monter instalacji i urzadzen sanitarnych 713[02] z2 05 u

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Wojciech Grzegorczyk

Montaż instalacji centralnego ogrzewania

713[02].Z2.05

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr inż. Krystyna Krygier
dr inż. Marian Rubik

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek

Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 713[02].Z2.05 „Montaż
instalacji centralnego ogrzewania” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
monter instalacji sanitarnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Instalacje centralnego ogrzewania

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 22
4.1.3. Ćwiczenia 22
4.1.4. Sprawdzian postępów 25
4.2. Odbiorniki ciepła

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 31
4.2.3. Ćwiczenia 31
4.2.4. Sprawdzian postępów 34
4.3. Odbiór instalacji centralnego ogrzewania

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 38
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4. Sprawdzian postępów 39
5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o rodzajach instalacji centralnego

ogrzewania, odbiornikach ciepła, armaturze stosowanej w instalacjach centralnego ogrzewania,
oraz regulacji tych instalacji. Ponadto dostarczy on informacji dotyczących montażu instalacji
centralnego ogrzewania.

Poradnik zawiera:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

opanować, aby przystąpić do poznawania tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) który umożliwia samodzielne przygotowanie się do

wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj
wskazaną literaturę w rozdziale 6 oraz inne źródła informacji. Materiał obejmuje również
ćwiczenia, które zawierają:

−

wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do wykonania ćwiczenia,

−

pytania sprawdzające zasób wiedzy potrzebnej do wykonania ćwiczenia,

−

sprawdzian teoretyczny,

−

sprawdzian umiejętności praktycznych.

4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających opanowanie przez Ciebie

wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując
sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że
opanowałeś materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zapoznaniu się z materiałem spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: ,,Montaż instalacji centralnego ogrzewania”, której treści teraz

poznasz wraz z poznanymi dotychczas jednostkami modułowymi, w których utrwaliłeś
umiejętności wykonywania instalacji z różnych rodzajów materiałów, ułatwi Ci poprawny
montaż instalacji centralnego ogrzewania.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas nauki.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat

Schemat układu jednostek modułowych

713[02].Z2.06

Instalacja urządzeń grzewczych

i wymienników ciepła

713[02].Z2

Technologia montażu instalacji

centralnego ogrzewania

713[02].Z1/2/3/4.01

Prace przygotowawczo – zakończeniowe

przy wykonywaniu instalacji sanitarnych

713[02].Z1/2/3/4.03

Montaż instalacji z rur miedzianych

713[02].Z1/2/3/4.02

Montaż instalacji z rur stalowych

713[02].Z1.04

Montaż instalacji z tworzyw sztucznych

713[02].Z1.05

Montaż instalacji centralnego ogrzewania

713[02].Z2.07

Konserwacja instalacji centralnego
ogrzewania i urządzeń grzewczych

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Montaż instalacji centralnego

ogrzewania” uczeń powinien umieć:
− rozpoznawać rodzaje instalacji,

− wykonywać prace przygotowawczo-zakończeniowe przy montażu instalacji,

− rozróżniać łączniki do połączeń rozłącznych i nierozłącznych stosowane w instalacjach ze

stali, miedzi i tworzyw sztucznych,

− oceniać stan techniczny rur i łączników stalowych, miedzianych i tworzywowych

stosowanych do montażu,

− wykonywać połączenia rozłączne rur instalacyjnych stalowych, miedzianych i z tworzywa,

− wykonywać połączenia nierozłączne rur instalacyjnych stalowych metodą spawania

gazowego,

− wykonywać podstawowe operacje obróbki materiałów stalowych, miedzianych i z tworzyw

sztucznych stosowanych w instalacjach sanitarnych,

− mocować elementy instalacji do przegród budynku,

− prowadzić instalacje różnymi sposobami,
− stosować terminologię budowlaną,

− przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać zagrożenia i im zapobiegać,

− stosować procedury udzielania pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,
− odczytywać i interpretować rysunki budowlane,

− posługiwać się dokumentacją budowlaną,

− wykonywać przedmiary i obmiary robót,
− wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,

− organizować stanowiska składowania i magazynowania materiałów oraz sprzętu,

− korzystać z różnych źródeł informacji

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

− posłużyć się dokumentacją techniczną instalacji centralnego ogrzewania.,

− wykonać prace montażowe i odbiorcze instalacji co, zgodnie z obowiązującymi przepisami

bhp i ppoż,

− wykonać grawitacyjne instalacje centralnego ogrzewania,
− wykonać pompowe instalacje centralnego ogrzewania,

− wyznaczyć miejsca montażu uzbrojenia instalacji centralnego ogrzewania,

− zainstalować elementy uzbrojenia instalacji centralnego ogrzewania,
− dokonać regulacji zamontowanego uzbrojenia instalacji centralnego ogrzewania,

− zainstalować systemy ogrzewania przez promieniowanie,

− skompletować grzejniki,
− zawiesić odbiorniki ciepła,

− połączyć odbiorniki ciepła z instalacją centralnego ogrzewania,

− zainstalować aparaturę kontrolno-pomiarową w instalacji centralnego ogrzewania,
− zainstalować urządzenia i przewody odpowietrzające w instalacji centralnego ogrzewania,

− zamontować urządzenia zabezpieczające,

− wykonać próbę ciśnieniową odbiorników ciepła,
− przygotować instalację centralnego ogrzewania do próby na zimno,

− sprawdzić szczelność instalacji centralnego ogrzewania poddanej próbie na zimno,

− przygotować instalację centralnego ogrzewania do próby na gorąco,
− wykonać regulację instalacji centralnego ogrzewania krzyżowanie nastawy w zaworach

termostatycznych i podpionowych,

− sprawdzić pracę instalacji centralnego ogrzewania w stanie gorącym,

− przygotować instalację centralnego ogrzewania do odbioru.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Instalacje centralnego ogrzewania

4.1.1. Materiał nauczania

Klasyfikacja instalacji centralnego ogrzewania

Zadaniem instalacji centralnego ogrzewania jest utrzymanie w pomieszczeniu wymaganej

temperatury. Instalacja centralnego ogrzewania zbudowana jest z następujących elementów:
kotła lub innego źródła ciepła, urządzeń zabezpieczających, grzejników, armatury (zaworów),
połączonych między sobą przewodami. Przewody instalacji centralnego ogrzewania mogą być
wykonywane z rur stalowych, miedzianych lub z tworzywa sztucznego. Czynnikiem, który
przenosi ciepło z kotła do odbiorników (grzejników) jest najczęściej woda o maksymalnej
temperaturze 95

Podziału instalacji centralnego ogrzewania możemy dokonać ze względu na:

1. Sposób wymuszenia krążenia czynnika grzewczego:
– ogrzewanie grawitacyjne,
– ogrzewanie pompowe,
2. Sposób rozprowadzenia przewodów:
– z rozdziałem górnym,
– z rozdziałem dolnym (w układzie poziomym lub rozdzielaczowym),
3. Sposób zabezpieczenia instalacji:
– naczyniem wzbiorczym otwartym,
– zaworem bezpieczeństwa i przeponowym naczyniem wzbiorczym.

Instalacja grawitacyjna centralnego ogrzewania

Zasada działania ogrzewania grawitacyjnego polega na wykorzystaniu zjawiska zmiany

gęstości wody wywołanej zmianą jej temperatury (rys.1) Ogrzewanie grawitacyjne może być
wykonywane z rozdziałem górnym lub dolnym. Ogrzewanie z rozdziałem dolnym to instalacja,
w której przewody rozprowadzające gorącą wodę prowadzone są w piwnicy budynku. Od tych
przewodów poprowadzona jest dalsza część instalacji. W ogrzewaniu z rozdziałem górnym
główny przewód instalacji doprowadza gorącą wodę na poddasze budynku, skąd jest ona
rozprowadzana w całym budynku. Ogrzewanie grawitacyjne stosuje się w budynkach, w których
pozioma odległość od źródła ciepła do najdalszego pionu nie przekracza 25 m, a różnica
wysokości pomiędzy źródłem ciepła i najniżej położonym grzejnikiem wynosi co najmniej 2 m.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.

1. Schemat ogrzewania grawitacyjnego [10]

Instalacja pompowa centralnego ogrzewania

Pompowe instalacje centralnego ogrzewania (rys. 2) są najbardziej rozpowszechnione.

W instalacji pompowej przepływ wody wymusza pompa obiegowa. Zadaniem pompy jest
pokonanie oporów przepływu wody w instalacji spowodowanych oporami tarcia w przewodach
oraz oporami miejscowymi (kształtek, armatury i urządzeń). Ogrzewanie pompowe pozwala na
większą swobodę prowadzenia przewodów, a ich średnice są mniejsze niż w ogrzewaniu
grawitacyjnym. Mamy możliwość montażu grzejnika poniżej kotła centralnego ogrzewania,
instalacja ma mniejszą bezwładność cieplną, a tym samym rozruch instalacji jest szybszy niż
ogrzewania grawitacyjnego. W zależności od rodzaju kotła centralnego ogrzewania, rozróżniamy
instalacje systemu otwartego oraz systemu zamkniętego.

Rys. 2. Schemat ogrzewania pompowego [10]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Instalacja centralnego ogrzewania systemu otwartego (rys. 3) to taka, w której krążąca woda
w instalacji styka się bezpośrednio z powietrzem w naczyniu wzbiorczym otwartym. W instalacji
systemu zamkniętego, woda krążąca w instalacji centralnego ogrzewania nie styka się
z powietrzem.

Rys. 3. Schemat instalacji centralnego ogrzewania systemu otwartego [10]

Instalacje, w których zamontowano kocioł na paliwo stałe należy projektować i wykonywać jako
instalacje centralnego ogrzewania systemu otwartego, zabezpieczone naczyniem wzbiorczym
otwartym. W tego typu instalacjach, pompa może być zainstalowana na przewodzie, którym
woda powraca z instancji centralnego ogrzewania do kotła, lub na przewodzie, którym woda
gorąca płynie do grzejników. Instalacja systemu otwartego może być wykonywana zarówno
z rozdziałem górnym, jak i dolnym. Najbardziej rozpowszechnione są instalacje z rozdziałem
dolnym.

Instalacja, w której źródłem ciepła są kotły na paliwo gazowe (gaz ziemny) lub paliwo

ciekłe (olej opałowy) pracują z reguły w systemie zamkniętym i są zabezpieczone zaworem
bezpieczeństwa oraz przeponowym naczyniem wzbiorczym, przy czym pompa obiegowa może
być zamontowana na powrocie lub zasilaniu.

Każdy kocioł należy wyposażyć w aparaturę kontrolno-pomiarową. Rodzaj armatury zależy

od typu kotła, oraz sposobu jego zabezpieczenia. Podstawową armaturą kontrolno-pomiarową
kotłów na paliwo stałe, które pracują w systemie otwartym stanowią: termometr i manometr
(hydrometr). Termometr umieszczony bezpośrednio na kotle, wskazuje temperaturę wody
wypływającej z kotła do instalacji centralnego ogrzewania. Manometr (hydrometr) montujemy
na rurze sygnalizacyjnej naczynia wzbiorczego otwartego. Wskazuje on poziom wody w
naczyniu wzbiorczym otwartym, a tym samym w całej instalacji centralnego ogrzewania.

Na przyrządach pomiarowych należy zaznaczyć maksymalną wartość parametru, która może

wystąpić podczas eksploatacji instalacji.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawową armaturą kontrolno-pomiarową kotłów pracujących w systemie zamkniętym jest
termometr oraz manometr. Na manometrze zaznaczony jest zakres ciśnienia eksploatacyjnego,
które powinno panować w instalacji centralnego ogrzewania (zielone pole na tarczy manometru).

Instalacje tego typu z reguły pracują z rozdziałem dolnym w układzie poziomym -

trójnikowym (rys. 4) lub rozdzielaczowym (rys. 5). Układ rozdzielaczowy to taki, w którym
każdy grzejnik zasilany jest oddzielną parą przewodów prowadzoną po stropie danej
kondygnacji. Przewody prowadzone od grzejnika do szafki rozdzielaczowej wykonane są
z jednego odcinka. Przewody te należy prowadzić w rurze osłonowej typu „peszel” lub
w izolacji cieplnej. System ten pozwala na skuteczniejszą regulację instalacji niż w przypadku
ogrzewania w układzie trójnikowym oraz umożliwia pomiar ilości zużywanego ciepła. Przewody
wykonywane są z rur miedzianych lub z rur z tworzyw sztucznych. Rury miedziane łączone są
za pomocą lutowania lutem miękkim, natomiast rury z tworzyw sztucznych łączone są za
pomocą połączenia zaciskowego skręcanego lub zaprasowywanego.

Rys. 4. Schemat instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem dolnym w układzie poziomym [16]

Rys. 5. Schemat instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem dolnym w układzie rozdzielaczowym [19]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Instalacje ogrzewania płaszczyznowego

Ogrzewanie płaszczyznowe to takie, w którym ciepło przekazywane jest do pomieszczenia

za pośrednictwem otaczających przegród. W zależności od usytuowania płaszczyzny grzejnej
rozróżniamy ogrzewanie płaszczyznowe:
– podłogowe,
– ścienne,
– sufitowe.
Nośnikiem ciepła w tego typu ogrzewaniach jest woda. Podstawowym elementem ogrzewania
podłogowego jest spirala grzejna ułożona na stropie, na odpowiedniej warstwie izolacji cieplnej
(rys.6 i 7). Spirala grzejna może być ułożona w formie ślimaka (rys. 8) lub wężownicy
(rys. 9).

Rys. 6. Spirala grzejna ogrzewania podłogowego [16]

Rys. 7. Przekrój przez ogrzewanie podłogowe [19]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Spirala grzejna ogrzewania podłogowego w formie ślimaka [11]

Rys. 9. Spirala grzejna ogrzewania podłogowego w formie wężownicy [11]

System ogrzewania podłogowego pozwala na uzyskanie w ogrzewanym pomieszczeniu

bardziej równomiernego rozkładu temperatury niż w ogrzewaniu grzejnikowym. Instalacje
ogrzewania podłogowego mogą być wykonywane z rur miedzianych miękkich lub z rur
z tworzyw sztucznych. Spiralę grzejną należy wykonać z jednego odcinka rury, rozwijanej
ze zwoju.

Wykonując płytę grzejną ogrzewania podłogowego należy:

– oczyścić powierzchnię podłogi, wyrównać ewentualne nierówności,
– ułożyć warstwę izolacji przeciwwilgociowej,
– ułożyć przyścienną warstwę izolacji,
– ułożyć warstwę izolacji cieplnej – najczęściej styropian,
– połączyć brzegi styropianu taśmą klejącą,
– połączyć początek rury ogrzewania podłogowego z rozdzielaczem zasilającym,
– ułożyć, począwszy od rozdzielacza, wężownicę ogrzewania podłogowego z rozstawem

zgodnym z dokumentacją, mocując rurę do styropianu za pomoca klipsów montażowych,

– ułożyć rurę odpływową „powrót” między zwojami rury zasilającej ( ułożenie ślimakowe),
– połączyć przewód powrotny z belką powrotną rozdzielacza powrotnego,
– wykonać próbę szczelności ułożonej wężownicy.

Instalacje parowe

Instalacje parowe niskiego ciśnienia to takie, w których ciśnienie pary nie przekracza

70 kPa. Źródłem ciepła w tej instalacji są kotły parowe niskoprężne.

Instalacje centralnego ogrzewania niskiego ciśnienia wykonywane są:

– z rozdziałem dolnym,
– z rozdziałem górnym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Eksploatacja instalacji grzewczych, w których nośnikiem ciepła jest para niskoprężna jest
kłopotliwa i dlatego obecnie są one rzadko stosowane.

Połączenie instalacji centralnego ogrzewania ze źródłem ciepła

Połączenie instalacji centralnego ogrzewania z lokalnymi lub centralnymi źródłami ciepła

odbywa się poprzez węzły ciepłownicze. Węzeł ciepłowniczy jest to zespół urządzeń służących
do wymiany ciepła pomiędzy siecią ciepłowniczą i instalacją centralnego ogrzewania. W węźle
przetwarzana jest temperatura i ciśnienie czynnika grzejnego oraz dokonuje się pomiaru
i regulacji tych parametrów. Podstawowym urządzeniem każdego węzła ciepłowniczego jest
przeponowy wymiennik ciepła.

W zależności od zadań, jakie pełni węzeł ciepłowniczy, rozróżniamy:

–

węzły ciepłownicze jednofunkcyjne (rys. 10) to takie, w których woda krążąca w instalacji
centralnego ogrzewania podgrzewana jest w wymienniku ciepła.

–

węzły ciepłownicze dwufunkcyjne (rys. 11) to takie, w których woda jest podgrzewana na
potrzeby instalacji centralnego ogrzewania i instalacji ciepłej wody.

Rys. 10. Schemat węzła ciepłowniczego jednofunkcyjnego [15]

Rys. 11. Schemat węzła ciepłowniczego dwufunkcyjnego [15]

A- dopływ czynnika grzewczego z sieci ciepłowniczej do węzła ciepłowniczego , B- odpływ czynnika grzewczego
z węzła ciepłowniczego do sieci ciepłowniczej, C- dopływ wody do instalacji centralnego ogrzewania, D- powrót
wody z instalacji centralnego ogrzewania, E- dopływ zimnej wody do wymiennika przygotowującego ciepłą wodę,
F- dopływ ciepłej wody do instalacji, G- przewód cyrkulacyjny

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Armatura stosowana w instalacjach centralnego ogrzewania

Zadaniem armatury stosowanej w instalacjach centralnego ogrzewania jest zapewnienie

właściwej i bezpiecznej eksploatacji instalacji. Są to zawory odcinające, zawory bezpieczeństwa,
zawory zwrotne i regulacyjne, filtry, grzejnikowe zawory termostatyczne, ręczne i automatyczne
odpowietrzniki oraz naczynie wzbiorcze otwarte lub przeponowe, pompa.
W instalacjach centralnego ogrzewania stosujemy zawory odcinające: grzybkowe (rys. 12)
i kulowe (rys. 13). Zadaniem ich jest zamykanie, otwieranie lub regulacja strumienia wody
krążącej w instalacji centralnego ogrzewania.

Rys. 12. Zawór grzybkowy [10]

Rys. 13. Zawór kulowy [6]

Zadaniem zaworu zwrotnego (rys. 14) jest niedopuszczenie do przepływu wody w odwrotnym
kierunku. Woda przepływająca przez zawór we właściwym kierunku przepływu unosi grzybek
zaworu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W momencie zmiany kierunku przepływu wody, grzybek zaworu jest dociskany do gniazda
zaworu, tym samym odcina przepływ wody w kierunku przeciwnym. W instalacji centralnego
ogrzewania zawory zwrotne montowane są przed pompami, czyli po stronie tłocznej pomp.

Rys. 14. Zawór zwrotny [10]

Zadaniem zaworu bezpieczeństwa (rys. 15 i rys. 16) jest zabezpieczenie instalacji centralnego
ogrzewania przed przekroczeniem dopuszczalnego ciśnienia. Zawory bezpieczeństwa montuje
się bezpośrednio na kotle centralnego ogrzewania lub bezpośrednio na przewodzie, którym
gorąca woda płynie do instalacji. Na przewodzie łączącym zawór bezpieczeństwa z instalacją
centralnego ogrzewania nie wolno montować żadnej armatury.

Rys. 15. Zawór bezpieczeństwa [6]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 16. Zawór bezpieczeństwa [6]

Grzejnikowy zawór termostatyczny (rys. 17 i 18) zbudowany jest z zaworu oraz głowicy
termostatycznej. Zawór termostatyczny ma możliwość regulacji nastawy wstępnej, dzięki której
przez grzejnik przepływa określona ilość wody. Wartość nastawy wstępnej podawana jest
w dokumentacji technicznej instalacji centralnego ogrzewania. Głowica termostatyczna
nakręcana jest na zawór termostatyczny. Zadaniem głowicy termostatycznej jest regulacja
temperatury w pomieszczeniu.
Grzejnikowy zawór termostatyczny, wraz z głowicą termostatyczną, montujemy na przewodzie
doprowadzającym wodę do grzejnika w pozycji poziomej.

Rys. 17. Grzejnikowy zawór termostatyczny [16]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 18. Grzejnikowy zawór termostatyczny [16]

W instalacjach centralnego ogrzewania stosujemy ręczne i automatyczne odpowietrzniki.
Zadaniem ich jest usuwanie powietrza z instalacji.
Odpowietrzniki automatyczne (rys. 19) montujemy w najwyższych punktach instalacji,
natomiast w odpowietrzniki ręczne (rys. 20) wyposażane są grzejniki.

Rys. 19. Odpowietrznik automatyczny [6]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 20. Odpowietrznik ręczny [6]

Naczynie wzbiorcze otwarte stanowi wyposażenie każdej instalacji centralnego ogrzewania,
w której źródłem ciepła jest kocioł na paliwo stałe. Naczynie wzbiorcze otwarte (rys. 21), to
bezciśnieniowy zbiornik w kształcie prostopadłościanu lub walca, zadaniem którego jest
przejęcie przyrostu objętości wody w instalacji spowodowanego jej podgrzaniem.
Naczynie wzbiorcze otwarte należy montować nad kotłem, na poddaszu budynku.
Naczynie wraz z rurami zabezpieczającymi powinno być zabezpieczone przed zamarznięciem.

Rys. 21. Schemat otwartego naczynia wzbiorczego [10]

(na rysunku wymiary podano w milimetrach)

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przeponowe naczynie wzbiorcze (rys. 22 i 23), z zaworem bezpieczeństwa, stanowią
zabezpieczenie instalacji centralnego ogrzewania systemu zamkniętego. Przeponowe naczynie
wzbiorcze, to zbiornik ciśnieniowy z elastyczną membraną (gumową), oddzielającą przestrzeń
wodną od przestrzeni gazowej. Zadaniem przeponowego naczynia wzbiorczego jest
kompensowanie zmiany objętości wody w instalacji, spowodowanej zmianami jej temperatury.

Rys. 22. Zasada działania przeponowego naczynia wzbiorczego [6]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 23. Przeponowe naczynie wzbiorcze [6]

Zadaniem pompy obiegowej (rys. 24) jest wymuszenie przepływu wody w instalacji centralnego
ogrzewania. Pompę możemy zamontować zarówno na przewodzie zasilającym, jak i przewodzie
powrotnym. Każda pompa powinna być wyposażona w zawór zwrotny oraz filtr. Filtr
montujemy po stronie ssawnej pompy, a zawór zwrotny po stronie tłocznej pompy.

Rys. 24. Pompa obiegowa centralnego ogrzewania [7]

Szafka rozdzielaczowa (rys. 25), jest jednym z elementów ogrzewania z rozdziałem dolnym
w układzie poziomym – rozdzielaczowym oraz ogrzewania podłogowego. Wyposażenie szafki
rozdzielaczowej stanowią dwa rozdzielacze: zasilający i powrotny. Rozdzielacz zasilający,
w wersji podstawowej, wyposażony jest w następującą armaturę: zawór odcinający dopływ
czynnika grzewczego do grzejnika, zawór spustowy do opróżniania instalacji z wody oraz
automatyczny odpowietrznik. Rozdzielacz powrotny, w wersji podstawowej, wyposażony jest w
następującą armaturę: zawór odcinający powrotny, zawór spustowy służący do opróżniania
instalacji oraz automatyczny odpowietrznik. Rozdzielacz zasilający umiejscowiony jest w szafce
rozdzielaczowej nad rozdzielaczem powrotny. Z reguły również montuje się zawory odcinające
na każdej belce.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 25. Szafka rozdzielaczowa [16]

Rozdzielacz (rys. 26) spełnia następujące funkcje:
– umożliwia zasilanie czynnikiem grzewczym (wodą) poszczególne obwody grzejne,
– poprawia sprawność rozdziału czynnika grzewczego (wody) w instalacji,
– ułatwia regulację przepływu wody w instalacji,
– instalację jest łatwiej wyregulować,
– w razie awarii można odciąć tylko uszkodzony obwód centralnego ogrzewania.

Rys. 26. Rozdzielacz [16]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1) Z jakich elementów zbudowana jest instalacja centralnego ogrzewania?
2) Jaka jest maksymalna temperatura wody w instalacji centralnego ogrzewania?
3) Z jakich rur możemy wykonywać instalacje centralnego ogrzewania?
4) Jaki jest podział instalacji centralnego ogrzewania?
5) Jak działa ogrzewanie grawitacyjne?
6) Jakie zadania spełnia pompa w instalacji centralnego ogrzewania?
7) Jakie zalety ma ogrzewanie pompowe w porównaniu z ogrzewaniem grawitacyjnym?
8) W jaki sposób zabezpieczona jest instalacja centralnego ogrzewania systemu otwartego?
9) W jaki sposób zabezpieczona jest instalacja centralnego ogrzewania systemu zamkniętego?
10) Czy rozróżniasz systemy instalacji centralnego ogrzewania na podstawie ich schematu

ideowego?

11) Jak zbudowana jest szafka rozdzielaczowa wraz z rozdzielaczami?
12) Jakie znasz rodzaje ogrzewania płaszczyznowego?
13) W jaki sposób układa się spiralę grzejną w ogrzewaniu podłogowym?
14) Jakie jest maksymalne ciśnienie pary w ogrzewaniu parowym, niskociśnieniowym?
15) W jakim urządzeniu następuje wymiana ciepła pomiędzy siecią ciepłowniczą, a instalacją

centralnego ogrzewania?

16) Jaką znasz armaturę stosowaną w instalacjach centralnego ogrzewania?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zmontuj fragment instalacji centralnego ogrzewania z rur miedzianych z rozdziałem górnym

wraz z wyposażeniem, zgodnie z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

górnym,

6) wyznaczyć miejsce montażu punktów mocowania rury miedzianej,
7) zamocować uchwyty do mocowania rury,
8) przygotować odcinki rur miedzianych do montażu,
9) zamocować rury w uchwytach zgodnie z dokumentacją,
10) połączyć rury za pomocą lutowania lutem miękkim,
11) zamontować zawór kulowy odcinający na pionie,
12) zamontować automatyczny zawór odpowietrzający, zgodnie z dokumentacją techniczną,
13) uporządkować stanowisko pracy,
14) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
15) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy

– instrukcja wykonania ćwiczenia wraz z dokumentacją zadania,
– rury miedziane o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania,
– odpowietrznik automatyczny ½", zawór kulowy,
– kształtki miedziane, łączniki ze stopów miedzi zgodnie z dokumentacją,
– uchwyty z kołkiem do mocowania rur,
– materiały pomocnicze: cyna do lutowania miękkiego, topnik, taśma teflonowa,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy oczkowych,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– komplet wkrętaków płaskich,
– komplet wkrętaków krzyżakowych,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– przecinarka krążkowa,
– kalibrowniki,
– wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
– komplet palników do lutowania miękkiego,
– butla z gazem,
– drabina,
– sprzęt gaśniczy,

– apteczka pierwszej pomocy,
– środki ochrony osobistej,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Zmontuj fragment instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem dolnym z rur

tworzywowych typu PEX/Al/PEX wraz z wyposażeniem, zgodnie z załączoną dokumentacją
zawartą w Instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
2) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
3) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
4) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
5) wyznaczyć osie przewodów fragmentu instalacji,
6) wyznaczyć miejsce montażu punktów mocowania rury typu PEX/Al/PEX,
7) zamocować uchwyty do mocowania rury,
8) przygotować odcinki rur z PEX/Al/PEX do montażu,
9) wykonać połączenie rur PEX/Al/PEX z pionem zasilającym i powrotnym,
10) zamontować rurę osłonową typu „peszel”,
11) ułożyć i zamocować w uchwytach rury zgodnie z dokumentacją,
12) zamontować zawory odcinające na końcach rur,
13) uporządkować stanowisko pracy,
14) ocenić jakość wykonanego ćwiczenia,
15) ocenić poprawność i estetykę wykonanego ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

− instrukcja wykonania ćwiczenia,

− film dydaktyczny prezentujący technologię montażu instalacji centralnego ogrzewania

z rur typu PEX/Al/PEX,

– rury typu PEX/Al/PEX o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania,
– zawory kulowe ½”,
– kształtki do połączeń zaciskowych zgodnie z dokumentacją,
– rura typu „peszel” zgodnie z dokumentacją,
– uchwyt z kołkiem do mocowania rur,
– materiały pomocnicze: taśma teflonowa, kołki plastikowe,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy oczkowych,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– komplet wkrętaków płaskich,
– komplet wkrętaków krzyżakowych,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
– środki ochrony osobistej,
– apteczka pierwszej pomocy,
– literatura z rozdziału 6

Ćwiczenie 3

Zmontuj szafkę rozdzielaczową wraz z wyposażeniem, zgodnie z załączoną dokumentacją

zawartą w instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) wyposażyć się w środki ochrony osobistej,
5) zmontować na belce zasilającej wymagane wyposażenie zgodnie z dokumentacja,
6) zmontować na belce powrotnej wymagane wyposażenie zgodnie z dokumentacją,
7) połączyć za pomocą uchwytów obie belki rozdzielaczy,
8) wyznaczyć oś montażu szafki rozdzielaczowej zgodnie z dokumentacją,
9) wyznaczyć wysokość montażu szafki rozdzielaczowej,
10) zamocować szafkę rozdzielaczową, sprawdzić poziom ustawienia szafki,
11) zamocować kompletny rozdzielacz w szafce,
12) uporządkować stanowisko pracy,
13) zagospodarować niewykorzystany materiał,
14) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
15) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− instrukcja wykonania ćwiczenia,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− film dydaktyczny,
– szafka rozdzielaczowa,
– komplet rozdzielaczy,
– wyposażenie rozdzielaczy,
– materiały pomocnicze: taśma teflonowa kołki plastikowe,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy oczkowych,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– komplet wkrętaków płaskich,
– komplet wkrętaków krzyżakowych,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
– środki ochrony osobistej,
– apteczka pierwszej pomocy,
– literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) rozróżnić schemat instalacji grawitacyjnej?

2) rozróżnić schemat instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem dolnym

w układzie poziomym?

3) rozróżnić schemat instalacji centralnego ogrzewania z rozdziałem

dolnym w układzie

rozdzielaczowym?

4) wskazać różnice pomiędzy ogrzewaniem grawitacyjnym,

ogrzewaniem

pompowym?

5) wskazać różnice pomiędzy ogrzewaniem systemu otwartego

a ogrzewaniem systemu zamkniętego?

6) wskazać różnicę pomiędzy ogrzewaniem w układzie rozdzielaczowym,

a ogrzewaniem w układzie

poziomym?

7) narysować sposób układania spirali grzejnej w ogrzewaniu podłogowym?

8) określić zadanie jakie spełnia w instalacji centralnego ogrzewania

zawór

zwrotny?

9) rozróżnić schemat naczynia wzbiorczego otwartego?

10) zmontować

fragment

instalacji?

11) zmontować szafkę rozdzielaczową?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Odbiorniki ciepła

4.2.1. Materiał nauczania

Podział grzejników centralnego ogrzewania

Podstawowymi odbiornikami ciepła w instalacji centralnego ogrzewania są grzejniki.

Zadaniem grzejników jest przekazywanie ciepła od wody krążącej w instalacji do
pomieszczenia. W zależności od sposobu oddawania ciepła grzejniki dzielimy na konwekcyjne i
promieniujące.

Grzejniki konwekcyjne to takie, w których przeważająca ilość ciepła przekazywana jest do

pomieszczenia w wyniku ruchu powietrza, czyli unoszeniu ciepła.

Grzejniki dzielimy w zależności od materiału, z którego zostały wykonane. Mogą być

grzejniki: żeliwne, stalowe, miedziano -aluminiowe.

W zależności od konstrukcji grzejniki możemy podzielić na: grzejniki z ogniw żeliwnych,

stalowych, miedziano - aluminiowych (rys. 27), grzejniki z rur stalowych gładkich i
ożebrowanych, oraz grzejniki stalowe płytowe.

Rys. 27. Grzejniki z ogniw miedziano – aluminiowych [3]

Grzejniki stalowe płytowe, wykonane są z blachy stalowej. Wśród grzejników płytowych
możemy wymienić grzejniki płytowe: De Longi, Cosmo Nova, Radson, Sterland, Purmo.
Grzejniki płytowe PURMO produkowane są o wysokościach 300, 450, 600, 900 mm oraz
w typoszeregu długości od 400 do 3000 mm. Grzejniki płytowe: typu C są zasilanie z boku,
a grzejniki płytowe typu V mogą być podłączone do instalacji centralnego ogrzewania od dołu.
Grzejniki typu V mają fabrycznie wmontowany zawór termostatyczny. Grzejniki płytowe można
instalować tylko w pomieszczeniach o małej wilgotności, a więc w pomieszczeniach
mieszkalnych (pokojach).Grzejników płytowych nie wolno instalować w łazienkach.
Grzejniki C i V są wykonywane jako:

− typ 11 – jednopłytowe z konwektorem,
− typ 21s – dwupłytowe z jednym konwektorem,

− typ 22 – dwupłytowe z dwoma konwektorami,

− typ 33 – trójpłytowy z trzema konwektorami.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przykładowe oznaczenie grzejnika jest następujące: V22/450/1200; oznacza to, grzejnik
dwupłytowy, zasilany od dołu z dwoma radiatorami ciepła, o wysokości 450 mm

i długości 1200 mm.
Radiator, to dodatkowa blaszka przyspawana do płyt grzejnika, dzięki której zwiększona zostaje
powierzchnia wymiany ciepła pomiędzy grzejnikiem, a powietrzem w pomieszczeniu,

co powoduje, że grzejnik oddaje więcej ciepła.

Elementy wyposażenia grzejnika

Każdy grzejnik należy wyposażyć w grzejnikowy zawór termostatyczny montowany

na gałązce zasilającej, zawór powrotny montowany na gałązce powrotnej oraz ręczny zawór
odpowietrzający. Każdy z tych elementów spełnia konkretne zadanie. Za pomocą grzejnikowego
zaworu termostatycznego, ustawiamy, określony w dokumentacji, przepływ wody przez
grzejnik, za pomocą głowicy termostatycznej (rys. 28), automatycznie regulowana jest
temperatura powietrza w pomieszczeniu.

Rys. 28. Głowica termostatyczna [16]

Jednocześnie za pomocą tego zaworu możemy zamknąć dopływ wody do grzejnika. Montując
grzejnikowy zawór powrotny (rys. 29), mamy możliwość również odcięcia grzejnika od
przewodów powrotnych instalacji centralnego ogrzewania.

Rys. 29. Grzejnikowy zawór powrotny [6]

Zamontowanie obu zaworów na grzejniku pozwoli nam na jego demontaż bez konieczności
opróżnienia instalacji z wody. Ręczny zawór odpowietrzający pozwala na odpowietrzenie go
w czasie napełniania instalacji wodą oraz podczas normalnej eksploatacji.
Nastawę wstępną (rys. 30) na grzejnikowym zaworze termostatycznym ustawiamy
za pomocą pierścienia nastawczego umieszczonego na korpusie zaworu. Na pierścieniu
regulacyjnym, koloru srebrnego naniesiona jest skala: 1-2-3-4-5-6-N. W położeniu: N – zawór
całkowicie otwarty, w położeniu: 1 – minimalny stopień otwarcia zaworu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.

30.

Wkładka zaworu [15]

W celu zmiany nastawy wstępnej termostatycznego zaworu grzejnikowego należy:
− zdjąć kapturek ochronny lub zdemontować głowicę termostatyczną,

− odsunąć pierścień nastawczy,

− ustawić pierścień nastawczy na żądaną wartość zgodną z dokumentacją techniczną,
− zwolnić pierścień nastawczy,

− zamontować głowicę termostatyczną.

Zasady montażu grzejników

Zgodnie z wytycznymi projektowania, grzejniki centralnego ogrzewania należy montować

pod oknami, w odległości minimalnej od podłogi do spodu grzejnika i od wierzchu grzejnika
do spodu parapetu wynoszącej 15 cm. Dopuszcza się możliwość montażu grzejnika w innym
miejscu, jednak wtedy należy dobrać grzejnik o większej mocy cieplnej.

Każdy grzejnik powinien być wyposażony w grzejnikowy zawór termostatyczny, zawór

powrotny odcinający oraz odpowietrznik ręczny. Grzejniki płytowe mocujemy do ściany
za pomocą zaczepów montażowych (rys. 31 i 32) lub mogą być one ustawiane na wspornikach
(rys. 33), które są przykręcane do podłogi.

Rys. 31. Uchwyt do mocowania grzejników płytowych [16]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 32. Elementy do mocowania grzejników płytowych [16]

Rys. 33. Mocowanie grzejników [16]

Grzejniki mogą być przyłączone do instalacji centralnego ogrzewania w następujący sposób:
− podłączenie boczne, (rys. 34) – rozwiązanie najczęściej stosowane; umożliwia ono

podłączenie grzejnika zarówno z prawej, jak i z lewej strony. Przewód zasilający należy
podłączyć do górnego króćca, a powrotny do dolnego.

Rys. 34. Podłączenie boczne grzejnika centralnego ogrzewania [16]

− podłączenie krzyżowe, (rys. 35) – tego typu połączenie stosowane jest wtedy, gdy długość

grzejnika przekracza 2000 mm. Przewód zasilający łączymy do prawego lub lewego
górnego króćca, natomiast przewód powrotny do przeciwległego dolnego króćca.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 35. Podłączenie krzyżowe grzejnika centralnego ogrzewania [16]

− podłączenie siodłowe, (rys. 36)

Rys. 36. Podłączenie siodłowe grzejnika centralnego ogrzewania [16]

− podłączenie odpodłogowe (rys. 37) – w ten sposób podłączane są grzejniki typu V.

Oś przewodu zasilającego położona jest 80 mm od bocznej krawędzi grzejnika, natomiast
oś przewodu powrotnego 30 mm.

Rys. 37. Podłączenie od podłogi grzejnika centralnego ogrzewania [16]

Podłączenie od podłogi grzejnika z instalacją centralnego ogrzewania wykonujemy za pomocą
prostego lub kątowego zespołu odcinającego (rys. 38 i 39). Zespół ten ma

z jednej strony połączenie rozłączne ¾”, za pomocą którego łączymy zespół odcinający
z grzejnikiem, zaś z drugiej strony ma gniazdo umożliwiające podłączenie do instalacji
centralnego ogrzewania wykonanej z rur miedzianych lub tworzyw sztucznych.
Zespół odcinający ma wbudowane dwa zawory kulowe, dzięki którym możemy odłączyć
grzejniki od instalacji centralnego ogrzewania bez konieczności spuszczania z niej wody.

Rys. 38. Zespół odcinający do grzejników kompaktowych [6]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 39. Zespół odcinający do grzejników kompaktowych [6]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie zadanie spełniają grzejniki centralnego ogrzewania?
2. Jak można podzielić grzejniki w zależności od sposobu wymiany ciepła pomiędzy

grzejnikiem, a powietrzem w pomieszczeniu?

3. Jaki można podzielić grzejniki w zależności od materiału, z którego są wykonane?
4. Jakie rozróżniamy typy grzejników płytowych?
5. W jakie sposób zasilany jest grzejnik płytowy typu C?
6. W jaki sposób zasilany jest grzejnik płytowy typu V?
7. Jaki to grzejnik: C22/450/1000?
8. Co to jest radiator ciepła?
9. W jaką armaturę należy wyposażyć każdy grzejnik?
10. Jakie zadanie spełnia termostatyczny zawór grzejnikowy?
11. Jakie zadanie spełnia głowica termostatyczna?
12. Jakie zadanie spełnia odcinający zawór powrotny?
13. Jakie zadanie spełnia ręczny zawór odpowietrzający zamontowany na grzejniku?
14. Ile wynosi minimalna odległość spodu grzejnika od podłogi?
15. Ile wynosi minimalna odległość wierzchu grzejnika od spodu parapetu?
16. Jak należy wykonać regulację wstępną zaworu termostatycznego?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zamontuj grzejnik płytowy z zasilaniem bocznym, zgodnie z załączoną dokumentacją

zawartą w instrukcji oraz zamontuj niezbędną armaturę.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
2) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
3) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
4) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
5) wyznaczyć miejsce montażu grzejnika,
6) wyznaczyć miejsce usytuowania mocowań grzejnika,
7) zamocować uchwyty do mocowania grzejnika,
8) skontrolować poziom zamocowania uchwytów grzejnika,
9) zamontować grzejnikowy zawór termostatyczny,
10) zamontować grzejnikowy zawór powrotny,
11) zamontować zawór odpowietrzający,
12) zamocować grzejnik w uchwytach mocujących,
13) sprawdzić poziom zamocowanego grzejnika,
14) sprawdzić poprawność wykonania montażu grzejnika,
15) uporządkować stanowisko pracy,
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
17) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– dokumentacja techniczna zawarta w instrukcji,
– grzejnik płytowy z zasilaniem bocznym,
– grzejnikowy zawór termostatyczny,
– grzejnikowy zawór powrotny ,
– odpowietrznik ręczny ½”,
– uchwyty do mocowania grzejnika,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy oczkowych,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– komplet wkrętaków płaskich,
– komplet wkrętaków krzyżakowych,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
– apteczka pierwszej pomocy,
– środki ochrony osobistej,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Zmontuj grzejnik podłogowy, zgodnie z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
2) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
4) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
5) ocenić powierzchnię pomieszczenia, na której będzie montowany grzejnik podłogowy,
6) ułożyć warstwę izolacji przeciwwilgociowej,
7) ułożyć izolację brzegową,
8) ułożyć izolację cieplną – warstwę styropianu,
9) ułożyć spiralę grzejną, mocując rurę do podłoża za pomocą klipsów montażowych zgodnie

z dokumentacją,

10) uporządkować stanowisko pracy,
11) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
12) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– dokumentacja techniczna zawarta w instrukcji,
– folia przeciwwilgociowa,
– taśma brzegowa,
– styropian z folią,
– rura,
– klipsy mocujące,
– taker do klipsów mocujących,
– nożyce do cięcia rur wielowarstwowych,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet wkrętaków płaskich,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– apteczka pierwszej pomocy,
– środki ochrony osobistej,
– literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zmontuj i podłącz grzejnik łazienkowy z zasilaniem dolnym do instalacji centralnego

ogrzewania zgodnie z załączoną dokumentacją zawartą w instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
2) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
3) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
4) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
5) wyznaczyć oś usytuowania grzejnika łazienkowego zgodnie z dokumentacją,
6) wyznaczyć wysokość usytuowania grzejnika łazienkowego,
7) wyznaczyć miejsce montażu punktów zamocowania grzejnika,
8) zamocować uchwyty do mocowania grzejnika,
9) skontrolować poziom zamocowania uchwytów grzejnika,
10) zamontować grzejnikowy zawór termostatyczny,
11) zamontować grzejnikowy zawór powrotny,
12) zamontować zawór odpowietrzający,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13) zamocować grzejnik w uchwytach,
14) sprawdzić poziom zamocowanego grzejnika,
15) przygotować odcinki rur do montażu,
16) połączyć gałązki z armaturą grzejnika,
17) połączyć gałązki z instalacją centralnego ogrzewania,
18) sprawdzić poprawność wykonania,
19) uporządkować stanowisko pracy,
20) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
21) ocenić poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– rury typu PEX/Al/PEX o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania,
– zawór termostatyczny, zawór powrotny, odpowietrznik ręczny ½",
– kształtki do połączeń zaciskowych zgodnie z dokumentacją,
– uchwyt z kołkiem do mocowania rur,
– materiały pomocnicze: taśma teflonowa kołki plastikowe,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy oczkowych,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– komplet wkrętaków płaskich,
– komplet wkrętaków krzyżakowych,
– poziomnica,
– przymiar składany,
– młotek,
– kombinerki,
– wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
– apteczka pierwszej pomocy,
– środki ochrony osobistej,
– literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń?

2) dobrać materiały do wykonywanego zadania?

3) dobrać narzędzia do wykonywanego zadania?

4) dokonać podziału

grzejników?

5) zamontować grzejnikowy zawór termostatyczny?

6) zamontować grzejnikowy zawór powrotny?

7) zamontować zawór odpowietrzający?

8) wyznaczyć miejsce usytuowania grzejnika zgodnie z dokumentacją?

9) zamontować grzejnik płytowy z zasilaniem bocznym?

10) zamontować grzejnik łazienkowy?

11) wykonać grzejnik podłogowy?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Odbiór instalacji centralnego ogrzewania

4.3.1. Materiał nauczania

Próba szczelności instalacji centralnego ogrzewania.

Po wykonaniu instalacji centralnego ogrzewania zgodnie z dokumentacją – projektem

technicznym, przystępujemy do przeprowadzenia próby szczelności. Próbę szczelności
przeprowadzamy:
– po dokładnym przepłukaniu instalacji wodą,
– przed zakryciem instalacji w bruzdach i kanałach,
– przed pomalowaniem elementów instalacji,
– przed wykonaniem izolacji cieplnej.

Próba szczelności instalacji powinna być przeprowadzona za pomocą wody,

a w uzasadnionych przypadkach, sprężonego powietrza.
Próbie szczelności poddawana jest tylko instalacja centralnego ogrzewania bez urządzeń (kotły,
grzejniki) oraz armatury zabezpieczającej, regulacyjnej, odpowietrzającej. Próbę szczelności
przeprowadzamy na zimno i na gorąco.
Kolejność etapów przeprowadzenia próby szczelności:
– napełniamy instalację zimną wodą,
– sprawdzamy szczelność instalacji pod ciśnieniem statycznym; próba polega na sprawdzeniu

czy nie występują przecieki wody lub roszenie powierzchni instalacji.

Próbę szczelności wykonujemy ręczną pompą do badania szczelności (rys.40). Pompa powinna
być wyposażona w zbiornik z wodą, zawór odcinający, zawór spustowy oraz manometr.
Manometr powinien mieć tarczę o średnicy minimum 150 mm, a jego zakres pomiarowy
powinien być o 50% większy niż ciśnienie próbne. Działka elementarna, przy zakresie
pomiarowym manometru do 10 bar, powinna wynosić 0,1 bara.

Rys. 40. Ręczna pompa do przeprowadzenia prób szczelności [5]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ciśnienie próbne w budynkach instalacji centralnego ogrzewania o maksymalnej temperaturze
czynnika grzewczego (wody) nie przekraczającej 100

C, powinno wynosić nie mniej niż:

ciśnienie robocze + 2 bary, lecz nie mniej niż 4 bary.
Ciśnienie próbne w budynkach ogrzewania podłogowego, powinno wynosić nie mniej niż
ciśnienie robocze + 2 bary, lecz nie mniej niż 9 bar. Ciśnienie robocze powinno być podane w
projekcie technicznym instalacji centralnego ogrzewania.
Czas trwania próby szczelności instalacji zależy od rodzaju przewodów, z jakich została ona
wykonana. W przypadku instalacji wykonanych z rur stalowych lub miedzianych

w technologii spawanej (lutowanej), próbę uważamy za pozytywną, jeżeli w czasie ½ godziny
manometr nie wykaże spadku ciśnienia.
Jeżeli wstępna próba szczelności wypadła pomyślnie, to przystępujemy do właściwej próby
szczelności.
W tym celu należy wykonać następujące czynności:
– podłączyć pompkę do przeprowadzania próby szczelności,
– podnieść wartość ciśnienia do wartości ciśnienia próbnego,
– zakręcić zawór pomiędzy pompką a instalacją centralnego ogrzewania,
– sprawdzić jeszcze raz szczelność połączeń,
– jeżeli wartość ciśnienia nie ulegnie zmianie w czasie ½ godziny, to próbę szczelności

uważamy za pozytywną.

Po wykonaniu próby szczelności sporządzamy protokół (rys.41), w którym powinny się znaleźć
następujące informacje:
– data przeprowadzenia próby szczelności,
– obiekt na, którym przeprowadzono próbę szczelności,
– nazwiska osób biorących udział w próbie szczelności,
– wartość ciśnienia próbnego,
– wynik próby szczelności (próba szczelności wypadła: pozytywnie lub negatywnie),
– podpisy osób uczestniczących w próbie szczelności.
Wykonawca instalacji powinien przeprowadzić próbę szczelności w obecności inwestora,
a w przypadku małego obiektu budowlanego, do którego należy zaliczyć budynek jednorodzinny
w obecności właściciela obiektu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 35. Protokół z przeprowadzenia próby szczelności [

Rys. 41. Protokół [źródło własne]

Regulacja instalacji centralnego ogrzewania

Po pozytywnej próbie szczelności, możemy przystąpić do montażu urządzeń (kotła,

grzejników) oraz armatury. Następnie wykonujemy regulację wstępną, zgodnie z dokumentacją
techniczną (projektem instalacji centralnego ogrzewania).

Po wykonaniu prac montażowych i regulacji, napełniamy instalację wodą. Przeprowadzamy

następnie próbę szczelności na gorąco. Polega ona na uruchomieniu instalacji centralnego
ogrzewania i podniesieniu temperatury wody w instalacji do maksymalnej wartości (zgodnie
z dokumentacją techniczną) w czasie 72 godzin.

Po upływie tego czasu w celu sprawdzenia poprawności działania wykonujemy pomiary:

– temperatury powietrza zewnętrznego,
– temperatury wody w instalacji centralnego ogrzewania, (wartość temperatury wody powinna

być określona w zależności od temperatury zewnętrznej),

– temperatury powietrza w ogrzewanych pomieszczeniach. Temperatura w pomieszczeniach

mieszkalnych powinna wynosić + 20

C, natomiast w łazience + 24

W przypadku, gdy w niektórych pomieszczeniach temperatura będzie za niska lub za wysoka,
należy dokonać ponownej regulacji instalacji.

Protokół

z przeprowadzenia próby szczelności instalacji centralnego ogrzewania

w dniu ..................

w obiekcie ...........................................
mieszczącym się ...........................................................................................

w obecności następujących osób
1....................................................
2....................................................
3....................................................

Próbę przeprowadzono na ciśnienie robocze ...........bar

Próba szczelności wypadła:.................................................
Uwagi:............................................................................................................

Podpisy osób uczestniczących w próbie:
1

..................................................

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.
1. Kiedy przeprowadzamy próbę szczelności?
2. Kto przeprowadza próbę szczelności instalacji?
3. Co należy wykonać przed przeprowadzeniem próby szczelności?
4. Jakim medium przeprowadzamy próbę szczelności?
5. W ilu etapach przeprowadzana jest próba szczelności?
6. Kiedy możemy uznać, że próba szczelności na zimno wypadła pozytywnie?
7. Jak zbudowane jest urządzenie do wykonywania próby szczelności?
8. Ile wynosi wartość ciśnienia próbnego w badaniach instalacji centralnego ogrzewania

z grzejnikami?

9. Kiedy należy uznać, że próba ciśnienia wypadła pozytywnie?
10. Ile wynosi wartość ciśnienia próbnego w badaniach ogrzewania podłogowego?
11. Czy z przeprowadzonej próby szczelności sporządzamy protokół?
12. W obecności czyjej przeprowadzamy próbę szczelności instalacji?
13. Kiedy przeprowadzamy wstępną regulację instalacji centralnego ogrzewania?
14. Co sprawdzamy podczas próby instalacji na gorąco?
15. Co należy zrobić, jeżeli temperatura w pomieszczeniach nie odpowiada temperaturze

podanej w dokumentacji technicznej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zmień nastawę termostatycznego zaworu grzejnikowego, zgodnie z załączoną dokumentacją

zawartą w instrukcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko do wykonania ćwiczenia zgodnie z wymogami bhp,
2) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
3) skompletować narzędzia, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
4) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
5) odkręcić głowicę grzejnikowego zaworu termostatycznego,
6) odczytać wartość nastawy zaworu,
7) zapisać odczytaną wartość nastawy,
8) odczytać z dokumentacji technicznej wartość na jaką należy ustawić zawór,
9) ustawić nastawę wstępną zaworu zgodnie z dokumentacją,
10) zakręcić głowicę zaworu,
11) uporządkować stanowisko pracy,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
13) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– dokumentacja techniczna zawarta w instrukcji,
– stanowisko do przeprowadzenia regulacji wstępnej,
– ołówek,
– notatnik,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– apteczka,
– literatura z rozdział 6.

Ćwiczenie 2

Wykonaj próbę szczelności fragmentu instalacji centralnego ogrzewania zgodnie

z dokumentacją.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie należy:

1) przygotować stanowisko do wykonania ćwiczenia zgodnie z wymogami bhp,
2) skompletować narzędzia, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
3) wyposażyć się w środki ochrony osobistej,
4) przygotować urządzenie do przeprowadzenia próby szczelności,
5) przeprowadzić próbę szczelności fragmentu instalacji,
6) wypełnić protokół z przeprowadzenia próby szczelności,
7) uporządkować stanowisko pracy,
8) ocenić jakość wykonania ćwiczenia,
9) przedstawić trudności zaistniałe podczas wykonywania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– stanowisko do przeprowadzenia ćwiczenia,
– urządzenie do przeprowadzenia próby szczelności instalacji,
– komplet kluczy płaskich,
– komplet kluczy hydraulicznych,
– notatnik,
– długopis,
– apteczka,
– literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko pracy?

2) dobrać materiały do wykonania zadania?

3) dobrać narzędzia do wykonywanego zadania?

4) wyjaśnić kiedy przeprowadzamy próbę szczelności instalacji centralnego

ogrzewania?

5) podać wartość ciśnienia podczas przeprowadzania próby szczelności

instalacji centralnego ogrzewania?

6) wymienić osoby, które powinny być obecne podczas próby szczelności

instalacji centralnego ogrzewania?

7) wyjaśnić, kiedy próba szczelności wypadła pozytywnie?

8) wyjaśnić, jaki dokument należy sporządzić po wykonaniu próby

szczelności instalacji centralnego ogrzewania?

9) wykonać regulację instalacji centralnego ogrzewania?

10) wyjaśnić, kiedy regulacja instalacji centralnego ogrzewania wypadła

pozytywnie?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań dotyczących montażu instalacji centralnego ogrzewania. Pytania

w teście są to pytania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

− w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X

(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
pytania: 15 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

I część

1. Przepływ wody w instalacji grawitacyjnej centralnego ogrzewania wymusza:

a) pompa obiegowa,
b) zawór zwrotny,
c) różnica gęstości wody,
d) przeponowe naczynie wzbiorcze.

2. Instalację ogrzewania pompowego systemu otwartego zabezpiecza:

a) przeponowe naczynie wzbiorcze,
b) zawór bezpieczeństwa,
c) naczynie wzbiorcze otwarte,
d) przeponowe naczynie wzbiorcze i zawór bezpieczeństwa.

3. Ręczny odpowietrznik montujemy:

a) na grzejniku centralnego ogrzewania,
b) na kotle centralnego ogrzewania,
c) na przewodzie przed zaworem zwrotnym,
d) na naczyniu wzbiorczym otwartym.

4. Zawór bezpieczeństwa montujemy:

a) bezpośrednio na kotle,
b) bezpośrednio na grzejniku,
c) bezpośrednio na przeponowym naczyniu wzbiorczym,
d) bezpośrednio na naczyniu wzbiorczym otwartym.

5. Do regulacji przepływu wody przez grzejnik służy:

a) odcinający zawór kulowy,
b) grzejnikowy zawór termostatyczny,
c) zawór bezpieczeństwa,
d) zawór zwrotny.

6. Spiralę grzejną ogrzewania podłogowego układamy:

a) bezpośrednio na stropie,
b) na izolacji przeciwwilgociowej,
c) na izolacji przeciwwilgociowej i cieplnej,
d) na izolacji cieplnej.

7. Grzejnik należy wyposażyć w:

a) zawór zwrotny,
b) zawór bezpieczeństwa,
c) filtr,
d) zawór termostatyczny.

8. Grzejniki centralnego ogrzewania montujemy:

a) pod oknem,
b) na ścianie zewnętrznej obok okna,
c) pod sufitem,
d) na ścianie wewnętrznej.

9. Zadaniem manometru jest:

a) pomiar przepływu,
b) pomiar ciśnienia,
c) pomiar temperatury,
d) pomiar ilości ciepła.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Próbę ciśnienia instalacji centralnego ogrzewania wykonujemy:

a) wraz z armaturą zabezpieczającą,
b) po zakończeniu wszystkich prac montażowych,
c) po zakryciu przewodów instalacji centralnego ogrzewania,
d) przed zakryciem przewodów instalacji centralnego ogrzewania.

11. Wartość ciśnienia próbnego dla instalacji centralnego ogrzewania wynosi:

a) ciśnienie robocze, lecz nie mniej niż 5 bar,
b) ciśnienie robocze + 2 bary lecz nie mniej niż 6 bar,
c) ciśnienie robocze + 2 bary lecz nie mniej niż 4 bary,
d) ciśnienie robocze + 2 bary.

12. Próbie szczelności na gorąco podlega:

a) sama instalacja bez wyposażenia, badanie wodą o temperaturze 20º C,
b) sama instalacja bez wyposażenia, badanie wodą o maksymalnej temperaturze,
c) instalacja wraz z wyposażeniem, badanie wodą o temp. 20ºC,
d) instalacja wraz z wyposażeniem, badanie wodą o maksymalnej temperaturze.

13. Regulacja instalacji centralnego ogrzewania wykonujemy w celu:

a) zapewnienia wymaganej temperatury w pomieszczeniu,
b) zapewnienia wymaganej wilgotności powietrza w pomieszczeniu,
c) zapewnienie projektowanego przepływu,
d) utrzymania ciśnienia w instalacji.

14. Dokumentacja techniczna powinna zawierać:

a) opis techniczny instalacji centralnego ogrzewania,
b) rysunki instalacji centralnego ogrzewania,
c) opis, rysunki, uzgodnioną dokumentację,
d) uzgodnienia dokumentacji.

II część
15. Grzejnik płytowy łączy się z instalacją centralnego ogrzewania za pomocą:

a) połączenia nierozłącznego,
b) połączenia kołnierzowego,
c) połączenia zaciskowego,
d) połączenia rozłącznego.

16. Automatyczny odpowietrznik należy instalować:

a) w najniższym punkcie instalacji centralnego ogrzewania,
b) na przewodzie powrotnym do kotła,
c) w najwyższym punkcie instalacji centralnego ogrzewania,
d) na przewodzie pomiędzy pompą a kotłem.

17. Naczynie wzbiorcze otwarte montujemy:

a) w pomieszczeniu kotłowni nad kotłem,
b) w pomieszczeniu kotłowni na poziomie kotła,
c) na poziomie najwyżej położonego grzejnika,
d) na poddaszu budynku.

18. Próba szczelności wypadła pozytywnie, jeżeli:

a) manometr wykazał spadek ciśnienia 1 bara w czasie ½ godziny,
b) manometr wykazał spadek ciśnienia 0,5 bara w czasie ½ godziny,
c) manometr wykazał spadek ciśnienia 0,3 bara w czasie ½ godziny,
d) manometr nie wykazał żadnego spadku ciśnienia. w czasie ½ godziny.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Sprawdzenie instalacji centralnego ogrzewania w stanie gorącym polega na pomiarze:

a) temperatury powietrza w pomieszczeniu,
b) wilgotności powietrza w pomieszczeniu,
c) przepływu wody przez grzejnik,
d) temperatury grzejnika.

20. Przygotowanie instalacji centralnego ogrzewania do odbioru polega na wykonaniu:

a) próby szczelności instalacji z wynikiem pozytywnym,
b) pomiaru temperatury w pomieszczeniu,
c) pomiaru ciśnienia w instalacji,
d) próby szczelności instalacji i pomiaru temperatury w pomieszczeniu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Montaż instalacji centralnego ogrzewania

Zaznacz poprawną odpowiedź poprzez postawienie znaku X przy prawidłowej odpowiedzi.
Jeżeli pomylisz się – błędną odpowiedź zakreśl kółkiem.

Odpowiedź Punktacja

Numer

pytania

a b c d

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne cz. 1. WSiP, Warszawa 1998
2. Górecki A.: Wewnętrzne instalacje wodociągowe, ogrzewcze i gazowe z rur miedzianych.

Branżowy Ośrodek Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej „INSTAL”,
Warszawa 1996

3. Karty katalogowe firmy FERRO (www.ferro.pl)
4. Karty katalogowe firmy Flamco (www.flamco.pl)
5. Karty katalogowe firmy Rothenberger (www.rotenberger.pl)
6. Karty katalogowe firmy Valvex (www.valvex.pl)
7. Karty katalogowe firmy Wilo (

www.willo.pl

)

8. Koczyk H.: Ogrzewnictwo praktyczne. Projektowanie, montaż, eksploatacja, Systherm

Serwis, Poznań 2005

9. Krygier K., Cieślowski S, J. Sewerynik.: Instalacje sanitarne cz. 2. WSiP, Warszawa 1998
10. Krygier K., Klinke T.: Ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja. WSiP, Warszawa 2005
11. Mroczek W.: Ogrzewanie podłogowe z rur wielowarstwowych (PE-AL.-PE) Systemu

KISAN, Instrukcja 2, PT-H „Kisan”, Warszawa 2002

12. Płuciennik M.: Warunki techniczne wykonywania i odbioru instalacji ogrzewczych. COB-

RTI „INSTAL”, Warszawa 2003

13. PN-EN 12828:2006 Instalacje ogrzewcze w budynkach. Projektowanie wodnych instalacji

centralnego ogrzewania.

14. Polski Instalator nr 7-8/1998 Czasopismo
15. Polski Instalator nr 10/2001 Czasopismo
16. Rettig Heating Spółka z o.o.,(www.purmo.com.pl)
17. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków

technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie

18. Rubik M.: Centralne ogrzewanie, wentylacja, ciepła i zimna woda oraz instalacje gazowe

budynkach jednorodzinnych. Ośrodek Informacji „Technika instalacyjna

w budownictwie”, Warszawa 2000 Sp. z o.o., Warszawa 2003

19. Sękowski K.: Poradnik projektanta i wykonawcy-system Kan-therm, KAN
20. Spaethe / Mast: Ogrzewanie – praktyczny poradnik instalatora w pytaniach i odpowiedziach

Instalator Polski, Warszawa 1998

21. Wasilewski Z.: Rysunek zawodowy – Instalacje sanitarne i rurociągi przemysłowe. WSiP,

Warszawa 1993