HISTORIA BANKOWOŚCI W POLSCE I NA ŚWIECIE
Początek bankowości na świecie
Pierwsze
wzmianki o bankach sięgają czasów starożytnych. Tzw. domy bankowe
istniały w Babilonie (XII w. p.n.e.), starożytnej Grecji i Rzymie.
Ówczesne banki funkcjonowały wykorzystując jako produkt weksle i
kredyty. Upadek kultury starożytnej przyniósł kres rozwojowi
bankowości. Do ponownego rozkwitu instytucji finansowych doszło w
efekcie póĽniejszego rozwoju wymiany towarowo - pieniężnej.
Pierwsza znana forma operacji finansowej - zwana lichwą - polegała
na pożyczaniu pieniędzy lub towarów. Ze względu na wysokie ryzyko
niewypłacalności dłużników, w zamian za pożyczkę lichwiarze
ściągali bardzo duże odsetki. Do dalszego rozwoju bankowości
przyczynili się średniowieczni handlarze pieniędzmi oraz złotnicy.
Ich działalność finansowa polegała na wymianie miejscowych monet
na zagraniczne, złoto lub srebro oraz na przechowywaniu złota.
Złotnicy zapoczątkowali stosowanie polecenia zapłaty jako formy
rozliczeń (polecenie dokonania wypłaty na rzecz osoby trzeciej).
Charakterystyczne dla działalności finansowej tamtych czasów było
przenoszenie wkładów z konta na konto w kręgu klientów. Dało to
początek nazwie "bank żyrowy" ("giro"=krąg).
Pod koniec XIV wieku w północnych Włoszech powstały
pierwsze banki handlowe. Ich lokalizacja dała początek nazwie bank
od włoskiego "banca" - oznaczającego stół służący
wekslarzowi. Banki te zajmowały się zarówno udzielaniem pożyczek
jak i przyjmowaniem depozytów. Najstarsze banki powstawały w
największych ośrodkach handlu światowego. Były to m. in. Casa di
San Goirgio w Genui (1586 r.), Banco de Rialto w Wenecji (1587 r.),
Banco di San Ambrosio w Mediolanie (1593 r.).
W XVII wieku w
Anglii wprowadzono banknoty w formie biletów. Stanowiły one
zobowiązanie się banku do wypłaty na żądanie złotych monet lub
złota - złożonych wcześniej w depozyt. W celu zwiększenia
bezpieczeństwa obrotów finansowych, banki będące pod kontrolą
państwa przejęły emisję banknotów pod zastaw złota i srebra.
Stopniowa rezygnacja z wymiany banknotów na złoto, spowodowała ich
przekształcenie w pieniądz papierowy.
Państwo
polskie odrodziło się w końcu 1918 r. Od niemieckich władz
okupacyjnych przejęło instytucję emisyjną - Polską Krajową Kasę
Pożyczkową. Emitowane przez nią marki polskie stały się
tymczasowym, obowiązującym środkiem płatniczym.
Jednak już
w grudniu 1918 r. zapowiedziano, że w przyszłości zostanie
utworzony Bank Polski. Nowy bank emisyjny miał nawiązywać swą
nazwą do instytucji, która od 1828 r. zajmowała się sprawami
monetarnymi i gospodarczymi w okresie krótkotrwałej autonomii
Królestwa Polskiego.
W lutym 1919 r. zapowiedziano
wprowadzenie złotego w miejsce marki polskiej. Miało to być
nawiązanie do długiej tradycji monetarnej. Złoty polski był
bowiem jednostką pieniężną stosowaną w dawnej Polsce już w
końcu XV wieku. Nawet w czasach porozbiorowych, gdy w obiegu był
obcy pieniądz, przywiązanie do złotego było silne. Złoty polski
był np. odpowiednikiem 15 kopiejek w codziennych rachunkach.
W
odrodzonej w 1918 r. Polsce w obiegu była marka polska. Walcząc o
ustalenie swych granic i dysponując nikłymi dochodami skarbowymi,
Polska ciągle powiększała swe zadłużenie. Dług Skarbu
finansowano drukiem pieniądza. Szybko rósł jego obieg i podobnie
szybko spadał kurs marki polskiej. W połowie 1923 r. inflacja
osiągnęła fazę hiperinflacji. Ceny rosły z miesiąca na miesiąc
w tempie 50% i wyższym.
W połowie grudnia 1923 r. Władysław
Grabski został premierem i jednocześnie zatrzymał tekę ministra
skarbu. Zamierzał zrównoważyć budżet i pozyskać dochody z
podatku majątkowego oraz uniknąć pożyczek zagranicznych w obawie
przez koncesjami politycznymi. Na przełomie lat 1923-1924 katastrofa
monetarna była już oczywista. Miesięczny wzrost cen przekraczał
150%.
Sejm w dniu 11 stycznia 1924 r. uchwalił ustawę o
naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej. 20 stycznia
ustanowiono statut Banku Polskiego i nadano mu wyłączne prawo
emisji banknotów. Organizacją Banku zajął się pięcioosobowy
komitet, któremu przewodniczył przyszły prezes Stanisław
Karpiński. Zgodnie z ówczesnymi wzorami powstał bank centralny w
formie prywatnej spółki akcyjnej, co miało zapewnić jego
niezależność. Akcje Banku objęło 176 tys. akcjonariuszy. Skarb
Państwa miał tylko 1% akcji. Bank rozpoczął działalność 28
kwietnia 1924 r. Dokonał wymiany marek polskich w relacji 1.800.000
marek za 1 złotego. Złoty był równy frankowi złotemu (czyli
szwajcarskiemu). Początkowo dobra sytuacja w budżecie i bilansie
płatniczym oraz zgromadzone rezerwy złota i dewiz dawały poczucie
stabilizacji i zapewniały sukces reformy.
Jednak sukces
reformy okazał się krótkotrwały. W 1924 r. wielki nieurodzaj zbóż
i głęboki kryzys w przemyśle, a w 1925 r. załamanie w bilansie
płatniczym radykalnie osłabiły kurs złotego. Interwencje walutowe
Banku Polskiego były nieskuteczne. Bojąc się spadku skromnych
rezerw złota i dewiz, Bank wycofał się z obrony kursu złotego.
Premier Grabski w listopadzie 1925 r. podał się do dymisji. Pod
wpływem sytuacji gospodarczej znów pojawił się deficyt budżetu.
Rząd finansował wydatki emisją państwowych znaków pieniężnych,
w tym bilonu. Wróciła inflacja, którą nazwano inflacją bilonową.
Ceny rosły w tempie rocznym przekraczającym 15%. Dopiero poprawa
koniunktury poprawiła budżet i bilans płatniczy oraz zaczęła
stabilizować kurs złotego.
Ustabilizował się on ostatecznie
w 1927 r. dzięki pożyczce międzynarodowej. Złoty pozostał walutą
stabilną i silną do końca okresu międzywojennego. Choć nie
brakowało dyskusji o polityce pieniężnej Banku Polskiego, to
jednak - bez wątpienia - był on bardzo ważną instytucją w
Drugiej Rzeczypospolitej.
W
1945 r. rozpoczął działalność Narodowy Bank Polski. Zaczął
funkcjonować jako bank państwowy pod nadzorem ministra skarbu. NBP
szybko skupił świetne kadry, w tym sztab pracowników Banku
Polskiego. Ich fachowe umiejętności i doświadczenie były wielką
siłą NBP przez wiele lat.
Początkowo NBP przyjął zasady
skopiowane ze statutu Banku Polskiego. Zakładano, że będzie on
bankiem emisyjnym, nieangażującym się w bezpośrednie finansowanie
przedsiębiorstw. Jednak szybko gospodarka nakazowo-rozdzielcza
zasadniczo zmieniła rolę NBP i pieniądza. Już na początku 1946
r. powierzono NBP kontrolę finansową i bezpośrednie finansowanie
górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego. Narodowy Bank
Polski stopniowo stawał się monobankiem - monopolistą w dziedzinie
nie tylko emisji pieniądza, ale także udzielania kredytu i
gromadzenia oszczędności. Innymi słowy, stawał się kolosem, ale
zależnym od zewnętrznych decyzji politycznych i administracyjnych.
Złoty zaś stał się cieniem realizowanych planów, będąc
wyłącznie walutą wewnętrzną, niewymienialną na inne waluty. Był
też z trudem wymienialny na towary, bo nieodłączną cechą
gospodarki centralnie planowanej były kolejki oraz braki na rynku.
Nic więc dziwnego, że złotego wypierały dolar i inne waluty obce.
Jednak nawet w warunkach ustrojowych ograniczających rolę
banku centralnego NBP wykonywał prace, które przyczyniały się do
racjonalizacji procesu gospodarowania. Wymienić tu trzeba zwłaszcza
organizowanie rozliczeń bezgotówkowych, obsługę budżetu,
gospodarowanie skromnymi rezerwami dewizowymi i opracowywanie bilansu
płatniczego oraz innych syntetycznych bilansów gospodarki
narodowej.
Dopiero koniec lat osiemdziesiątych zapoczątkował
powrót złotego do świata prawdziwego pieniądza. Dzięki reformom
udało się przywrócić złotemu zdolność pełnienia funkcji
narodowego pieniądza, a Narodowemu Bankowi Polskiemu nadano rolę
banku centralnego, odpowiedzialnego za wartość polskiego pieniądza.
W 1995 r.
przeprowadzono denominację złotego, która przeszła do historii
jako "skreślenie czterech zer". Unormowanie sytuacji
płatniczej pozwoliło wówczas zapoczątkować kształtowanie kursu
złotego na rynku walutowym oraz zapewnić złotemu status waluty
wymienialnej według standardu międzynarodowego.
Do istotnych
zmian doszło po 1997 r. Nowa Konstytucja zapewniła mocną pozycję
Narodowego Banku Polskiego w systemie instytucji publicznych i
związała politykę pieniężną z nowym organem NBP - Radą
Polityki Pieniężnej. Sprawowanie nadzoru nad bankami powierzono
Komisji Nadzoru Bankowego, a jego realizację Generalnemu
Inspektoratowi nadzoru Bankowego, wydzielonemu w strukturze NBP. W
ten sposób dbałość o złotego oraz czuwanie nad stabilnością
systemu finansowego stały się głównymi celami działalności
polskiego banku centralnego.
Po wielu latach Narodowy Bank
Polski stał się bankiem centralnym opartym na najlepszych wzorach.