1. Demokracja klasyczna (ateńska) – (kobiety nie mają jeszcze praw politycznych), obywatele bezpośrednio uczestniczą w stanowieniu praw i sprawowaniu sądów, nieodpłatność za sprawowanie urzędów politycznych

Demokracja uczestnicząca – obywatele chodzą na wybory, chcą uczestniczyć w życiu państwa, interesują się problemami lokalnymi, światowymi, są aktywni i świadomi

Demokracja delibetatywna – odnowienie demokracji przedstawicielskiej, używanie nowoczesnych środków komunikowania, pogłębiona demokracja uczestnicząca, obywatele tworzą pewne idee, opinie, próbują rozwiązywać problemy; to najbardziej rozwinięta, najlepsza forma demokracji

2. Wspólne cechy demokracji antycznej i współczesnej

Za najważniejszą z nich powszechnie uznaje się władzę ludu. Oprócz tego podkreśla się też podobieństwo zasad, na podstawie których władza jest sprawowana.

M. Prelot wskazuje na trzy takie zasady:

- zasadę wolności – rozumianą jako prawo swobodnego wyrażania przez obywateli opinii dotyczących spraw państwa;

- zasadę równości – polegającą na tym, że wszystkie opinie mają taką samą wagę;

- zasadę większości – odnoszoną do mechanizmu stanowienia praw i podejmowania decyzji politycznych, polegającą na tym, że po swobodnej wymianie poglądów przyjmuje się stanowisko, za którym opowiada się większość

3. Zasady ustrojowe demokratycznego państwa prawnego:

- suwerenność narodu (ludu) – A;

- podział i równowaga władz – B;

- konstytucjonalizm – C;

- praworządność – D;

- pluralizm społeczny, polityczny, ekonomiczny, ideologiczny – E;

A. Historyczny rozwój zasady suwerenności

- Podmiotowość jednostki (monarchy) z „Bożej łaski”

- Podmiotowość monarchy w parlamencie („The King in Parlament”) tzn. podmiotami suwerenności są monarcha i parlament

- podmiotowość narodu (suwerenność ludu)

Dominujące dzisiaj rozumienie zasady suwerenności wywodzi się od Jana Jakuba Rousseau i jego koncepcji umowy społecznej: „Przez suwerenność narodu rozumie się najwyższą władzę narodu, przejawiającą się w decydowaniu, i zarazem władzę ostateczną. Zasada suwerenności narodu określa cele władzy państwowej i znajduje swoją praktyczną realizację poprzez zgodność rozstrzygnięć organów państwowych z oczekiwaniami społecznymi.”

Formy realizacji zwierzchnictwa narodu

Formuła, iż władza należy do narodu, jest urzeczywistniana we współczesnym państwie za pomocą form demokracji bezpośredniej i pośredniej.

Formy demokracji bezpośredniej:

- akt wyborczy

- referendum

- inicjatywa ludowa

- weto ludowe

- skarga ludowa

- procedura odwołania

- samorząd społeczny

- wyrażanie opinii w przedmiocie sprawowania władzy

- zgromadzenie mieszkańców (Szwajcaria)

Formy demokracji pośredniej:

- sprawowanie władzy poprzez przedstawicieli wybranych w wyborach (partie polityczne)

- grupy nacisku

Typy referendum:

- przedparlamentarne

- poparlamentarne

- pozaparlamentarne

- konsultatywne

- rozstrzygające

- konstytucyjne

- ustawodawcze

Zasady demokratycznej procedury głosowania:

Zasada jednomyślności – stosowana m.in. w procedurze wewnątrzpartyjnej (Austria, Holandia)

Quorum – absolutna, matematycznie określona liczba członków ciała głosującego, których obecność jest konieczna, aby mogły być skutecznie podejmowane decyzje

Zasada większości względnej (zwykłej) – dla ważności decyzji wymagane jest aby za jej przyjęciem głosowało więcej osób niż za przyjęciem każdego innego głosowanego projektu

Zasada większości bezwzględnej (absolutnej) – dla ważności decyzji wymagana jest ponad połowa głosów osób biorących udział w głosowaniu

Zasada większości kwalifikowanej – dla ważności decyzji wymagana jest większa od połowy określona ułamkowa lub procentowo liczba głosów (np. 2/3) ogólnej liczby głosów tzn. liczby ustawowo określonej albo liczby osób faktycznie biorących udział w głosowaniu (stosuje się ją przy zmianie konstytucji)

Podstawowe zasady prawa wyborczego:

- powszechności

- tajności głosowania

- bezpośredniości

- równości

Prawo wyborcze zna dwa podstawowe podziały mandatów:

- większościowy – polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu

- proporcjonalny – polega na tym, że podział mandatów między partie jest dokonywany odpowiednio co do liczby głosów zebranych przez każdą z nich

B. Zasada podziału i równowagi władz

- zasada jednomyślności władzy – w aparacie państwowym istnieje jeden organ najważniejszy, któremu są podporządkowane wszystkie inne organy państwowe

- zasada podziału władz – Charles Louis Montesquieu 1689-1755; trzy władze + wpływ mass mediów

Systemy wyborcze

Wybory i ich funkcje

Stanowisko normatywne można sprowadzić do następujących stwierdzeń:

- wybory demokratyczne winny tworzyć warunki dla rywalizacji co najmniej dwóch podmiotów, starających się o poparcie wyborców,

- winny dawać szansę odrzucenia aktualnie rządzących,

- winny one odbywać się cyklicznie, tj. w miarę regularnych i wyznaczonych prawem odstępach czasowych,

- winny zapewniać wolność uczestnictwa (w roli starającego się o władzę oraz w roli wyborcy) wszystkim dorosłym mieszkańcom danego państwa,

- winny odbywać się w warunkach zezwalających na swobodną ekspresję polityczną, zwłaszcza zaś – na krytykę sprawujących władz,

- winny stwarzać w miarę równe szanse dla wszystkich kandydatów…

- winny uwzględniać prawa mniejszości narodowych…

Formuła wyborcza (reguła rozstrzygnięcia) stanowi sposób przeliczania głosów na mandaty.

1. systemy większościowe – w których zwycięską jest partia otrzymująca więcej głosów niż rywale w największej liczbie okręgów,

2. systemy proporcjonalne – w których zwycięska jest partia otrzymująca najsilniejsze poparcie w skali wszystkich okręgów,

3. systemy kombinowane (mieszane) – łączące formułę większościową z proporcjonalną

Zasada proporcjonalności jest przeciwieństwem zasady większości, która występuje z kolei w dwóch wariantach: większości względnej i bezwzględnej.

Założenia systemu większości względnej:

- rywalizacja odbywa się w okręgach jednomandatowych,

- zwycięzcą zostaje ten kandydat, który otrzymał największą liczbę głosów

Przykłady:

Większość względna – Wielka Brytania

Większość bezwzględna – Ukraina, Francja

PR – system list partyjnych – większość państw Europy, w tym Polska

STV – Irlandia, Malta

System mieszany sprzężony (kompensacyjny) – Niemcy, Albania, Węgry, Włochy

System mieszany paralelny (segmentowy) – Litwa, Rosja, Ukraina, Chorwacja

Zasada podziału i równowagi władz:

a) zasada jednomyślności władzy (w aparacie państwowym istnieje jeden organ najważniejszy, któremu są podporządkowane wszystkie inne organy państwowe)

b) zasada podziału władz (Charles Louis Montesquieu 1689-1755; trzy władze + wpływ mass mediów)

- system kooperacji – współdziałanie i wzajemne hamowanie się władz (Europa Zachodnia) – model parlamentarny

- system separacji władz (USA i państwa Ameryki Płd. i Środkowej) – model prezydencki

C. Zasada konstytucjonalizmu

Konstytucja to akt prawny określający zasady organizacji państwa oraz relacje pomiędzy jego obywatelami a władzą, uchwalony przez demokratycznie wybrany parlament lub specjalnie wybraną konstytuantę.

- szczególna moc prawna konstytucji

- szczególna treść konstytucji

- specjalny tryb uchwalania i zmiany konstytucji

Konstytucja jako akt prawny o szczególnym znaczeniu w państwie spełnia kilka istotnych funkcji:

- prawna – konstytucja stanowi podstawę całego systemu praw w każdym państwie konstytucyjnym

- integracyjna – konstytucja służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsensu społecznego

- organizatorska – konstytucja odgrywa rolę statutu organizacyjnego państwa, gdyż określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną

- programowa – konstytucja określa kierunki rozwoju państwa

- wychowawcza – konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego sytemu wartości i przekonań politycznych

Rodzaje konstytucji:

D. Zasada praworządności

W znaczeniu przedmiotowym prawo oznacza uporządkowany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania zabezpieczonych przymusem państwowym, np. prawo konstytucyjne, prawo administracyjne i karne. Prawem w znaczeniu podmiotowym jest uprawnienie jednostki wynikające z prawa przedmiotowego.

Państwo prawne:

- to państwo konstytucyjne – prawo praworządne

- w państwie prawnym najważniejsze miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje ustawa

- granicą działania państwa prawnego są prawa człowieka

- przeciwieństwem państwa jest państwo prerogatywne

Prawny status jednostki w państwie:

- przynależność prawna jednostki do państwa jest nazywana obywatelstwem

- w państwie niedemokratycznym państwo ma pierwszeństwo przed jednostką

Cechy państwa prawa:

- zabezpieczenie wolności (prawa zasadnicze – linia graniczna działań państwa; ograniczenie wolności tylko poprzez państwowe unormowanie)

- równość wobec prawa (równość wobec prawa, zniesienie podziałów stanowych)

- pewność prawa (prawo formalne – postępowanie zgodnie z przepisami, nadrzędność ustaw, sądowa ochrona prawna, ochrona przed samowolnym uwięzieniem, zakaz stanowienia ustaw działających wstecz – lex retro non agit)

- podział władz (legislatywa, egzekutywa, judykatywa)

Sposoby nabycia obywatelstwa:

- urodzenie: zasada prawa ziemi (ius soli) – USA

- urodzenie: zasada prawa krwi (ius sanguinis) – Polska

- naturalizacja

- małżeństwo

- opcja (np. dziecko pochodzi z małżeństwa, w którym każde z rodziców ma inne obywatelstwo)

- inne – Watykan

E. Zasada pluralizmu

Różnorodność w wielości – cecha charakterystyczna państwa demokratycznego

Pluralizm:

- społeczny (wielka liczba konkurujących zróżnicowanych grup)

- polityczny (wolna gra sił politycznych, prawo do wypowiadania i do prezentowania własnych poglądów)

- ekonomiczny (mechanizm rynkowy, konkurencja)

- ideowy (wielość konkurujących ze sobą idei)

4. Państwo (Andrew Heywood)

Państwo to stowarzyszenie polityczne, które w określonych granicach terytorialnych ustanawia suwerenne prawo oraz sprawuje władzę poprzez system trwałych instytucji. Instytucje są wyraźnie publiczne, gdyż ponoszą odpowiedzialność za zbiorową organizację życia społecznego i są finansowane ze środków publicznych. Państwo obejmuje zatem różne instytucje rządowe, ale również sądy, upaństwowiony przemysł, system ubezpieczeń społecznych itd. Może być utożsamiane z całym „ciałem politycznym”. Dla niemieckiego socjologa, Maxa Webera państwo było definiowane przez jego monopol na środki „legalnego przymusu”.

Termin „państwo” ma niezwykle szerokie pole znaczeniowe. Odnosi się ono do: zbioru instytucji, jednostki terytorialnej, idei filozoficznej, instrumentu przymusu czy ucisku itd. Ten zamęt wywodzi się, po części, z faktu, że państwo jest rozumiane na trzy bardzo różne sposoby, a mianowicie z perspektywy: idealistycznej, funkcjonalistycznej i organizacyjnej.

Pięć głównych cech państwa:

- Państwo jest suwerenne. Posiada absolutną i nieograniczoną władzę, jako że stoi ponad wszystkimi innymi stowarzyszeniami i ugrupowaniami w społeczeństwie. Thomas Hobbes wyraził ten pogląd przedstawiając państwo jako „Lewiatana”, potężnego potwora, zwykle wyobrażanego jako stworzenie morskie.

- Instytucje państwowe są wyraźnie „publiczne” w odróżnieniu od instytucji „prywatnych”, charakterystycznych dla społeczeństwa obywatelskiego. Ciała publiczne są odpowiedzialne za podejmowanie i egzekwowanie decyzji zbiorowych, podczas gdy ciała prywatne, takie jak rodziny, firmy prywatne i związki zawodowe, istnieją, aby zaspakajać interesy indywidualne.

- Państwo jest praktykowaniem legitymizacji. Decyzje państwa są zwykle (choć niekoniecznie) akceptowane jako obowiązujące członków społeczeństwa. Twierdzi się bowiem, że są one podejmowane w interesie publicznym lub dla dobra wspólnego; państwo rzekomo wyraża niezmienne interesy społeczeństwa.

- Państwo jest instrumentem dominacji. Władza państwowa wpiera się na przymusie, a państwo musi mieć możliwość zapewnienia swych prawy i karania przestępców, zatem monopol na „legalny przymus” (Max Weber) jest praktycznym wyrazem suwerenności państwa.

- Państwo jest stowarzyszeniem terytorialnym. Posiada kompetencje zdefiniowane z uwzględnieniem terytorium geograficznego i obejmujące wszystkie osoby żyjące w jego granicach, bez względu na to, czy są jego obywatelami czy nie. Na scenie międzynarodowej państwo jest zatem postrzegane (przynajmniej w teorii) jako jednostka autonomiczna.

Jaka jest natura władzy państwowej i jakie interesy reprezentuje państwo?

Interesuje kilka konkurencyjnych teorii państwa, z których każda oferuje inne wyjaśnienie jego początków rozwoju i wpływu na społeczeństwo. Co więcej, kontrowersje dotyczące natury władzy państwowej coraz bardziej dominują we współczesnej analizie politycznej i prowadzą do sedna ideologicznych i teoretycznych nieporozumień w tej dziedzinie. Odnoszą się one np. do pytań o to, czy państwo jest autonomicznie niezależne od społeczeństwa, czy może w gruncie rzeczy jest produktem społeczeństwa, wyrazem szerszego rozdziału władzy i środków. Ponadto, czy państwo służy zbiorowemu dobry, czy może sprzyja grupom uprzywilejowanym lub klasie dominującej? Czy państwo jest siłą pozytywną lub konstruktywną, której obowiązki należy rozszerzyć, czy jest jednostko negatywną lub destruktywną, którą trzeba ograniczyć czy może nawet zniszczyć?

Można wyróżnić cztery przeciwstawne teorie państwa:

- państwa pluralistycznego

- państwa kapitalistycznego

- państwa – Lewiatana

- państwa patriarchalnego

Podsumowanie (Heywood) – państwo

- definicja państwa – różnice między rządem a państwem: państwo jest stowarzyszeniem politycznym, które w zdefiniowanych granicach terytorialnych posiada suwerenne kompetencje. Państwo, w przeciwieństwie do rządu, który jest jedynie jednym z jego elementów, obejmuje wszystkie organy publiczne i sprawuje nieosobową władzę, opierając się na założeniu, że reprezentuje trwałe interesy społeczeństwa, a nie stronnicze sympatie jakiejkolwiek grupy polityków.

- teorie państwa: istnieje kilka konkurencyjnych teorii państwa. Pluraliści uważają, że państwo jest ciałem neutralnym, które rozstrzyga między rywalizującymi interesami społeczeństwa. Marksiści twierdzą, że państwo utrzymuje system klasowy dzięki uciskaniu klas niższych, albo przez łagodzenie konfliktów klasowych. Nowa Prawica ukazuje państwo jako dbającego o własne interesy potwora, który w zamiarach ma ekspansję i rozrost. Radykalne feministki wskazują na patriarchalne tendencje, które wspierają władzę mężczyzn w państwie.

- relacje społeczeństwo – państwo: stosunek osoby, które popierają państwo, postrzegają je albo jako sposób obrony jednostki przed naruszeniem jej praw przez innych współobywateli, albo jako mechanizm, dzięki któremu można zorganizować. Państwa minimalne po prostu wyznaczają warunki uporządkowanego życia. Państwa rozwojowe starają się promować wzrost i rozwój gospodarczy. Celem państw socjaldemokratycznych jest przywrócenie równowagi i zmniejszenie niesprawiedliwości typowych dla gospodarki rynkowej. Państwa skolektywizowane sprawują kontrolę nad całością życia gospodarczego. Państwa totalitarne wprowadzają powszechne upolitycznienie i w gruncie rzeczy niszczą społeczeństwo obywatelskie.

- zagrożenia nowoczesnego państwa: nowoczesne państwo spotyka się z różnymi zagrożeniami. Główne z nich to: globalizacja w formie wzajemnych zależności gospodarczych i powstanie ciał ponadpaństwowych: „ograniczenie kompetencji” i „wydrążanie” państwa, w miarę jak obowiązki przenoszone są na instytucje prywatne; decentralizacja przez przeniesienie obowiązków z instytucji państwowych na organy regionalne czy lokalne.

Georg Jellinek (1851-1911), twórca trójelementowej definicji państwa, wymienia jako jego elementy składowe: ludność, terytorium i władzę najwyższą. Państwo jest korporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią lub też, by użyć wzmocnionego obecnie określenia wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę korporacyjną, terytorialną.

W Międzynarodowej Konwencji o Prawach i Obowiązkach Państw z 26 grudnia 1933r. państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące atrybuty: stałą ludność, określone terytorium, rząd, zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Funkcje państwa:

- zewnętrzna – różne formy działania państwa w stosunkach międzynarodowych

- wewnętrzna – regulowanie stosunków wewnątrzpaństwowych; organizowanie niektórych dziedzin życia społecznego;