej (1924-1925). Warszawa – Rzeszów 2003, s. 70-73.

W∏adys∏aw Grabski (1874-1938) ekonomista, historyk, polityk, dzia-
∏alnoÊç publicznà rozpoczà∏ przed I wojnà Êwiatowà jako pose∏
do Dumy rosyjskiej, po wojnie dwukrotny premier i trzykrotny mini-
ster skarbu, wyk∏adowca i rektor SGGW. Do historii przeszed∏ jako
realizator reformy finansów paƒstwa i reformy walutowej w 1924 r.

Realizacja reform wymaga∏a, w przekonaniu Grabskiego, specjalnych uprawnieƒ dla jego gabinetu.

Uzyska∏ je od sejmu na 6 miesi´cy. W tym czasie mia∏a byç zrealizowana zasadnicza cz´Êç jego programu.

Dzia∏ania mia∏y byç prowadzone równolegle w kilku dziedzinach, a ich celem by∏o: przywrócenie

równowagi bud˝etowej, osiàgni´cie równowagi na rynku pieni´˝nym poprzez ustabilizowanie kursu

marki i wymian´ jej na nowà walut´ (z∏otego) oraz zorganizowanie nowego banku emisyjnego. Program ten

zosta∏ zamieszczony w ustawie „O naprawie Skarbu Paƒstwa i reformie walutowej” z 11 stycznia 1924 r

7

.

Jeden z punktów ustawy dotyczy∏ powo∏ania do ˝ycia banku emisyjnego:

„(...) na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udzia∏em Paƒstwa – podlegajàcego

nadzorowi paƒstwowemu z mianowaniem prezesa banku i zatwierdzeniem kierowników, udzielenie

bankowi emisyjnemu uprawnienia o emisji biletów bankowych, b´dàcych prawnym Êrodkiem p∏atniczym

i pokrytych co najmniej w jednej czwartej do jednej trzeciej cz´Êci z∏otem lub zapasem z∏ota i dewiz (...)

przekazanie mu w drodze alienacji majàtku paƒstwowego znajdujàcego si´ w posiadaniu Polskiej

Krajowej Kasy Po˝yczkowej, jak równie˝ majàtku Skarbu Narodowego, tudzie˝ zawarcie z bankiem

emisyjnym umowy, ustalajàcej jego stosunek do Skarbu Paƒstwa, który nie mo˝e korzystaç z kredytu

w banku emisyjnym ani na pokrycie bie˝àcych potrzeb administracyjnych, ani inwestycyjnych”

8

.

Powy˝szy zapis przesàdza∏ spraw´ statusu nowego banku i jego relacje z rzàdem. 20 stycznia 1924 r.

statut Banku Polskiego SA zosta∏ podpisany przez Prezydenta RP, 25 stycznia og∏oszony w Dzienniku

Ustaw, a zaraz potem rozpocz´to subskrypcj´ akcji

9

. Za∏o˝ycielskie zebranie akcjonariuszy

zawiàzujàce spó∏k´ Bank Polski odby∏o si´ 15 kwietnia 1924 r. i w tym samym dniu ukaza∏o si´

obwieszczenie ministra skarbu W∏adys∏awa Grabskiego ustalajàce dat´ rozpocz´cia dzia∏alnoÊci banku

na 28 kwietnia 1924 r. Na t´ uroczystoÊç przygotowano ods∏oni´cie tablicy pamiàtkowej umieszczonej

w g∏ównej sali:

9

7

Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.

8

Punkt 12b ustawy; Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.

9

Kapita∏ za∏o˝ycielski w kwocie 100 mln z∏ rozpisano na 1 mln akcji. Znalaz∏y si´ one w r´kach osób prywatnych,
przedsi´biorstw, instytucji, banków, itp. Skarb Paƒstwa posiada∏ poczàtkowo jedynie 1%.

Do pierwszego Banku Polskiego nawiàzywa∏ te˝ w swym inauguracyjnym przemówieniu prezes

Banku Stanis∏aw Karpiƒski.

Bank Polski SA rozpoczà∏ dzia∏alnoÊç 28 kwietnia 1924 r. W tym dniu Polska Krajowa Kasa

Po˝yczkowa przesz∏a w stan likwidacji, rozpocz´to wymian´ marek polskich na z∏ote (1.800.000 marek

polskich = 1 z∏oty). Z dniem 1 lipca 1924 r. marka przesta∏a byç prawnym Êrodkiem p∏atniczym na

obszarze Polski

10

.

OkolicznoÊci, w jakich powstawa∏ Bank Polski, zawa˝y∏y nie tylko na przyj´tych rozwiàzaniach

instytucjonalnych, ale te˝ na priorytetach w jego przysz∏ej dzia∏alnoÊci. Bank mia∏ byç przede

wszystkim „ostojà ∏adu pieni´˝nego”, instytucjà stojàcà na stra˝y stabilnoÊci polskiej waluty. Drugim

zadaniem Banku mia∏o byç „u∏atwienie kredytu”.

StabilnoÊç z∏otego by∏a zapewniona dwojako: przez nadanie Bankowi daleko idàcej autonomii

w relacjach z rzàdem oraz przez przyj´te regu∏y polityki pieni´˝nej. Niezale˝noÊç od rzàdu i ministra

skarbu gwarantowa∏ przede wszystkim status spó∏ki akcyjnej. Za takim rozwiàzaniem opowiada∏ si´

Grabski i rzeczywisty autor statutu znany historyk skarbowoÊci i ekonomista Roman Rybarski. Popiera∏y

go tak˝e polski biznes i mi´dzynarodowe ko∏a finansowe, które zaleca∏y niezale˝noÊç banku emisyjnego

od Skarbu Paƒstwa jako jeden z warunków stabilizacji pieniàdza

11

.

Emisja z∏otego opieraç si´ mia∏a na zasadach systemu

nazwanego dewizowo – z∏otym. System ten by∏ próbà

przywrócenia, w wersji zmodyfikowanej, przedwojennego

mechanizmu waluty z∏otej. Obieg z∏otego mia∏ byç

pokryty co najmniej w 30% zapasami z∏ota i srebra, walut

zagranicznych i dewiz wymienialnych na z∏oto.

Powiàzanie rozmiarów emisji z zasobami kruszców

i dewiz, przy gwarancjach pe∏nej wymienialnoÊci waluty

krajowej, oznacza∏o, ˝e zmniejszenie stanu rezerw

spowoduje zaostrzenie polityki emisyjnej i na odwrót:

wzrost stanu rezerw pozwoli na jej liberalizacj´.

10

10

Rozporzàdzenie Prezydenta RP z 14 kwietnia 1924 r. o zmianie ustroju pieni´˝nego. Dz.U. 1924, nr 34, poz. 351. Wymiana
zakoƒczyç si´ mia∏a 31 maja 1925 r.

11

Szerzej na ten temat: A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Bank Polski SA 1924 – 1951. NBP Warszawa 1994, s. 23-24;
Z. Karpiƒski: Bank Polski 1924 – 1939. Przyczynek do historii gospodarczej okresu mi´dzywojennego. Warszawa 1958, s. 17;
S. Karpiƒski: Pami´tnik dziesi´ciolecia 1915-1924. Warszawa 1931, s. 324.

„Przez przodków naszych w roku 1828 stworzony Bank Polski by∏ w∏asnoÊcià i chlubà narodu,

tworzony dzisiaj w szcz´Êliwszych warunkach Bank Polski, bez wzgl´du na inne formy prawne

organizacji, nale˝y równie˝ do narodu i jemu tylko s∏u˝yç b´dzie”.

Z∏oty mia∏ byç wymienialny na z∏oto i na waluty obce bez ograniczeƒ wed∏ug sta∏ych relacji. Jego parytet

i kurs na poziomie franka szwajcarskiego mia∏y budziç szerokie zaufanie

12

. JednoczeÊnie dokonano

pewnej liberalizacji obrotów handlowych dla przeciwdzia∏ania ewentualnemu wzrostowi cen, oczekiwano

nawet ich spadku.

Bank, na ˝àdanie ministra skarbu, mia∏ pe∏niç pewne obowiàzki na rzecz Skarbu Paƒstwa:

bezp∏atnie przyjmowaç na jego rachunki wp∏aty i dokonywaç z nich wyp∏at oraz prowadziç zlecone

operacje na rachunek Skarbu Paƒstwa. W statucie okreÊlono rozmiary bezprocentowego kredytu dla

Skarbu Paƒstwa i zasady przyjmowania do zastawu papierów wartoÊciowych emitowanych przez

paƒstwo i instytucje paƒstwowe.

Bank Polski SA mia∏ te˝ dzia∏aç na rzecz „u∏atwienia kredytu”. Oznacza∏o to, i˝ móg∏ prowadziç

czynnoÊci kredytowe tak jak normalne banki komercyjne. Statut pozwala∏ mu na udzielanie kredytów

dyskontowych i lombardowych (pod zastaw okreÊlonych walorów: z∏ota, papierów wartoÊciowych

o sta∏ym oprocentowaniu), dzia∏alnoÊç przelewowà, kupno oraz sprzeda˝ kruszców i walut obcych,

przyjmowanie wk∏adów i depozytów, zakup papierów procentowych (komunalnych, hipotecznych

i paƒstwowych) do okreÊlonych rozmiarów na rachunek w∏asnych funduszy rezerwowych i funduszu

emerytalnego. W tych dziedzinach Bank by∏ wi´c konkurentem banków prywatnych. Póêniej uznawano

to zresztà za dzia∏alnoÊç szkodliwà dla ich mo˝liwoÊci rozwoju

13

.

Warto wspomnieç, ˝e dla walki z „lichwiarskimi” zachowaniami banków minister skarbu wyznacza∏

maksymalnà stop´ procentowà, wynoszàcà w 1924 r. 24% (stopa Banku Polskiego wynosi∏a 12%),

w nast´pnych latach by∏a ona obni˝ana. Restrykcje w stosunku do banków zawy˝ajàcych swoje stopy

procentowe móg∏ stosowaç tak˝e Bank Polski, m.in. odmawiajàc udzielania kredytu redyskontowego.

Opisany wy˝ej zakres czynnoÊci Banku Polskiego SA nie zmieni∏ si´ a˝ do 1939 r. Zmiany sytuacji

makroekonomicznej kilkakrotnie zmusza∏y jednak rzàd i w∏adze Banku Polskiego do modyfikacji

przyj´tych w 1924 r. zasad polityki pieni´˝nej, a˝ po ich cz´Êciowe zawieszenie w 1936 r.

Rozwiàzania przyj´te w 1924 r. po raz pierwszy zosta∏y poddane próbie ju˝ w roku 1925, kiedy

pojawi∏a si´ recesja, zwana kryzysem poinflacyjnym. Towarzyszy∏y jej: deficyt bud˝etowy, ujemne saldo

w bilansie handlowym, za∏amanie kursu z∏otego na rynku krajowym i za granicà oraz inflacja.

NakreÊlona wy˝ej sytuacja mia∏a kilka przyczyn. Wzrost cen wynika∏ z pojawienia si´ na rynku du˝ych

iloÊci pieniàdza skarbowego (biletów zdawkowych), których emisja by∏a nast´pstwem trudnoÊci

sfinansowania deficytu bud˝etowego innymi sposobami. To przenios∏o si´ na wzrost cen walut obcych,

z∏oty za∏ama∏ si´ te˝ na rynkach zewn´trznych, a niski poziom rezerw dewizowych nie pozwala∏ na

11

12

Przyj´to sta∏à cen´ z∏ota na poziomie 3.444 z∏ za 1 kg z∏ota. Z tego wynika∏o, ˝e 1 z∏ ma równowartoÊç 0,29 g z∏ota.
Nazywano to parytetem, a na relacjach parytetowych oparte by∏y kursy walutowe. Kurs 1 USD = 5,18 z∏ wynika∏ stàd, ˝e
dolar = 1,504 g z∏ota.

13

Bank Polski sta∏ si´ jednà z wa˝niejszych instytucji kredytu krótkoterminowego. Na jego pozycj´ wp∏yw mia∏a te˝ kondycja
polskiej bankowoÊci i sytuacja na rynku kredytowym, tj. niskie zasoby kapita∏owe banków prywatnych oraz brak w ich
ofercie dost´pnego i taniego kredytu.

d∏ugotrwa∏à interwencj´. Ca∏oÊci obrazu dope∏nia∏y trudnoÊci w handlu zagranicznym zwiàzane

z koniecznoÊcià zwi´kszonego importu rolnego, wojnà celnà z Niemcami i zawy˝onym kursem z∏otego.

Recesja w gospodarce oznacza∏a pogorszenie sytuacji przedsi´biorstw, a to przenios∏o si´ na utrat´

p∏ynnoÊci przez banki komercyjne.

Bank Polski, zobligowany do obrony wartoÊci z∏otego, podjà∏ interwencj´. Nie przynosi∏a ona efektów

– kurs z∏otego spada∏. W∏adze Banku uzna∏y, ˝e dalsza sprzeda˝ walut obcych doprowadzi jedynie

do wyczerpania rezerw, i pozostawi∏y kurs rynkowi. Inne zdanie mia∏ na ten temat premier Grabski.

Uwa˝a∏, i˝ dalsza obrona kursu z∏otego jest konieczna. Ostatecznie premier, uznajàc powsta∏à sytuacj´

za swoje osobiste niepowodzenie – jak napisa∏ póêniej „Ca∏y mój autorytet oparty by∏ na z∏otym” – nie

mogàc te˝ znaleêç wspólnej p∏aszczyzny dzia∏ania z kierownictwem Banku Polskiego, krytykowany

przez sfery rzàdowe i opozycj´, w listopadzie 1925 r. poda∏ si´ do dymisji. Ocena jego dzia∏alnoÊci by∏a

przedmiotem wielu sporów, szczególnie goràcych za jego ˝ycia. Up∏yw czasu studzi∏ emocje, pozwala∏

na szerszà perspektyw´ i obiektywizm. Po prawie 80 latach od tamtych wydarzeƒ doceniamy jego deter-

minacj´ oraz zas∏ugi w wyprowadzeniu polskich finansów z chaosu hiperinflacyjnego, w opanowaniu

sytuacji gro˝àcej katastrofà gospodarczà i politycznà.

Wprowadzony w 1924 r. system pieni´˝ny, po doÊwiadczeniach z 1925 r., zosta∏ w 1927 r.

zmodyfikowany. Poprzedzi∏y to pertraktacje z zachodnimi ko∏ami finansowymi. Wszystkie rozmowy

i dzia∏ania z tym zwiàzane zakoƒczy∏y si´ przyj´ciem przez rzàd Polski w paêdzierniku 1927 r. trzyletniego

planu stabilizacyjnego. Zosta∏ on przygotowany w oparciu o zalecenia amerykaƒskiego rzeczoznawcy

Edwina W. Kemmerera, od strony finansowej opiera∏ si´ na po˝yczce w kwocie 62 mln dolarów i 2 mln

funtów szterlingów udzielonej przez mi´dzynarodowe konsorcjum bankowe, w którym najwi´kszy udzia∏

mia∏y banki amerykaƒskie. Rzàd polski zobowiàzywa∏ si´ do utrzymania trwa∏ej równowagi bud˝etu

paƒstwa, zniesienia wszelkich ograniczeƒ dewizowych, utrzymania pe∏nej autonomii Banku Polskiego

wobec rzàdu i podwy˝szenia jego kapita∏u akcyjnego do 150 mln z∏. Wszystko to mia∏o s∏u˝yç przede

wszystkim prze∏amaniu nieufnoÊci zagranicy do Polski. Zmieniono te˝ nieco zasady pokrycia emisji

z∏otego (minimum 40%, przy czym zapas z∏ota mia∏ wynosiç co najmniej 3/4 minimalnego pokrycia).

Obni˝ony zosta∏ parytet z∏otego

14

, przeprowadzono jego formalnà dewaluacj´ z 5,18 do 8,91 z∏ za 1 USD.

Zupe∏nie nowym doÊwiadczeniem, z którym mia∏y zmierzyç si´ rzàdy i banki centralne, by∏ Wielki

Kryzys lat trzydziestych. G∏´bokoÊç za∏amania koniunktury, rozleg∏oÊç i zakres geograficzny recesji

sprawi∏y, ˝e by∏a ona nieporównywalna z wszystkimi poprzednimi kryzysami. „Kurczenie” si´

gospodarki rozpocz´∏o si´ w 1929 r. i trwa∏o 4-5 lat, „dno” przypad∏o na lata 1933-1934, potem

rozpocz´∏o si´ o˝ywienie.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, objawem kryzysu by∏ spadek cen (Êrednio prawie o 50%),

zw∏aszcza rolnych (o prawie 60%), spadek produkcji przemys∏owej (o prawie 40%), za∏amanie kursów

akcji (do poziomu 20% w stosunku do okresu przedkryzysowego) i obrotów w handlu zagranicznym

(do 30%). Zmniejszy∏y si´ inwestycje, problemem sta∏y si´ deficyty bud˝etowe, bankructwa banków

12

14

Nowa cena z∏ota to 5.924,4 z∏ za kg.

i przedsi´biorstw. Ten ponury obraz nale˝y uzupe∏niç o spadek zatrudnienia i w wielu dziedzinach

masowe bezrobocie (stopa faktycznego bezrobocia przekracza∏a 30%). Kryzys mia∏ te˝ inne oblicze.

Byt tych, którzy nie zbankrutowali i mieli zatrudnienie, ulega∏ poprawie (wykres 2).

Wykres 2. PKB, ceny i p∏ace w czasie Wielkiego Kryzysu (1928 = 100)

èród∏o: wykreÊlono na podstawie: Ma∏y Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 3-4, 245; A. Jezierski,

C. Leszczyƒska: Historia gospodarcza Polski. Warszawa 2001, s. 263.

Rozwój wydarzeƒ stawia∏ na porzàdku dziennym pytania dotyczàce polityki pieni´˝nej. Przez

pierwsze lata usi∏owano przestrzegaç zasad systemu dewizowo-z∏otego. Stawa∏o si´ to coraz bardziej

trudne, zw∏aszcza ˝e sytuacja na mi´dzynarodowych rynkach finansowych przesta∏a byç

przewidywalna. Metodà walki z kryzysem stawa∏y si´ dewaluacje bàdê ograniczenia w obrocie

pieni´˝nym, bàdê jedno i drugie

15

, a do posuni´ç takich ucieka∏y si´ nawet pot´gi gospodarcze: Niemcy

wprowadzi∏y kontrol´ niektórych operacji na rynku pieni´˝nym ju˝ w 1931 r., z kolei Brytyjczycy

i Amerykanie dokonali dewaluacji swoich walut: funta (1931 r.) o 40%, dolara (1933 r.) o 41%

16

.

13

15

Warto dodaç, ˝e w okresie 1931 – 1937 reglamentacj´ dewizowà wprowadzono w sumie w 43 paƒstwach (nast´pnie w 6 jà
zniesiono), z kolei 33 paƒstwa odstàpi∏y od systemu waluty z∏otej (tylko jeden kraj do niej powróci∏). Szerzej: J. Âwidrowski:
Zagadnienie reglamentacji dewizowej i kursu waluty. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”. Poznaƒ 1938, s. 354.

16

Przyj´ta wówczas cena uncji z∏ota na poziomie 35 dolarów (1 USD = 0,8887 g z∏ota) zostanie formalnie utrzymana do 1971
r., choç w praktyce wolny handel z∏otem na rynku wewn´trznym USA b´dzie ograniczony. Szerzej na ten temat: W.
Morawski: Zarys powszechnej historii pieniàdza i bankowoÊci. Warszawa 2002, s. 164. Tam˝e obszerna literatura przedmiotu.

Jednym z kluczowych zagadnieƒ by∏a sprawa utrzymania parytetu i kursu z∏otego, który po deprecjacji

walut zachodnich uleg∏ wzmocnieniu (do poziomu 5,3 z∏ za 1 USD). Pytanie: dewaluowaç z∏otego czy te˝

nie by∏o przedmiotem wielu dyskusji tak w ∏onie kierownictwa Banku Polskiego, jak

i sferach rzàdowych. Alternatywà mog∏a byç reglamentacja dewizowa. Ostatecznie nie podj´to ˝adnych

decyzji. Wydaje si´, ˝e spraw´ przesàdzi∏o stanowisko Francji, kiedy po fiasku konferencji z 1933 r.

w sprawie przyj´cia przez najwa˝niejsze paƒstwa systemu opartego na z∏ocie z okreÊlonym pokryciem,

stan´∏a ona na czele grupy krajów, które by∏y gotowe broniç zasad takiego systemu. Utworzy∏y one

w lipcu 1933 r. tzw. Z∏oty Blok. Obok Francji znalaz∏y si´ w nim Belgia, Holandia, W∏ochy, Polska,

Szwajcaria. Zasady przyj´te przez te paƒstwa dotyczy∏y utrzymania wymienialnoÊci walut na z∏oto

i obrony parytetu waluty krajowej przy zachowaniu pe∏nej swobody obrotów p∏atniczych z zagranicà.

Polska pozostawa∏a wierna zasadom Bloku do kwietnia 1936 r. Wynika∏o to przede wszystkim

z przekonaƒ ekonomicznych polityków obozu rzàdzàcego, a tak˝e z obaw przed za∏amaniem zaufania do

z∏otego i inflacjà. Pojawia∏y si´ te˝ racje mi´dzynarodowe, w tym problem obs∏ugi polskiego zad∏u˝enia.

Przeciwna przeprowadzaniu „eksperymentów pieni´˝nych” by∏a te˝ cz´Êç w∏adz Banku Polskiego.

Opowiadano si´ raczej za wprowadzeniem reglamentacji dewizowej ni˝ dewaluacjà z∏otego. W tej

sytuacji polityka Banku Polskiego oznacza∏a dostosowywanie dzia∏alnoÊci emisyjnej i kredytowej do

zasobów z∏ota i dewiz, by utrzymana zosta∏a zasada pokrycia (dla powi´kszenia zdolnoÊci emisyjnej

obni˝ono je w 1933 r. do 30%.) Jednak pole manewru nie by∏o du˝e. Pogarszanie si´ sytuacji walutowej,

spadek zapasów dewiz i walut obcych oznacza∏y zmniejszanie podstaw pokrycia emisji z∏otego, a wi´c

obiegu, a za tym sz∏y ograniczenia kredytowe.

Ostatecznie na naradzie u prezydenta MoÊcickiego w dniu 21 kwietnia przesàdzono

o koniecznoÊci wprowadzenia reglamentacji dewizowej (uznano, ˝e dewaluacja by∏aby nieszcz´-

Êciem)

17

. 26 kwietnia zosta∏ wydany dekret o obrocie pieni´˝nym z zagranicà oraz obrocie zagra-

nicznymi i krajowymi Êrodkami p∏atniczymi. Uzasadnienie tej decyzji znajdujemy m.in. w og∏oszonej

deklaracji rzàdu:

„Od 10 lat polska polityka finansowa opiera si´ na dwóch podstawowych zasadach: sta∏oÊci waluty

i swobodzie ruchu kapita∏owego. (...) W momencie zaznaczajàcej si´ poprawy gospodarki krajowej

zarysowa∏y si´ ostatnio tendencje, nie pozostawajàce w ˝adnym zwiàzku z obiektywnà ocenà gospodarczej

i finansowej sytuacji Polski. (...) Rzàd uwa˝a∏ za swój obowiàzek zapobiec tego rodzaju os∏abianiu ˝ycia

gospodarczego (...). W nowych warunkach obrotu dewizowego zobowiàzania Polski z tytu∏u handlu

zagranicznego, jak i zobowiàzania kredytowe, b´dà nadal respektowane. Wprowadzajàc przejÊciowo

kontrol´ nad obrotami dewizowymi, rzàd stwierdza kategorycznie, ˝e sà one pomyÊlane jedynie jako

ochrona gospodarczo aktywnej cz´Êci spo∏eczeƒstwa przed zakusami spekulacji i defetyzmu

ekonomicznego”

18

.

14

17

Z. Landau: Polityka walutowa rzàdu polskiego w latach 1936 – 1939. „Przeglàd Historyczny”, 1986, tom LXXVII,
z. 2, s. 270.

18

Komunikat tej treÊci ukaza∏ si´ w Monitorze Polskim z 27 kwietnia, opublikowano go te˝ w prasie codziennej. Szerzej:
J. Vogelfanger, I. Blei: Reglamentacja dewizowa i towarowa. Lwów 1937, s. 9.

Reglamentacja, wbrew deklaracji rzàdu, nie by∏a dzia∏aniem przejÊciowym. Ograniczenia wprowadzone

w 1936 r. zosta∏y w latach nast´pnych zaostrzone

19

. W obrocie p∏atniczym z zagranicà zaczà∏ obowiàzywaç

system zakazów, nakazów i zezwoleƒ. Kontroli paƒstwa poddano wszelkie transakcje, których nast´pstwem

by∏ przywóz bàdê wywóz z∏ota, dewiz i walut zagranicznych oraz waluty krajowej. Zawieszono wolny handel

walutà na rynku wewn´trznym, zakazano pos∏ugiwania si´ kursami innymi od oficjalnych. Prawo handlu

pieni´dzmi zagranicznymi posiada∏y tylko banki, które uzyska∏y od paƒstwa zezwolenie (tzw. banki

dewizowe). Wolno by∏o natomiast posiadaç zarówno z∏oto, jak i zagraniczne Êrodki pieni´˝ne.

DoÊwiadczenia kryzysu lat 30. przynios∏y wiele pytaƒ na temat roli banku centralnego w ˝yciu

gospodarczym. Czy ma on byç tylko biernym obserwatorem, czy te˝ powinien naƒ czynnie

oddzia∏ywaç? Czy polityka pieni´˝na powinna koncentrowaç si´ na obronie stabilnoÊci pieniàdza, czy

te˝ powinna byç instrumentem wp∏ywania na koniunktur´? Praktycznà odpowiedzià na te pytania by∏y

zmiany, które zasz∏y w polityce monetarnej wielu paƒstw. W przypadku Polski cechowa∏a je daleko

posuni´ta ostro˝noÊç i obawa przed „eksperymentowaniem”. Ten swoisty konserwatyzm by∏ te˝ obecny

w polityce wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. On tak˝e pami´ta∏, ˝e liberalna polityka

emisyjna i kredytowa przynios∏a na poczàtku lat 20. wielkà inflacj´ i ca∏kowity spadek zaufania do

krajowego pieniàdza. Koszty tego by∏y ogromne, a odbudowa zaufania do polskiej waluty trwa∏a do

po∏owy lat 30., kiedy zawiód∏ dolar.

Wykres 3. Obieg biletów Banku Polskiego i ich pokrycie w latach 1924 - 1939

w mln z∏ (wed∏ug parytetu z 1927 r.)

èród∏o: dane na koniec roku; wykreÊlono na podstawie: Z. Karpiƒski: Bank Polski, op.cit., s. 236-237; Ma∏y Rocznik

Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 210.

15

19

Warto nadmieniç, ˝e prawo dewizowe z 1936 r. by∏o na tyle restrykcyjne, ˝e obowiàzywa∏o do roku 1952.

Ta postawa w∏adz rzàdowych powodowa∏a, ˝e nawet w coraz trudniejszej sytuacji paƒstwa

przed II wojnà Êwiatowà polityka pieni´˝na by∏a ostro˝na (rozmiary emisji na tle poprzednich okresów

pokazuje wykres 3)

20

. Mimo ˝e realizowano czteroletni plan inwestycyjny i szeÊcioletni plan

modernizacji armii na rynku pieni´˝nym utrzymywa∏a si´ równowaga. Dopiero od jesieni 1938 r.

(Monachium), a nast´pnie wiosnà 1939 r. (zaj´cie przez Niemcy Czech i Moraw), wraz z rozpocz´ciem

bardziej intensywnych przygotowaƒ wojennych rozluêniono zasady emisji i poszerzono mo˝liwoÊci

korzystania przez rzàd z po˝yczek w Banku Polskim. Wymaga∏o to zmian jego statutu, ale nawet w tej

sytuacji wicepremier Kwiatkowski zastrzega∏ si´, ˝e „reforma statutu nie b´dzie nadu˝yta w celach

obcych zadaniom Banku Polskiego”

21

.

W czasie wojny

2 wrzeÊnia 1939 r., w drugim dniu nadzwyczajnej sesji parlamentarnej, zatwierdzono zmiany statutu,

które przekazywa∏y uprawnienia walnego zebrania akcjonariuszy Radzie Banku, zwi´ksza∏y limity zaku-

pów papierów wartoÊciowych i rozmiary akcji kredytowej (co wiàza∏o si´ z finansowaniem wojennych

wydatków rzàdu). Koƒczono przygotowania do ewakuacji, zabezpieczano do wywozu z∏oto, waluty obce,

bilety z∏otowe, klisze i dokumenty.

5 wrzeÊnia w∏adze Banku wyjecha∏y z Warszawy w kierunku Lublina, 15 wrzeÊnia by∏y ju˝

w Bukareszcie, a kilka dni póêniej w Pary˝u. Okres paryski nie trwa∏ nawet roku. Po agresji Niemiec

na Francj´ kolejnym etapem podró˝y, od 1 lipca 1940 r., sta∏ si´ Londyn

22

.

Wojenne losy Banku Polskiego splot∏y si´ z losami polskiego rzàdu i wielu instytucji publicznych. Jego

dzia∏alnoÊç w czasie pobytu w Londynie koncentrowa∏a si´ na finansowaniu niektórych wydatków rzàdu

polskiego, administrowaniu sk∏adnikami majàtku i aktywów zdeponowanych w bankach zagranicznych.

Udzielano tak˝e pomocy materialnej pracownikom znajdujàcym si´ w wojsku, obozach jenieckich.

Czyniono te˝ przygotowania do wznowienia dzia∏alnoÊci po wojnie. Wydrukowano np. nowe bilety,

które mia∏y wejÊç do obiegu po powrocie Banku do kraju.

Przedstawiciele Banku Polskiego SA uczestniczyli równie˝ w konferencjach finansowych, m.in.

w spotkaniu w Bretton Woods w 1944 r.

W tym samym czasie w okupowanej Polsce, na terenach w∏àczonych do Niemiec i ZSRR, oddzia∏y

Banku Polskiego uleg∏y likwidacji, a z∏otego zastàpi∏y w obiegu marka i rubel. Na terenie Generalnej

16

20

Dla Êcis∏oÊci nale˝y dodaç, ˝e na rynku obok biletów Banku Polskiego obiega∏ bilon. Emitentem by∏ Skarb Paƒstwa, a kwoty
emisji si´ga∏y 140 mln z∏ w drugiej po∏owie lat 20., by wzrosnàç do ponad 300 mln z∏ w czasie kryzysu i prawie 500 mln z∏
w 1939 r.

21

A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Bank Polski SA, op.cit., s. 76.

22

Szerzej: Z. Karpiƒski: O Wielkopolsce, z∏ocie i dalekich podró˝ach. Wspomnienia 1860-1960. Warszawa 1971, s. 201
i nast´pne. Obszerne informacje o losach z∏ota Banku Polskiego znajdzie czytelnik w ksià˝ce W. Rojka: Odyseja skarbu
Rzeczypospolitej. Losy z∏ota Banku Polskiego 1939 – 1950. Kraków 2000 Wydawnictwo Literackie.

Guberni, po epizodzie funkcjonowania kas kredytowych Rzeszy Niemieckiej, w∏adze okupacyjne pod-

j´∏y w grudniu 1939 r. decyzj´ o utworzeniu Banku Emisyjnego. Do jego g∏ównych czynnoÊci nale˝a∏o

dyskontowanie weksli, udzielanie krótkoterminowych po˝yczek, przyjmowanie wk∏adów w obrocie

depozytowym i ˝yrowym. Bank emitowa∏ wprowadzonà do obiegu na terenie Guberni walut´ zwanà

z∏otym „krakowskim” (po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 r. zosta∏a ona wprowadzona

równie˝ w dystrykcie galicyjskim).

W sierpniu 1944 r. do Lublina, b´dàcego przejÊciowà „stolicà” wyzwolonego od Niemców obszaru,

nazwanego potem Polskà „lubelskà”, zacz´∏y nadchodziç z Moskwy transporty biletów z∏otowych

z napisem Narodowy Bank Polski

23

. Koncepcj´ powstania nowego banku emisyjnego po raz pierwszy

og∏oszono na posiedzeniu PKWN w Moskwie 22 lipca 1944 r.

24

Warto zauwa˝yç, ˝e na prze∏omie lipca

i sierpnia 1944 r. premier Stanis∏aw Miko∏ajczyk prowadzi∏ w Moskwie rozmowy z przedstawicielami

PKWN w sprawie powo∏ania wspólnego rzàdu. Ani on, ani w∏adze Banku Polskiego nie by∏y informowane

o podj´ciu dzia∏aƒ zmierzajàcych do powo∏ania nowego banku emisyjnego.

17

23

Z. Landau: Polityka finansowa PKWN. Warszawa 1965, s. 21.

24

Tam˝e, s. 79. Trudno dziÊ oceniç, na ile powo∏anie NBP by∏a autonomicznà inicjatywà polskich komunistów
w Moskwie, a na ile rzàdu ZSRR.

Delegacja Polski na Âwiatowà Konferencj´ Monetarnà w Bretton Woods, lipiec 1944 r.

Siedzà: Zygmunt Karpiƒski – dyrektor wydzia∏u zagranicznego Banku Polskiego; Adela Zaleska (Horodecka) sekretarz
radcy finansowego Ambasady RP w Waszyngtonie; minister skarbu Rzàdu RP z Londynu - Ludwik Grosfeld,
przewodniczàcy delegacji; Nina Sztark (Rusiecka) z Polish Information Center, New York; Leon Baraƒski – naczelny
dyrektor Banku Polskiego.

Stojà: Micha∏ Heilperin – doradca ekonomiczny delegacji, New York; W∏adys∏aw Malinowski – sekretarz delegacji
z Ambasady RP w Waszyngtonie; Janusz ˚ó∏towski – radca finansowy Ambasady RP w Waszyngtonie; Irena Kirkor
z Londynu; Stanis∏aw Kirkor z Londynu – dyrektor departamentu w Ministerstwie Skarbu; Gustaw Gottesman –
sekretarz delegacji z Ambasady z Londynu.

Narodowy Bank Polski 1945 - 2004

W warunkach gospodarki monocentrycznej 1945 - 1988

Dekret powo∏ujàcy do ˝ycia Narodowy Bank Polski, noszàcy dat´ 15 stycznia 1945 r., wszed∏ w ˝ycie

z dniem og∏oszenia, tj. 2 lutego 1945 r.

25

Widniejà pod nim podpisy prezydenta Krajowej Rady Narodowej,

prezesa Rady Ministrów i ministra skarbu. Oto jego najwa˝niejsze zapisy:

Art. 1. Celem uregulowania obiegu pieni´˝nego i kredytu, powo∏uje si´ do ˝ycia instytucj´

paƒstwowà pod nazwà „Narodowy Bank Polski”, wyposa˝onà przez Paƒstwo w przywilej emisji

biletów bankowych i nazywanà w niniejszym dekrecie Bankiem.

Art. 14. (1) Bank posiada wy∏àczne prawo wypuszczania biletów bankowych na obszarze Paƒstwa

Polskiego. (2) WysokoÊç emisji okreÊla Rada Ministrów na wniosek Ministra Skarbu.

Art. 15. Emitowane bilety bankowe sà zabezpieczone ca∏ym majàtkiem paƒstwowym i wszystkimi

dochodami Skarbu Paƒstwa.

Art. 44. Dekret niniejszy wchodzi w ˝ycie z dniem og∏oszenia. RównoczeÊnie tracà moc

obowiàzujàcà przepisy zawarte w art. 46-55 statutu Banku Polskiego (obwieszczenie Ministra

Skarbu z dnia 2 maja 1939 r. Dz.U. RP nr 46, poz. 296), zaÊ w art. 1 tego statutu skreÊla si´ s∏owa

„wyposa˝one przez Paƒstwo w przywilej emisji biletów bankowych”

26

.

Pierwsze prace organizacyjne podj´to jesienià 1944 r., natomiast bezpoÊrednie przygotowania do

uruchomienia centrali i niektórych oddzia∏ów rozpocz´∏y si´ w styczniu 1945 r. W lutym okreÊlono

program dzia∏alnoÊci NBP na najbli˝szy okres. Obejmowa∏ on m.in. przej´cie czynnoÊci prowadzonych

dotàd przez Centralnà Kas´ Skarbowà (emisja

27

, rozrachunki mi´dzypaƒstwowe, wyp∏aty na rzecz

rzàdu, zakoƒczenie wymiany pieniàdza), a tak˝e uruchomienie kredytów dla przedsi´biorstw, przej´cie

i zabezpieczenie na rzecz rzàdu majàtku wszystkich niemieckich banków, a na rzecz NBP walut,

kruszców i walorów zagranicznych, przej´cie majàtku ruchomego i nieruchomego Banku Polskiego SA

oraz Banku Emisyjnego

28

.

Najwa˝niejszym zadaniem by∏o dokoƒczenie wymiany pieni´dzy okupacyjnych. Rozpocz´to jà

10 stycznia, a wi´c przed formalnym powstaniem NBP. Zgodnie z og∏oszonymi dekretami planowano

18

25

Dz.U. 1945, nr 4, poz. 14.

26

Artyku∏y 46-55 dotyczy∏y obowiàzywania przywileju emisji do 31 grudnia 1954 r. oraz wykonywania czynnoÊci bankowych.

27

Formalnie odbiorcami biletów by∏y kolejno: PKWN, Rzàd Tymczasowy i Tymczasowy Rzàd JednoÊci Narodowej.
Równolegle przez ca∏y czas cz´Êç pieni´dzy odbiera∏y ambasada polska w Moskwie i Gosbank. NBP przejà∏ pe∏nà
kontrol´ nad emisjà dopiero w sierpniu 1945 r. Por. A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Pierwsze lata dzia∏alnoÊci Narodowego
Banku Polskiego. Narodziny systemu finansowego PRL. Narodowy Bank Polski Warszawa 1996,
s. 15, 61-62.

28

A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Pierwsze lata ..., op.cit., s. 19-21.

jà zakoƒczyç do 28 lutego (z dniem tym na terenie Generalnej Guberni i na ziemiach wcielonych do Rzeszy

okupacyjne znaki pieni´˝ne przestawa∏y byç Êrodkiem p∏atniczym). W rzeczywistoÊci cala operacja trwa∏a

d∏u˝ej. Zgodnie z przyj´tymi za∏o˝eniami, wymiana by∏a zabiegiem antyinflacyjnym i obj´to nià tylko cz´Êç

zasobów pieni´˝nych pozostajàcych w posiadaniu ludnoÊci, instytucji i przedsi´biorstw.

NBP rozwija∏ swojà dzia∏alnoÊç w kraju, gdy tymczasem w Londynie nadal dzia∏a∏a centrala Banku

Polskiego SA. Formalnie nie zosta∏ on zlikwidowany. Nowa w∏adza przekaza∏a Narodowemu Bankowi

Polskiemu jedynie jego uprawnienia emisyjne.

Istnienie dwóch banków sta∏o si´ kwestià politycznie kontrowersyjnà i wymaga∏o rozwiàzania

po tym, jak paƒstwa zachodnie w koƒcu czerwca i na poczàtku lipca 1945 r. cofn´∏y uznanie dla

rzàdu w Londynie i nawiàza∏y stosunki z Tymczasowym Rzàdem JednoÊci Narodowej.

Konsekwencjà tego faktu by∏o m.in. uznanie prawa TRJN do reprezentowania paƒstwa

polskiego w sprawach dotyczàcych wszelkich zobowiàzaƒ i wierzytelnoÊci oraz praw

majàtkowych za granicami kraju. Sprawa tytu∏u w∏asnoÊci nie by∏a natomiast jednoznaczna

w stosunku do zasobów z∏ota Banku Polskiego. By∏o ono wówczas rozlokowane w bankach

emisyjnych Wielkiej Brytanii, USA, Kanady, Francji i Rumunii. Cz´Êç z∏ota pozostawa∏a

w kasach Banku Polskiego w Londynie oraz w Banku Rozrachunków Mi´dzynarodowych

w Bazylei. Rozmowy w tej sprawie rozpocz´∏y si´ w lipcu 1945 r. w Londynie w trakcie wizyty

E. Dro˝niaka (prezesa NBP) jako przewodniczàcego komisji ds. zabezpieczenia i przej´cia

majàtku paƒstwa polskiego na obszarze Wielkiej Brytanii. Po przeprowadzeniu rozmów zarzàd

Banku Polskiego stanà∏ na stanowisku, ˝e:

„JeÊli Bank Polski nie chce utraciç przywileju emisyjnego, (...) to nie mo˝e byç nieobecnym

i nie pe∏niç czynnoÊci, do których zosta∏ powo∏any. Czy warunki prawne i polityczne czynià

udzia∏ B [anku] P[olskiego] w ˝yciu gospodarczym kraju teraz i w przysz∏oÊci niemo˝liwym?

Naszym zdaniem – nie”. (...) Póki po∏o˝enie Banku Polskiego ostatecznie si´ nie wyjaÊni,

te banki emisyjne nie b´dà chcia∏y wypuÊciç tego z∏ota [z∏ota Banku – przyp. C.L.] spod

swojej kontroli. Nale˝y si´ bardzo powa˝nie liczyç z ewentualnoÊcià, ˝e gdyby B[ank] P[olski]

zosta∏ upaƒstwowiony, rzàdy odpowiednich paƒstw zatrzyma∏yby to z∏oto, jako ju˝ b´dàce

w∏asnoÊcià Paƒstwa Polskiego, dla wzajemnych rozliczeƒ i pokrycia swoich wobec Polski

wierzytelnoÊci”

29

.

Wszystko wskazuje na to, ˝e kierownictwo Banku Polskiego nie zna∏o rzeczywistego rozwoju

sytuacji w kraju. Nie wiedziano o cofni´ciu przywileju emisyjnego ani o obj´ciu tymczasowego

zarzàdu nad majàtkiem Banku przez ministra skarbu

30

. Wierzono, ˝e Bank po powrocie do kraju

wznowi dzia∏alnoÊç. Stàd pismo skierowane do Dro˝niaka:

19

29

L. Rojek: Odyseja ..., op.cit., s. 372-373.

30

Na mocy regulacji z 6 maja 1945 r. o majàtkach opuszczonych i porzuconych. Szerzej: Z. Karpiƒski, L. Kostowski: Bank
Polski 1939-1951. W: Najnowsze dzieje Polski 1939-1945, t. VI, Warszawa, s. 37. Zarzàd tymczasowy zosta∏ rozwiàzany w
1946 r. po powrocie do kraju dyrekcji Banku Polskiego SA i powo∏aniu na stanowisko jego prezesa E. Dro˝niaka.

„[...] Zarzàd banku uwa˝a za konieczne wydelegowanie swych przedstawicieli, którzy omówià

z Rzàdem Tymczasowym JednoÊci Narodowej ca∏oÊç zagadnienia, w szczególnoÊci zasady, jakimi

powinna si´ kierowaç dzia∏alnoÊç Banku, aby zapewniç najbardziej skuteczny jego udzia∏ w odbudowie

gospodarstwa kraju i jego dalszym rozwoju”

31

.

W dwa miesiàce póêniej, w koƒcu wrzeÊnia do Londynu przybyli przedstawiciele Ministerstwa

Skarbu, oÊwiadczajàc w imieniu Rzàdu JednoÊci Narodowej, ˝e:

„[...] mo˝liwoÊci po∏àczenia NBP z Bankiem Polskim w jednà instytucj´ – jak to by∏o wst´pnie

rozwa˝ane w rozmowach z prezesem Dro˝niakiem – sà nieaktualne i ˝e Bank Polski b´dzie musia∏ ulec

likwidacji bez po∏àczenia si´ z NBP”

32

.

Sprawa losów z∏ota Banku Polskiego sta∏a si´ wa˝nà cz´Êcià rozmów polsko-brytyjskich w sprawie

sp∏at polskich zobowiàzaƒ

33

. Ostatecznie uregulowa∏a to umowa dwustronna, podpisana w Londynie

24 czerwca 1946 r. Dzi´ki temu Bank Polski odzyska∏ pe∏ne prawo dysponowania z∏otem. WczeÊniej

jednak, w sierpniu 1946 r., rzàd warszawski musia∏ przywróciç mu formalne prawo wykonywania

czynnoÊci bankowych, cofni´te dekretem o NBP. Podobne trudnoÊci z uzyskaniem praw dysponowania

z∏otem napotkano w USA. Amerykanie wiàzali to z odszkodowaniami z tytu∏u przej´cia przez paƒstwo

polskie przedsi´biorstw nale˝àcych do obywateli i instytucji USA (dokonano tego na podstawie ustawy

ze stycznia 1946 r.) oraz przeprowadzeniem demokratycznych wyborów. Po ustaleniu kwot

odszkodowaƒ z tytu∏u nacjonalizacji, w grudniu 1946 r. zwolnili aktywa Banku Polskiego. Zrobili to

tak˝e Kanadyjczycy i Francuzi oraz Rumuni. Po tych wszystkich zabiegach z∏oto o wartoÊci 70 mln

USD znalaz∏o si´ w dyspozycji Banku Polskiego. Zosta∏o ono wykorzystane do ró˝nych celów, m.in. na

wp∏at´ udzia∏u Polski w MFW

34

; pod jego zastaw by∏y póêniej zaciàgane po˝yczki zagraniczne. Po

wykorzystaniu zasobów Banku Polskiego, w listopadzie 1951 r. postawiono go w stan likwidacji, którà

zakoƒczono w styczniu 1952 r.

35

Wróçmy do Narodowego Banku Polskiego. Pierwotny zakres czynnoÊci okreÊlony statutem w kolejnych

latach stopniowo poszerzano. Pierwsze tego typu decyzje podj´to ju˝ w 1946 r., powierzajàc NBP kontrol´

finansowà i bezpoÊrednie kredytowanie przedsi´biorstw w górnictwie w´glowym oraz przemyÊle

hutniczym i w∏ókienniczym. Istotne zmiany przyniós∏ rok 1947, a nast´pnie 1948. W kolejnych uchwa∏ach

Rady Ministrów zacz´to wówczas okreÊlaç zasady systemu finansowego oraz rol´, jakà ma w nim

odgrywaç NBP. Bank centralny mia∏ byç naczelnà instytucjà kredytowà, zgodnie z planem kredytowym

20

31

W. Rojek: Odyseja ..., op.cit., s. 374. Podczas rozmów z L. Baraƒskim (naczelnym dyrektorem Banku Polskiego) rozwa˝ano
nawet ró˝ne mo˝liwoÊci fuzji obu banków. Por. Z. Karpiƒski: Dwa banki centralne. Wspomnienia z lat 1945-1950.
Maszynopis w Bibliotece NBP, s. 4.

32

Z. Karpiƒski: Dwa banki ..., op.cit., s. 4.

33

W. Rojek: Odyseja ..., op.cit., s. 380 - 381.

34

Polska wystàpi∏a z Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego i Mi´dzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju
w 1950 r. Ponownie zosta∏a przyj´ta do tych organizacji w 1986 r.

35

Szerzej: A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Bank Polski SA 1924-1951. Narodowy Bank Polski Warszawa 1994, s. 130-137; W.
Rojek: Odyseja ..., op.cit., s. 376-486. Warto dodaç, ˝e w kraju prowadzona by∏a rejestracja akcji Banku Polskiego SA.
Przystàpiono do niej 4 czerwca 1947 r., zakoƒczono w marcu 1949 r.

bezpoÊrednio finansujàcà wszystkie przedsi´biorstwa paƒstwowe oraz kredytujàcà poÊrednio –

przy udziale innych banków – pozosta∏e jednostki gospodarcze. Ponadto do NBP nale˝a∏y: obowiàzek

sporzàdzania planu kredytowego, planu obrotu gotówkowego, a od 1948 r. planu finansowania obrotów

z zagranicà oraz kontrola realizacji tych planów. Wszystkie banki wspó∏dzia∏a∏y przy wykonywaniu planu

gospodarczo-finansowego i by∏y za niego wspó∏odpowiedzialne. Ich dzia∏alnoÊç kredytowa mia∏a si´

sprowadzaç do rozdzia∏u Êrodków oraz kontroli ich wykorzystania zgodnie z planem.

Poszerzaniu zakresu czynnoÊci NBP towarzyszy∏o ograniczanie dzia∏alnoÊci innych banków, a˝

po ich likwidacj´ w latach 1948 – 1952. Banki, których istnienie jeszcze w 1945 r. uznano za potrzebne

(nakreÊlono wówczas ich zadania zgodnie z tzw. sektorowym podzia∏em gospodarki), kilka lat póêniej

wraz z rozrostem zadaƒ NBP i ewolucjà ustroju gospodarczego sta∏y si´ zb´dne. W paêdzierniku 1948 r.

wydano dekrety o zasadach i trybie likwidacji niektórych przedsi´biorstw bankowych, zasadach i trybie

likwidacji 16 instytucji kredytu d∏ugoterminowego oraz o reformie bankowej

36

. Zmiany mia∏y byç bardzo

radykalne. Oprócz NBP, Banku Polskiego SA oraz Banku Polska Kasa Opieki SA zamierzano zlikwi-

dowaç wszystkie instytucje bankowe. Planowano te˝ powo∏aç kilka nowych banków o nowym zakresie

dzia∏ania. Ostatecznie powy˝sze plany zosta∏y zmodyfikowane w 1951 r. Nowe regulacje przewidywa∏y

istnienie NBP, Banku Rolnego, Banku Inwestycyjnego, Powszechnej Kasy Oszcz´dnoÊci, Banku Polska

Kasa Opieki SA, Banku Handlowego w Warszawie SA oraz gminnych kas spó∏dzielczych.

Regulacje z lat 1948 - 1952 na prawie 20 lat okreÊli∏y instytucjonalne ramy polskiej bankowoÊci. Przy

niewielkich zmianach kompetencyjnych stworzony wówczas uk∏ad przetrwa∏ do lat 70., kiedy NBP po

raz kolejny w swojej historii „wch∏onà∏” inne banki: Bank Inwestycyjny (1970 r.) i PKO (1975 r.). Na

marginesie mo˝na odnotowaç, ˝e banki spó∏dzielcze zosta∏y podporzàdkowane Bankowi Rolnemu,

który w 1975 r. zmieni∏ nazw´ na Bank Gospodarki ˚ywnoÊciowej. W ten sposób w lata 80. polska

bankowoÊç wkroczy∏a z czterema podmiotami: NBP, BG˚, Bankiem Handlowym i Bankiem Polska

Kasa Opieki SA. Stan ten zaczà∏ si´ zmieniaç w drugiej po∏owie lat 80. Ruszy∏, aczkolwiek nieÊmia∏o,

proces tworzenia nowych podmiotów nieosadzonych w historii PRL. Ograniczanie zakresu czynnoÊci

NBP rozpocz´∏o si´ natomiast wydzieleniem z jego struktur PKO (1987 r.). Zasadniczà „kuracj´

odchudzajàcà” przyniós∏ rok 1989 i wydzielenie tzw. banków Dziewiàtki.

Uformowany w PRL model bankowoÊci zosta∏ stworzony na potrzeby ówczesnego systemu

gospodarczego. Jego istotnà cechà by∏a koncentracja czynnoÊci bankowych w kilku instytucjach o ÊciÊle

okreÊlonym profilu i zakresie zadaƒ. Szczególnà pozycj´ zajmowa∏ NBP, co oddaje funkcjonujàce

w literaturze okreÊlenie „monobank”. By∏ niemal jedynym kredytodawcà w sferze kredytu

krótkoterminowego

37

, jedynà kasà paƒstwa (obs∏uga bud˝etu, kontrola obrotu bezgotówkowego).

Sprawowa∏ te˝ w swoisty sposób funkcj´ banku banków (prowadzi∏ rachunki istniejàcych banków,

udziela∏ im kredytów i kontrolowa∏ je). Do jego kompetencji nale˝a∏y planowanie kredytowe i kasowe

21

36

Dz.U. 1948, nr 52, poz. 412.

37

Od poczàtku lat 50. udzia∏ NBP w kredytowaniu ca∏ej gospodarki si´ga∏ 80%, a przedsi´biorstw paƒstwowych
i spó∏dzielczych 90%. Zakres dzia∏alnoÊci kredytowej innych banków by∏ wi´c bardzo niewielki. Nie zmieni∏o si´ to istotnie
a˝ do 1990 r.

oraz nadzór nad gospodarkà finansowà przedsi´biorstw. By∏ paƒstwowym organem kontroli

finansowej, centralnà instytucjà rozliczeniowà i dewizowà

38

. Jest oczywiste, ˝e wraz ze zmianà ustroju

gospodarczego zarówno system bankowy, jak i scharakteryzowana wy˝ej pozycja banku centralnego

musia∏y ulec zasadniczym przekszta∏ceniom.

Narodowy Bank Polski by∏ instytucjà o bardzo rozbudowanej strukturze organizacyjnej, z rozleg∏à

siecià oddzia∏ów. Wynika∏o to z jego zadaƒ kasowo-kredytowo–kontrolnych. Przypomina∏ agend´

Ministerstwa Finansów (prezes NBP by∏ wiceministrem finansów). Jego w∏adze powo∏ywa∏a Rada

Ministrów. Polityk´ pieni´˝nà i kredytowà mia∏ realizowaç zgodnie z wytycznymi ministra finansów.

OdpowiedzialnoÊç za emisj´ zosta∏a sprowadzona do czynnoÊci niemal technicznych. Jej rozmiary

zale˝a∏y bowiem od za∏o˝eƒ planistycznych okreÊlajàcych dochody pieni´˝ne i wydatki ludnoÊci

(przedsi´biorstwa rozlicza∏y si´ bezgotówkowo). Zwa˝ywszy na fakt, ˝e prawie wszyscy pracownicy

najemni byli zatrudnieni w sektorze paƒstwowym, dochody pieni´˝ne ludnoÊci okreÊla∏ fundusz p∏ac.

Kontrola cen uniemo˝liwia∏a istnienie otwartej inflacji. Walk´ z „nawisem inflacyjnym” prowadzono

przez okresowe podwy˝ki cen, rzadziej reglamentacj´. Tylko raz, w 1950 r., w∏adze uciek∏y si´ do

skrajnych rozwiàzaƒ w postaci restrykcyjnej wymiany pieniàdza.

28 paêdziernika 1950 r. sejm uchwali∏ ustaw´ o reformie pieni´˝nej

39

. LudnoÊç dowiedzia∏a si´

o wymianie i jej zasadach z komunikatu radiowego. Mia∏a si´ ona rozpoczàç 30 paêdziernika i trwaç

do 8 listopada. W sejmie minister skarbu nast´pujàco mówi∏ o celach wymiany

40

:

[...] zredukowanie zasobów majàtkowych u elementów spekulacyjnych, [...] zdj´cie cz´Êci zasobów

majàtkowych w gotówce u elementów kapitalistycznych, [...] stworzenie warunków dla skutecznej walki

o oszcz´dnoÊç gospodarczà, [...] przyrównanie z∏otego do najsilniejszej waluty Êwiata – rubla radzieckiego”.

Zasady wymiany by∏y doÊç skomplikowane. Ceny, p∏ace, emerytury, stypendia itd. przeliczano

wed∏ug relacji 100 starych z∏ = 3 nowe z∏; zasoby gotówkowe wed∏ug relacji 100 starych z∏ = 1 nowy z∏.

Krzywdzàce dla prywatnych wierzycieli by∏y zasady przeliczania zobowiàzaƒ (100:1). W podobny

„antykapitalistyczny” sposób traktowano depozyty bankowe (im wy˝sze, tym gorsza relacja). Tak wi´c

ci, którzy mieli gotówk´ bàdê wysokie salda na rachunkach bankowych, tracili 2/3 swoich zasobów.

Zaostrzono te˝ przepisy dewizowe, zakazujàc posiadania walut obcych i z∏ota. Wprowadzono

obowiàzek ich zg∏aszania i odsprzeda˝y na ˝àdanie NBP.

Reforma z 1950 r. okreÊla∏a zasady nowego systemu pieni´˝nego. Z∏oty emitowany przez NBP mia∏

ten sam formalny parytet i kurs jak rubel rosyjski (0,222 g z∏ota), przez co stanowi∏ równowartoÊç 1/4 USD.

22

37

Od poczàtku lat 50. udzia∏ NBP w kredytowaniu ca∏ej gospodarki si´ga∏ 80%, a przedsi´biorstw paƒstwowych
i spó∏dzielczych 90%. Zakres dzia∏alnoÊci kredytowej innych banków by∏ wi´c bardzo niewielki. Nie zmieni∏o si´ to istotnie
a˝ do 1990 r.

38

Szerzej: A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Narodowy Bank Polski 1948-1970. Warszawa 2001 Narodowy Bank Polski, s. 28-58.

39

Ustawa o zmianie systemu pieni´˝nego z 28 paêdziernika 1950 r., Dz.U. nr 50 z 29 paêdziernika 1950 r., poz. 459. Do ustawy
do∏àczono wiele rozporzàdzeƒ dotyczàcych zasad przeliczania cen i p∏ac, zobowiàzaƒ i wierzytelnoÊci, oszcz´dnoÊci.

40

A. Jezierski, C. Leszczyƒska: Narodowy Bank Polski ..., op.cit., s. 132.

Przez ponad 20 lat owa relacja 4 z∏ = 1 USD by∏a tzw. podstawowym kursem z∏otego (zosta∏ on

nazwany z∏otym dewizowym). Kurs podstawowy by∏ stosowany do rozliczeƒ obrotów handlowych

z zagranicà. Zwa˝ywszy na oderwanie poziomu i struktury cen krajowych od zagranicznych oraz

„sztucznoÊç” przyj´tego kursu, rozrachunki te by∏y doÊç skomplikowane (rozbudowany system

rozliczeƒ wewn´trznych i operacji wyrównawczych). Dla ludnoÊci nie mia∏o to wi´kszego znaczenia.

Z∏oty by∏ walutà niewymienialnà, nie by∏o w kraju rynku pieni´˝nego, obowiàzywa∏ zakaz handlu

walutami obcymi. Sytuacja nieco zmieni∏a si´ po 1956 r., kiedy zliberalizowano prawo dewizowe. Od

tego momentu mo˝na by∏o posiadaç waluty obce. Wprowadzono te˝ na u˝ytek ruchu turystycznego

i lokat tzw. ró˝niczkowy kurs z∏otego, b´dàcy wielokrotnoÊcià kursu podstawowego.

Po dewaluacji dolara (1971 – 1973) podstawowy kurs z∏otego wynosi∏ oko∏o 3,3 z∏ za USD. Po 1978 r.

zacz´to okreÊlaç go na podstawie koszyka najwa˝niejszych walut. Nadal wyst´powa∏a jednak mnogoÊç

kursów, niepozwalajàca na zobiektywizowanie cen krajowych czy kosztów produkcji.

Druga po∏owa lat 70. charakteryzowa∏a si´ narastaniem objawów kryzysu gospodarczego. Przejawem

tego by∏a coraz wyraêniejsza nierównowaga wewn´trzna. TrudnoÊci pot´gowa∏a koniecznoÊç forsowania

eksportu w celu zdobywania Êrodków na obs∏ug´ zad∏u˝enia zagranicznego. W koƒcu Polska znalaz∏a

si´ w pu∏apce zad∏u˝enia. WyjÊcia z sytuacji szukano w pertraktacjach z wierzycielami i nieÊmia∏ych,

jak na skal´ problemów, próbach reform. Kryzysowi gospodarczemu towarzyszy∏ kryzys polityczny.

Reakcjà w∏adz na rozwój sytuacji wewn´trznej by∏o wprowadzenie w grudniu 1981 r. stanu wojennego.

Pod os∏onà jego rygorów wprowadzono kilka reform majàcych podnieÊç efektywnoÊç przedsi´biorstw.

Zlikwidowano „mnogoÊç” kursów z∏otego i ustanowiono dwie relacje: rubla transferowego na poziomie

68 z∏ dla tzw. pierwszego obszaru p∏atniczego i jednolity kurs dolara na poziomie 80 z∏ dla tzw. drugiego

obszaru p∏atniczego. Wraz ze wzrostem poziomu cen krajowych dokonywano dewaluacji z∏otego.

Wprowadzono te˝ pewnà liberalizacj´ rynku; ustanowiono trzy kategorie cen w zale˝noÊci od stopnia

ich kontroli przez paƒstwo. Wszystkie te posuni´cia przynios∏y przejÊciowe uspokojenie sytuacji, ale

zasadniczych problemów zwiàzanych z niewydolnoÊcià systemu nie rozwiàza∏y.

W ramach tych reform zmieniono tak˝e prawo bankowe i statut NBP, rozluêniajàc zale˝noÊç od

Ministerstwa Finansów (prezesa NBP powo∏ywaç mia∏ sejm, przesta∏ byç wiceministrem finansów).

Tzw. drugi etap reform sta∏ si´ przedmiotem debat w po∏owie lat 80. Spo∏eczeƒstwo mia∏o si´

wypowiedzieç na temat jego zasadnoÊci w referendum (listopad 1987 r.). Dzia∏o si´ to w warunkach

narastajàcego niezadowolenia ludnoÊci, które w 1988 r. doprowadzi∏o do nasilenia akcji

protestacyjnych. W tych warunkach ostatni rzàd PRL podjà∏ szereg dzia∏aƒ liberalizujàcych system

gospodarczy (przypad∏y one na ostatnie miesiàce 1988 r. i pierwszà po∏ow´ 1989 r.)

41

.

Wprowadzono doÊç szeroki pakiet ustaw umo˝liwiajàcych podejmowanie dzia∏alnoÊci

gospodarczej, w tym przez podmioty z kapita∏em zagranicznym. Zmieniono Prawo bankowe

i ustaw´ o NBP. Paƒstwo zrezygnowa∏o z kontroli cen, co przynios∏o „wybuch” inflacji. W 1989 r.

23

41

Szerzej na temat okolicznoÊci tych˝e zmian: M. Rakowski: Jak to si´ sta∏o. Warszawa 1991, s. 131 i nast´pne.

poziom cen by∏ prawie 3,5 razy wy˝szy ni˝ w 1988 r. Inflacj´ w poprzednich latach pokazuje wykres 4.

Oficjalna cena dolara na koniec 1988 r. wynosi∏a 502 z∏, w 1989 r. 6.500 z∏ (kurs czarnorynkowy w

latach 1981 - 1989 by∏ wy˝szy, czasem nawet kilkakrotnie).

Wykres 4. Wskaênik cen towarów i us∏ug nabywanych przez ludnoÊç

(poprzedni rok =100)

èród∏o: Roczniki statystyczne GUS.

Opisany rozwój sytuacji spowodowa∏ daleko posuni´tà zgodnoÊç opinii, ˝e systemu nie da si´

naprawiç i nale˝y go przebudowaç od fundamentów. Od podstaw nale˝a∏o tworzyç ramy prawne

i instytucjonalne konieczne do funkcjonowania gospodarki rynkowej.

W warunkach gospodarki rynkowej (1989 – 2004)

Budow´ gospodarki rynkowej rozpocz´to w nowych warunkach politycznych. Przemianom

ekonomicznym towarzyszy∏a „bezkrwawa” rewolucja ustrojowa. Polska stawa∏a si´ paƒstwem

demokratycznym. Reformy obj´∏y niemal wszystkie dziedziny ˝ycia. Do opisu tego procesu zacz´to u˝ywaç

s∏owa „transformacja”. Zmienia∏ si´ porzàdek instytucjonalny, uk∏ad w∏aÊcicielski (prywatyzacja), Polska

coraz szerzej otwiera∏a si´ na Êwiat.

Poczàtek ca∏ej tej operacji przypad∏ na lata 1989 – 1990. Odpowiedzialnym za jej przeprowadzenie

zosta∏ wicepremier i minister finansów Leszek Balcerowicz. Przyj´ty program stabilizacyjny opiera∏ si´

na kilku zasadach: dzia∏ania na rzecz zrównowa˝enia bud˝etu, liberalizacja i urealnienie poziomu cen,

kontrola poziomu p∏ac w sektorze paƒstwowym, wprowadzenie ograniczonej wymienialnoÊci z∏otego

i ujednolicenie kursu walutowego. W warunkach rozregulowanego rynku, przy wysokiej inflacji w 1990 r.

dolar by∏ utrzymywany na sta∏ym poziomie 9.500 z∏ jako „kotwica antyinflacyjna”. Zliberalizowano

24

rynek walutowy, dzi´ki czemu powsta∏a sieç prywatnych kantorów. Zamierzano poddaç Êcis∏ej kontroli

poda˝ pieniàdza, podniesiono (w uj´ciu realnym) stopy procentowe

42

.

Istotnà cz´Êcià reform by∏o stworzenie opartego na nowych regu∏ach tzw. dwupoziomowego

systemu bankowego, w którym miejsce w∏aÊciwe dla banku centralnego mia∏ zajàç NBP.

Zmiany rozpocz´∏y si´ od podj´cia w 1988 r. decyzji o wydzieleniu z NBP czynnoÊci zwiàzanych z bankowà

obs∏ugà klientów (poczàtkowo przede wszystkim przedsi´biorstw paƒstwowych). Funkcje te przekazano

dziewi´ciu nowym bankom utworzonym z oddzia∏ów NBP. Rozpocz´∏y one dzia∏alnoÊç z dniem 1 lutego 1989 r.

Dzi´ki tej decyzji na rynku pojawi∏y si´ nowe podmioty, które odgrywa∏y potem istotnà rol´ w formowaniu

si´ systemu banków komercyjnych. Dziesiàtym bankiem wydzielonym w koƒcu 1993 r. z NBP by∏ Polski Bank

Inwestycyjny, który przejà∏ przede wszystkim depozyty walutowe ludnoÊci przechowywane w NBP. W 1997 r.

NBP podpisa∏ umow´ o sprzeda˝y akcji PBI Kredyt Bankowi. W ten sposób w gestii NBP mia∏y pozostaç

zasadnicze grupy czynnoÊci: dzia∏alnoÊç emisyjna, kszta∏towanie polityki pieni´˝nej, spe∏nianie funkcji banku

banków i banku paƒstwa. Od strony formalnoprawnej regulowa∏a to ustawa o NBP z 1989 r.

Zgodnie z tà ustawà, podstawowym celem dzia∏alnoÊci banku mia∏a byç stabilizacja z∏otego

43

:

1. Dzia∏alnoÊç NBP ma na celu w szczególnoÊci umacnianie pieniàdza polskiego.

2. NBP wspó∏dzia∏a w realizacji polityki gospodarczej paƒstwa.

DoÊwiadczenia w∏asne oraz standardy zagraniczne wskazywa∏y, ˝e realizacja tego celu wymaga

zapewnienia bankowi centralnemu niezale˝noÊci w podejmowaniu decyzji. Autonomia NBP w sferze

polityki monetarnej budowana by∏a stopniowo i opiera∏a si´ zasadniczo na mechanizmie powo∏ywania

i odwo∏ywania apolitycznych w∏adz oraz zapisach statutowych okreÊlajàcych cele NBP. Od 1997 r.

regu∏y te nabra∏y rangi konstytucyjnej (art. 227 Konstytucji):

1. Centralnym bankiem paƒstwa jest Narodowy Bank Polski. Przys∏uguje mu wy∏àczne prawo

emisji pieniàdza oraz ustalania i realizowania polityki pieni´˝nej. Narodowy Bank Polski

odpowiada za wartoÊç polskiego pieniàdza.

2. Organami Narodowego Banku Polskiego sà: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada

Polityki Pieni´˝nej oraz Zarzàd Narodowego Banku Polskiego.

3. Prezes NBP jest powo∏ywany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej na 6 lat.

5. W sk∏ad Rady Polityki Pieni´˝nej wchodzà Prezes Narodowego Banku Polskiego jako

przewodniczàcy oraz osoby wyró˝niajàce si´ wiedzà z zakresu finansów, powo∏ywane na 6 lat,

w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat.

25

42

G. Wójtowicz, A Wójtowicz: Historia monetarna Polski. Warszawa 2003, s. 205-209.

43

M. Jakubek: Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy zwiàzkowe. Lublin 1993.

6. Rada Polityki Pieni´˝nej ustala corocznie za∏o˝enia polityki pieni´˝nej i przedk∏ada je do

wiadomoÊci Sejmowi równoczeÊnie z przed∏o˝eniem przez Rad´ Ministrów projektu ustawy

bud˝etowej. Rada Polityki Pieni´˝nej, w ciàgu 5 miesi´cy od zakoƒczenia roku bud˝etowego,

sk∏ada Sejmowi sprawozdanie z wykonania za∏o˝eƒ polityki pieni´˝nej.

Do 1997 r. decyzje w sprawie polityki monetarnej pozostawa∏y w gestii prezesa NBP

(w praktyce zapada∏y one po dyskusjach i pozytywnym zaopiniowaniu przez Zarzàd). Takie rozwiàzanie

wywo∏ywa∏o krytyk´, w której odwo∏ywano si´ do procedur sprawowania w∏adzy w paƒstwie

demokratycznym i odpowiedzialnoÊci za podejmowane decyzje („przed Bogiem i historià”). Rozwiàzaniem,

które godzi∏o wymogi niezale˝noÊci i demokratycznej kontroli, by∏o powierzenie polityki pieni´˝nej cia∏u

kolegialnemu pochodzàcemu z nominacji sejmu, senatu i prezydenta – Radzie Polityki Pieni´˝nej

44

.

Stosownych zmian legislacyjnych dokonano w 1997 r., Rada ukonstytuowa∏a si´ 17 lutego 1998 r.

45

Ustawa

o NBP z sierpnia 1997 r. doprecyzowa∏a naczelny cel dzia∏alnoÊci Banku. Mia∏o nim byç

46

:

„[...] utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej

Rzàdu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”.

26

44

Ten tryb nominacji cz∏onków Rady móg∏ rodziç obawy, ˝e mogà byç oni poddani presji czynników politycznych
oczekujàcych bardziej przychylnej polityki pieni´˝nej. Zapewne z tego wzgl´du w Konstytucji znalaz∏ si´ tak szczegó∏owy
zapis o roli NBP.

45

Raport Roczny 1998. NBP Warszawa 1999, s. 15.

46

Art. 3.1 ustawy.

Rada Polityki Pieni´˝nej I kadencji. (Spotkanie RPP z prezydentem RP oraz marsza∏kami Sejmu i Senatu).

Stojà od lewej: Cezary Józefiak, Aleksander KwaÊniewski – prezydent RP, Leszek Balcerowicz – prezes NBP,
przewodniczàcy RPP, Marek Borowski – marsza∏ek Sejmu, Longin Pastusiak – marsza∏ek Senatu, Wojciech ¸àczkowski,
Jerzy Pruski, Dariusz Rosati, Grzegorz Wójtowicz

Siedzà od lewej: Wies∏awa Zió∏kowska, Hanna Gronkiewicz-Waltz – b. prezes NBP.

Zestaw narz´dzi, w które zosta∏ wyposa˝ony bank centralny do realizacji tego zasadniczego celu, jest

doÊç bogaty (stopy procentowe NBP, operacje otwartego rynku, rezerwa obowiàzkowa, polityka

kursowa). Stosowanie konkretnych instrumentów uzale˝nione jest od bie˝àcej sytuacji

makroekonomicznej i oczekiwanej skutecznoÊci danego posuni´cia. W praktyce NBP opracowuje,

a potem realizuje tzw. strategie polityki pieni´˝nej

47

. Próbujàc najogólniej je opisaç, mo˝na stwierdziç,

˝e do 1997 r. koncentrowano si´ na poÊrednim oddzia∏ywaniu na poziom cen poprzez wp∏ywanie na

poda˝ pieniàdza. W nast´pnym okresie polityk´ pieni´˝nà oparto na strategii tzw. bezpoÊredniego celu

inflacyjnego (BCI). W przyj´tej w paêdzierniku 1998 r. Âredniookresowej strategii polityki pieni´˝nej na

lata 1999-2003 za g∏ówny cel polityki monetarnej uznano doprowadzenie do obni˝enia stopy inflacji do

poziomu poni˝ej 4% do 2003 r.

48

Do najwa˝niejszych przyczyn przyj´cia strategii BCI nale˝a∏y:

narastajàca niestabilnoÊç relacji wià˝àcych zmiany poda˝y pieniàdza z poziomem cen oraz przekonanie

o skutecznoÊci strategii BCI w dokoƒczeniu procesu dezinflacji.

Polityka pieni´˝na NBP prowadzona by∏a w trudnych warunkach dokonujàcej si´ transformacji,

wychodzenia z g∏´bokiego za∏amania gospodarki na poczàtku lat 90., przy zmieniajàcej si´ istotnie

dynamice PKB i wynagrodzeƒ realnych ludnoÊci (wykres 5) oraz wysokim bezrobociu (od 1,1 mln

zarejestrowanych bezrobotnych na poczàtku lat 90. do ponad 3,1 mln dziesi´ç lat póêniej).

Wykres 5. PKB i wynagrodzenia realne (poprzedni rok = 100)

èród∏o: Roczniki statystyczne GUS.

Z perspektywy 2004 r. nale˝y stwierdziç, ˝e zasadniczy cel strategii NBP – obni˝enie do 2003 r.

inflacji do poziomu 4% - zosta∏ osiàgni´ty ju˝ w roku 2002. Patrzàc na wykres 6 warto pami´taç, ˝e

w 1989 r. ceny by∏y wy˝sze o ponad 240% ni˝ w poprzednim roku, a w 1990 r. o ponad 600%. W 2003 r.

27

47

Szerzej: BankowoÊç na Êwiecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe. Praca zbiorowa pod red. L. Or´ziak i B.
Pietrzaka, Warszawa 2001, s. 194-206.

48

Raport Roczny 1998. Warszawa 1999 NBP, s. 20-21.

RPP przyj´∏a Strategi´ polityki pieni´˝nej po 2003 r., w której zosta∏a potwierdzona adekwatnoÊç

strategii BCI w Polsce równie˝ po zakoƒczeniu procesu dezinflacji. W∏adze monetarne majà si´ odtàd

koncentrowaç na stabilizacji inflacji na niskim poziomie oraz na niezb´dnych dzia∏aniach

umo˝liwiajàcych w najbli˝szej przysz∏oÊci w∏àczenie Polski do strefy euro.

Wykres 6. Wskaênik cen towarów i us∏ug nabywanych przez ludnoÊç

(poprzedni rok =100)

èród∏o: Roczniki statystyczne GUS.

Inflacja i hiperinflacja z prze∏omu lat 80. i 90. prowadzi∏y do zwi´kszenia emisji z∏otego. W obiegu

pojawi∏y si´ – po raz drugi w XX-wiecznej historii polskiego pieniàdza – nomina∏y milionowe. Z dniem

1 stycznia 1995 r., zgodnie z ustawà z 7 lipca 1994 r. o denominacji z∏otego, do obrotu pieni´˝nego

wprowadzono nowà jednostk´, która zast´powa∏a stare z∏ote z relacji 1 nowy z∏oty (PLN) = 10.000

starych z∏otych (PLZ). Wed∏ug tej samej proporcji przeliczono wszelkie zobowiàzania i nale˝noÊci, ceny,

p∏ace, emerytury, renty i inne dochody. Operacj´ przygotowywanà w NBP od kilku lat poprzedzi∏a d∏uga

kampania informacyjna, w której szczegó∏owo wyjaÊniano zasady wymiany, wszystko po to, by uniknàç

z∏ych skojarzeƒ z 1950 r. Stare z∏ote pozostawa∏y prawnym Êrodkiem p∏atniczym do koƒca 1996 r. Przez

rok podawano tak˝e w podwójnym uj´ciu ceny. Ca∏a operacja przebieg∏a spokojnie i sprawnie.

28

W analizowanym okresie zasadniczo zmieni∏a si´ polityka kursowa. Od paêdziernika 1991 r.

obowiàzywa∏ system pe∏zajàcej dewaluacji, z∏oty by∏ dewaluowany stosownie do tempa inflacji.

Dopuszczalny by∏ niewielki przedzia∏ wahaƒ w stosunku do parytetu ustalanego przez NBP. Od 1995 r.

w zwiàzku z przyrostem rezerw dewizowych NBP dokona∏ modyfikacji tej polityki. Poszerzono pasmo

wahaƒ wokó∏ kursu centralnego okreÊlanego przez NBP (nadal dokonywano jego dewaluacji

o okreÊlonà z góry stop´). Od kwietnia 2000 r. kurs z∏otego zosta∏ ca∏kowicie up∏ynniony, co oznacza∏o

odejÊcie od stosowanej wczeÊniej zasady kroczàcej dewaluacji.

Kolejna grupa czynnoÊci NBP dotyczy pe∏nienia funkcji banku banków. Z jednej strony NBP

wyst´puje w roli po˝yczkodawcy ostatniej instancji, z drugiej wykonuje czynnoÊci nadzorcze, w celu

zapewnienia stabilnoÊci i p∏ynnoÊci banków. Szczególnà rol´ odgrywa tu nadzór bankowy oraz polityka

licencyjna, poczàtkowo ulokowane w NBP. Brak w∏asnych doÊwiadczeƒ w tej dziedzinie powodowa∏, ˝e

czerpano ze wzorów zewn´trznych; uczono si´ te˝ na w∏asnych b∏´dach. Poczàtkowo nadzór by∏

„mi´kki”: stosowano zalecenia, opracowywano procedury, normy itd. W 1992 r. kompetencje NBP

zosta∏y ustawowo wzmocnione. Prezes NBP zyska∏ instrumenty rzeczywistego oddzia∏ywania na banki

komercyjne. Sytuacja ta zmieni∏a si´ w 1997 r. Zgodnie z nowà ustawà Prawo bankowe i ustawà o NBP,

od 1 stycznia 1998 r. nadzór bankowy zosta∏ wy∏àczony z kompetencji prezesa NBP i przekazany Komisji

Nadzoru Bankowego. Przewodniczy jej z mocy ustawy prezes NBP, a w jej sk∏adzie znaleêli si´ minister

finansów (lub jego delegat), przedstawiciel prezydenta, prezes Bankowego Funduszu Gwarancyjnego,

przewodniczàcy Komisji Papierów WartoÊciowych i generalny inspektor nadzoru bankowego

49

.

NBP jest te˝ bankiem paƒstwa. Pod tym okreÊleniem kryje si´ wiele czynnoÊci dotyczàcych obs∏ugi

bud˝etu paƒstwa, a tak˝e Êwiadczenie us∏ug w dziedzinie obrotu skarbowymi papierami

wartoÊciowymi, prowadzenie rachunków instytucji paƒstwowych, obs∏uga kredytów zagranicznych

zaciàgni´tych przez rzàd, administrowanie rezerwami dewizowymi paƒstwa. Dok∏adny zakres tych

czynnoÊci regulujà ustawy. NBP nie mo˝e udzielaç kredytów na sfinansowanie deficytu bud˝etowego.

W ciàgu ostatniego pi´tnastolecia NBP zyska∏ pe∏nà podmiotowoÊç i sta∏ si´ jednà

z najwa˝niejszych instytucji paƒstwa z zapewnionà du˝à autonomià dzia∏ania. Wyposa˝ono go

w instrumenty pozwalajàce realizowaç w∏aÊciwà, w przekonaniu jego w∏adz, polityk´ pieni´˝nà

i wykonywaç zadania zapewniajàce prawid∏owe funkcjonowanie i rozwój systemu bankowego

50

.

W tym kontekÊcie troch´ dziwnie zabrzmi stwierdzenie, ˝e najprawdopodobniej w nieodleg∏ej

przysz∏oÊci NBP utraci status narodowej instytucji emisyjnej. Stanie si´ to po pe∏nym przystàpie-

niu Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej.

Historia staraƒ o przyj´cie Polski do struktur unijnych si´ga poczàtku lat 90. Na szczycie

w Kopenhadze w 1993 r. ustalono, ˝e Polska, podobnie jak inne paƒstwa z naszej cz´Êci Europy, mo˝e

29

49

Szerzej: D. Daniluk, S. Niemierka: Komisja Nadzoru bankowego i Narodowy Bank Polski jako g∏ówni regulatorzy dzialalnoÊci
bankowej. „Prawo Bankowe” nr 2/1998.

50

Szerzej na ten temat: W. Baka: BankowoÊç centralna. Funkcje – metody – organizacja. Warszawa 1998, s. 29
i nast´pne.

zostaç cz∏onkiem Unii po spe∏nieniu okreÊlonych warunków ekonomicznych, politycznych i prawnych,

m.in. osiàgni´ciu stabilnoÊci instytucji gwarantujàcych porzàdek demokratyczny, ugruntowaniu

gospodarki rynkowej, osiàgni´ciu potencja∏u pozwalajàcego sprostaç konkurencji paƒstw Unii oraz po

spe∏nieniu okreÊlonych norm regulacyjnych.

5 kwietnia 1994 r. Polska z∏o˝y∏a formalny wniosek o cz∏onkostwo. Rok póêniej, w czerwcu 1995 r.,

po szczycie w Cannes opublikowano wykaz wymogów dla przysz∏ych cz∏onków, zwany Bia∏à Ksi´gà.

Znalaz∏ si´ w niej m.in. zbiór dyrektyw (przepisów unii) regulujàcych zasady funkcjonowania systemu

bankowego. Dwa lata póêniej w grudniu 1997 r., podj´to decyzj´ o oficjalnym rozpocz´ciu negocjacji,

co nastàpi∏o w marcu 1998 r. W latach 1998 – 1999 i w 2000 r. dokonano zasadniczego przeglàdu

polskiego prawa z punktu widzenia jego zgodnoÊci z regulacjami wspólnotowymi (przystosowywanie

polskiego prawa rozpocz´∏o si´ wczeÊniej, teraz oceniano, na ile dokonane zmiany sà wystarczajàce, gdzie

zaÊ nale˝y je kontynuowaç). Przeglàd przeprowadzono w okreÊlonych grupach tematycznych; niektóre

z nich dotyczy∏y NBP. W przypadku prawa bankowego i zasad dzia∏alnoÊci banku centralnego g∏ównych

dostosowaƒ dokonano w 1997 r.

51

W tym samym czasie w UE trwa∏y przygotowania do kolejnego etapu integracji,

tj. powstania unii walutowej przez dobrowolne przyj´cie przez paƒstwa cz∏onkowskie wspólnej waluty.

Przystàpienie do unii wymaga spe∏nienia tzw. kryteriów zbie˝noÊci gospodarczej (kryteriów

konwergencji), które okreÊlono w Traktacie z Maastricht

52

. Dotyczy∏y one m.in. stabilnoÊci cen, kursu

walutowego, poziomu d∏ugookresowych stóp procentowych. Przyj´to te˝ kryteria fiskalne: deficyt

bud˝etowy nie mo˝e przekraczaç 3% PKB, d∏ug publiczny 60% PKB. Z dniem 1 stycznia 1999 r.

jedenaÊcie paƒstw UE przyj´∏o wspólnà walut´ euro. Banknoty i monety denominowane w euro

wprowadzono do obiegu od 1 stycznia 2002 r.

53

Wraz z wprowadzeniem wspólnego pieniàdza Europa

pokona∏a ostatni szczebel na drodze integracji ekonomicznej – powsta∏a Unia Gospodarcza

i Walutowa.

W zwiàzku z tym, ˝e integracja z Unià Gospodarczà i Walutowà zosta∏a uznana za strategiczny cel

Polski, polityka NBP w latach 1999 – 2003 zosta∏a zdominowana przez dostosowania do kryteriów

z Maastricht. Jednym z warunków przystàpienia Polski do UGW b´dzie w∏àczenie z∏otego na dwa lata do

europejskiego systemu regulowania kursów ERM II (Exchange Rate Mechanism II), a wi´c

ustabilizowanie kursu z∏otego do euro, z ustaleniem wàskiego pasma dopuszczalnych wahaƒ. Obecnie kurs

z∏otego jest ca∏kowicie p∏ynny; ma to pomóc w jego ukszta∏towaniu si´ na poziomie równowagi.

30

51

Raport Roczny 1997. Warszawa NBP, s. 46.

52

Traktat podpisa∏y w lutym 1992 r. paƒstwa cz∏onkowskie Unii. Sta∏ si´ on podstawà prawnà utworzenia UGW. OkreÊlono
w nim tak˝e kolejne etapy realizacji wspólnego obszaru gospodarczego i walutowego po zakoƒczeniu
w 1993 r. budowy wspólnego rynku wewn´trznego w zakresie towarów i us∏ug. W drugim etapie 1994 – 1999 kraje UE
realizowa∏y polityk´ gospodarczà majàcà na celu spe∏nienie kryteriów konwergencji. W ostatnim etapie, po 1999 r., budowa
Unii Gospodarczej i Walutowej mia∏a zostaç zakoƒczona.

53

W zwiàzku z tym NBP przeprowadzi∏ szerokà akcj´ informacyjnà, przygotowujàc polskie podmioty gospodarcze i banki
do nowej sytuacji walutowej. Zmieni∏ si´ te˝ koszyk walutowy, wycofano z niego europejskie waluty narodowe i
wprowadzono euro.

Z dniem akcesji do Unii Europejskiej, tj. 1 maja 2004 r., NBP staje si´ cz∏onkiem Europejskiego

Systemu Banków Centralnych. Cz∏onkostwo w unii walutowej b´dzie zale˝eç od „trwa∏ego

i d∏ugookresowego” spe∏nienia kryteriów konwergencji. JeÊli si´ ono dokona, dla zwyk∏ych obywateli

oznaczaç to b´dzie „po˝egnanie” z narodowym pieniàdzem, dla NBP – pe∏ne uczestnictwo w ESBC

i rezygnacj´ z samodzielnego prowadzenia polityki pieni´˝nej. OdpowiedzialnoÊç za nià przejmie

Europejski Bank Centralny

54

.

Cecylia Leszczyƒska

31

54

Szerzej: Raport na temat korzyÊci i kosztów przystàpienia Polski do strefy euro. NBP Warszawa 2004.