Jan Ludwik Popławski -

ideolog, publicysta polityczny i dziennikarz, także

krytyk literecki oraz tłumacz z języka francuskiego dzieł historycznych i socjologicznych

- urodził się 17 I 1854 r. w rodzinnym majątku w Bystrzejowicach pod Lublinem.

Obok Romana Dmowskiego i Zygmunta Balickiego był współtwórcą i przez ponad

dwadzieścia lat współprzywódcą trójzaborowego obozu narodowego. (...) Współpracę

rozpoczęli w Warszawie w końcu lat osiemdziesiątych. Wówczas Popławski był już

znanym redaktorem tygodnika “Głos” i krajowym komisarzem w Królestwie Ligi

Polskiej - niepodległościowej organizacji powstałej w Szwajcarii. Balicki natomiast w

środowisku studenckim założył podporządkowany Lidze Związek Młodzieży Polskiej,

znany jako “Zet”, której członkiem w 1889 r. został Roman Dmowski. Mimo zasług

prekursora myśli narodowej współtwórcy ideologii i organizatora kierunku politycznego

Narodowej Demokracji, postać Popławskiego - jak zauważał w 1922 r. Dmowski “jest

o wiele mniej zananą, niż to się jej należy i niż to jest potrzebne dla wykształcenia

politycznego nowych pokoleń” (R. Dmowski, “Jan Popławski. Jego stanowisko w

dziejach myśli politycznej”, w: “Przegląd Wszechpolski. Miesięcznik poświęcony

polityce narodowej”, 1922, seria druga, nr 1, s.7). Zgadzając się w tej kwestii z

Dmowskim dziś można dodać, że o stosunkowo niewielkiej popularności Popławskiego

w późniejszych latach - wprawdzie nie wyłącznie - (...) zadecydowała jego przedwczesna

śmierć, zmarł bowiem w wieku 54 lat dnia 12 III 1908 r.

Popławski odszedł w momencie narastania konfliktu wojennego między zaborcami

i w czasie burzliwych przemian wewnętrznych, jakie na tym tle przeżywał wówczas

trójzaborowy obóz endecki. Właściwie w okresie I wojny światowej postać jego uległa

zapomnieniu, stąd w wolnej Polsce o dokonaniach Popławskiego niewiele mówiono.

Nie wznowiono nawet opublikowanych w 1910 r. jego pism (“Pisma polityczne”, t. I-II,

Kraków-Warszawa 1919, a także: “Szkice literackie i naukowe”, W-wa 1910). Zdaniem

Dmowskiego zapomniano Popławskiego dlatego, że “pokolenie, które go znało bądź

wymarło, bądź zbliża się do grobu, a dla nowych wchodzących dziś w życie nazwisko

to często mało mówi”. Ci nowi nie byli świadomi jego roli w życiu ideowym narodu

na przełomie XIX i XX wieku oraz tego, że - jak podkreślał Dmowski - “w rozwoju

polskiej myśli politycznej, która stanowiła podstawę odbudowy Polski niepodległej,

pierwszoplanowe miejsce należy się Popławskiemu”. Toteż reaktywując w 1922

wydawnictwo “Przeglądu Wszechpolskiego” w pierwszym jego numerze Dmowski

oddał mu hołd i ujawnił znaczenie Popławskiego w procesie odzyskania państwowego

bytu. Czynił to - jak zaznaczał - “nie dla wspomnienia tylko niepospolitego człowieka

i podkreślenia jego zasługi, ale dlatego, że zrozumienie roli Popławskiego w rozwoju

naszej myśli politycznej jest najlepszą drogą do uwydatnienia jej podstaw. Popławski

bowiem był głównym tych podstaw twórcą” (Dmowski, “Jan Popławski...”, s. 6-7).

Teresa Kulak

„Jan Ludwik Popławski. Wybór pism”, Wydawnictwo Nortom, Wrocław 1998

SEKRETARIAT RADY NACZELNEJ MW:

Adres: ul. Hoża 9, 00-528 Warszawa, e-mail: 5x5@wp.pl

tel: (22) 622-36-48, 622-48-68, fax: 622-31-38, tel. kom: 0508-101-026

www.wszechpolacy.pl

Warszawa 2004

Jan Ludwik

POPŁAWSKI

Zeszyt Szkoleniowy Młodziezy Wszechpolskiej

WYBÓR PISM

Wydawca:

Wydział Szkoleniowy Młodzieży Wszechpolskiej

www.ws.wszechpolacy.pl

tel.: 0501 674 672, e-mail: pawelzanin@wp.pl

Redakcja techniczna:

Marlena Pawłowska - skan

Paweł Zanin - wybór tekstów, skład

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

chwalstwem budzącej się młodości, ale szerokie –jak bezmiar stepów...

Spójrzmy na siebie, jacy my dziś maluczcy, mizerni - „nikczemni”,

powiedzieliby nasi ojcowie. Jak jałowa umysłowość nasza, jak wątła twór-

czość, jak lękliwym uczucie, jak lichymi zamiary, już nie według sił, ale

niżej sił odmierzone! Nawet drobnych obowiązków dlatego właśnie speł-

niać nie umiemy, że nie ożywia nas żadna wielka idea, która by tym ide-

om małym nadała ruch i spójnię, która była by dla nich magazynem zapa-

sowym siły. Mamy za to cały legion „comprachicosów”

, którzy wytrwale

usiłują wcisnąć społeczeństwo w umyślnie przygotowaną formę i wyhodo-

wać w ten sposób potwornego karła. Bezwiednie czy świadomie prowadzi

się ta propaganda – jest ona jednakowo szkodliwa. Czyich oczu światło nie

razi, ten niechaj prosto w słońce patrzy, kto blasku jego znieść nie zdoła,

ten niech rozpali swój mały kaganek, niechaj pracuje przy nim, ale powiek

niechaj nie mruży przed promieniem jasnym. Komu drogę do ideału praw-

dy mur przesłania, niech rozpali w sercu swym wiarę, że nie ma takiego

muru, którego by nie można przebić głową, zwłaszcza, gdy wyszczerbiły

go już kości roztrzaskanych czaszek, zwilżyły rozpryskane mózgi!

Nie jedna jest „idea wielka” – ale do każdej mur jakiś drogę prze-

gradza. Nie o każdy mur znowu rozbijają się głowy. Zawsze jednak trze-

ba być przygotowanym na „zepsucie spokojnej pracy na wiele lat i powi-

kłanie wielu obliczeń”.

Na szczęście dla ludzkości są jeszcze tacy, którzy nie liczą, kiedy o

nich chodzi, i mało dbają o cudze rachuby.

Przedruk za:

J. L. Popławski, Pisma polityczne, Kraków-Warszawa 1910, t. I,

s. 9-14.

Przypisy:

Ochotnicza straż pożarna – złośliwe określenie konserwatystów krakowskich, którzy

zamierzali „gasić” wszelkie programy i działania niepodległościowe.

Artur Bartels (1818-1885) – pisarz i dziennikarz. W „Gazecie Krakowskiej” pisywał

satyryczny felieton pt. „Listy z miasta”.

Naczelnik policji w Krakowie.

Aluzja do jego wynalazku szczepionki przeciw wściekliźnie.

Pod Sedanem w 1870 r. skapitulowała armia Napoleona III. Zwycięstwo Prus nad Fran-

cją umożliwiło im proklamowanie 18 I 1871 r. w Wersalu zjednoczonej pod władzą Wil-

helma I Rzeszy Niemieckiej.

W twierdzach Spandau i Kufstein władze austriackie osadziły uczestników powstania

listopadowego.

Comprachicos – werbownicy.

Wszystkie teksty pochodzą z:

„Jan Ludwik Popławski. Wybór pism”,

Wydawnictwo Nortom, Wrocław 1998

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

Spis treści:

Co to jest naród (1903) ............................................4

Nasz partiotyzm i nasza taktyka (1899) ....................8

Wielkie i małe idee (1887) .....................................19

nęli pozornie bez śladu, ale zapładniali grunt ludowy ową masą zapalną,

tkwiącą w ich wnętrzu, którzy znikali w tajemniczych skrytkach Spanda-

wy i Kufsteinu

, potem wynurzyli się na ulicach Berlina, Wiednia, Dre-

zna, w nadreńskich dolinach Badenu, później znikli znowu – już bezpow-

rotnie; którzy rozbijali sobie głowy o mur metternichowskiej lub manteu-

flowskiej reakcji. Oni to właśnie utworzyli jedność niemiecką, chociaż ani

pod Sedanem ani pod Wissemburgiem nie byli.

Dzisiaj kiedy „żyjemy w czasach pośrednich między sielanką i bitwą,

kiedy ani żyć nie można z uśmiechem ani ginąć z honorem”, jak zapew-

nia Prus, wielkie idee krzewić się nie mogą w atmosferze „która nie jest

ani mrozem ani upałem, lecz raczej kwaszeniem się i gniciem ziemi, po-

wietrza i dusz ludzkich”.

My dusimy się w tej atmosferze rozkładającego się społeczeństwa, w

stęchliznie pleśniejącej tradycji; my pragniemy oddychać piersią całą – a

wy dajecie nam respiratory higieniczne.

Jeżeli nasze społeczeństwo jest w stanie chorobliwym, jeżeli potrze-

ba mu leczenia, to „zapobieganie ogólnemu rozkładowi” nie może, nie

powinno poprzestać na jakiejś antyseptyce społecznej. Tylko wielka idea

zdoła zelektryzować apatyczną gromadę, która żyje bez myśli, jeżeli zaś

i ona jej nie poruszy... to tym bardziej wypadnie nam rozbijać sobie gło-

wy o mur, już nie z nadzieją, lecz z rozpaczą w sercu.

Zresztą jeżeli to społeczeństwo, jak je Prus przedstawia, jest nic nie

warte; jeżeli składa się tylko z kradnących i okradanych, podejrzanych i

podejrzewających, to cóż nas obchodzić mogą jego potrzeby i rachuby,

które niby to zawiedliśmy, znikając i bijąc o mur głową.

Ale nie sądzę, żeby społeczeństwo było istotnie zbiorowiskiem samych

zbutwiałych i zgniłych żywiołów, lub jakimś przedsiębiorstwem fachowym,

potrzebującym tylko tylu doktorów, tylu inżynierów, prawników itd.

Społeczeństwo potrzebuje przede wszystkim dobrych obywateli, kto

zaś nie śmie powiedzieć, że lepsi są ci, którzy z lekkim pakunkiem „ma-

łych idei” szczęśliwie pływają na powierzchni, aniżeli ci, którzy obarcze-

ni ciężarem „wielkiej idei” zniknęli w głębinach; że więcej warci są ci, co

dbają o dzień dzisiejszy, aniżeli ci, którzy myślą o jutrze.

Nie od dziś już społeczeństwo nasze lęka się jak zarazy wszelkich

„wielkich idei”; nie rodzą się w nim one, a jeżeli je od innych bierze, to

tak okrawa i dopasowuje, aż wreszcie przerobi na ideę drobną, na war-

szawską „idejkę”. Ale i u nas, prawem atawizmu chyba, rodzą się dusze

spragnione widnokręgów szerszych i pragnienie to najżywiej odzywa się

w wieku młodzieńczym. Umysłu ich nie zadowoli zbieranie owadów żył-

koskrzydłych, serca – oddanie oszczędności groszowych, energii – udział

w towarzystwie wioślarskim. Dziwimy się nieraz, że młodzież nasza ule-

ga wpływom obcym, lecz tam właśnie pociągają ją wielkie idee, być może

przeinaczone nie do poznania, nieraz skrzywione dziwacznie, ale śmiałe zu-

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

obiecują zepchnąć na nowe tory, jeżeli odnajdą punkt właściwy, ognisko,

gdzie zestrzelą wszystkie myśli i siły. Bo i Prus życzy sobie (któż nie wie

o tym), żeby świat ten był inny, lepszy, ale kiedy myśl jego rozbuja się w

tym kierunku, zagląda do podręcznika historii i stamtąd przekonuje się,

że jeżeli kiedy, to za 10-15 wieków to nastąpi.

Entuzjaści znowu mówią, że taka doba szczęśliwa nastąpić może za

lat 10-15; rozbijają więc sobie głowy o mur, ażeby wyłamać furtkę, która

do tego Eldorado wstęp otworzy.

Sądzę, że entuzjaści tacy mylą się i że Prus ma poniekąd rację, cho-

ciaż nie na tak odległą metę. Ale zachodzi pytanie, czy to jasne jutro przyj-

dzie kiedy, choćby za 10-15 wieków, jeżeli nie będzie entuzjastów wie-

rzących w rychły świt dni lepszych i w imię tej wiary rozbijających so-

bie głowy. Gdyby wszyscy ze spokojem oczekiwali aż po upływie 10-15

wieków mur runie – nie runąłby on nigdy, zwłaszcza, że od czasu do cza-

su jest przecież poprawiany. Ale że te głowy, które weń tłuką, chociaż w

ciągu lat kilkunastu furtki nie wybijają, przecież szczerbę jakąś zrobią, a

będzie ona początkiem wyłomu.

Otóż są i tacy entuzjaści – a jest ich bodaj najwięcej – którzy nie spo-

dziewają się wcale wyłamania muru w niedalekiej przyszłości, owszem

wiedzą, że na szeregi lat czekać trzeba, ale wiedzą także, iż aby chwilę

tę przybliżyć trzeba tłuc o mur głową, choćby pęknąć miała. Oni to zwy-

kle zawodzą rachuby społeczeństwa, oni to, nabiwszy sobie guza, znikają

na czas jakiś, ale wkrótce wracają, jeżeli mogą, i znowu tłuką o mur gło-

wą z dziwnym uporem; z chłodnym spokojem szaleńców – w oczach „po-

rządnych obywateli”.

Ale Prus zapewnia, że entuzjaści są wyjątkami (chociaż o kilkadzie-

siąt wierszy wyżej twierdził, że opinie te panować będą jutro), że więk-

szość „inteligencji” przy wyrazie „wielka idea” wpada w drzemkę, a mi-

lionowy ogół śpi na oba uszy, chrapiąc na całe gardło.

Ale też Prus dziwnie pojmuje wielkie idee. Według niego było np.

utworzenie się cesarstwa niemieckiego ideą wielką, dla której miliony en-

tuzjastów niemieckich „pracowały o głodzie i chłodzie i składały ofiary z

siebie” na polach wissemburskich i sedańskich

Utworzenie cesarstwa było tylko formą, dodajmy wcale nie najlepszą,

urzeczywistnienia wielkiej idei – zjednoczenia ludu niemieckiego. Od 1815

r. Niemcy dążyły do tego celu, chociaż, jak Prus powiada, zajmowały się

wówczas „ideami małymi”. I w systemach filozoficznych i w pracach na-

ukowych, i w reformie ubioru i kuchni, i w cudnych poezjach, i w towa-

rzystwach gimnastycznych i śpiewackich tkwiła ta idea wielka; tkwiła zu-

pełnie ś w i a d o m i e. Ówcześni pracownicy małych idei nie myśleli za-

pewne o kapitulacji pod Sedanem lub o proklamacji w Wersalu – ale my-

śleli o jedności niemieckiej. A oprócz nich Niemcy roiły się bezpośredni-

mi pracownikami wielkiej idei, którzy „jak pociski rzucane na szańce” gi-

CO TO JEST NARÓD? (1903)

W październiku 1896 r. ukazał się w Krakowie z inicjatywy Popławskiego

pierwszy numer „Polaka”, pisma o charakterze polityczno-wychowawczym adre-

sowanego do ludu wiejskiego i miejskiego – głównie w Królestwie Polskim, gdzie

było kolportowane tajnie. Formalnie wydawcą był Kasper Wojnar, potem Jan Za-

łuski. Nad wydawnictwem „Polaka” czuwał Popławski do listopada 1907 r., sam

redagował go do 1901 r. Pismo wywodziło się z ideowych założeń „Głosu” i łączy-

ło sprawę oświaty politycznej wśród ludu z ideą odbudowy niepodległej Polski. W

jak przystępnej formie Popławski tłumaczył zasady ideologii narodowej świadczy

poniższy artykuł.

Dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek powinniśmy pojąć dokładnie zna-

czenie wyrazów naród i narodowość.

Otóż narodowością nazywamy właśnie siłę – spójnię wielką i nie-

zwalczoną, a ludzi przez nią w jedność związanych nazywamy naro-

dem.

Nie dość jednakże o tym ogólnie wiedzieć, trzeba się bliżej przy-

patrzeć, aby dopiero zrozumieć, dlaczego to spójnia narodowości jest

taka niespożyta.

Więc cóż nas Polaków przede wszystkim pomiędzy sobą łączy? Oczy-

wiście każdy bez wahania odpowie na to, że m o w a. Ta nasza mowa ro-

dzona, którą już dziecko maleńkie woła matki i mówi pacierz do Boga;

ta nasza mowa przepiękna i tak rozmaita, szczodra, że wszystko nią wy-

powiedzieć można, cokolwiek przeleci przez myśl człowieka, albo mu

serce poruszy. My, ludzie, nie jesteśmy do samotności stworzeni, lecz

do wspólnego życia i rozwoju. Stąd uczuwamy i potrzebę konieczną i

chęć porozumiewania się między sobą, aby żądać jedni od drugich pomo-

cy, wskazówki, porady, aby wzajem wyświadczać sobie usługi i wresz-

cie dzielić się myślami, które nam przychodzą i uczuciem, które się w

nas objawia. Ku temu wszystkiemu sposób jedyny podaje nam wspól-

ność mowy. Zżywamy się snadnie z tymi, co nas zrozumieć mogą, a za-

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

chowujemy obojętność całkiem naturalną względem innych, co ani nas

pojmą, ani na słowa nasze odpowiedzą. Więc tak mowa wspólna, czyli

rodzinna, narodowa, przez zbliżenie nas z rodakami ułatwia nam zaspo-

kajanie potrzeb życiowych, a następnie pracę nad doskonaleniem tych

potrzeb, oświecaniem umysłu, wyrabianiem charakteru itd.

Ale to jeszcze nie wszystko. Potężny łącznik mowy rodzinnej pole-

ga nie tylko na tym, iż jest nam ona wszystkim niezbicie potrzebna, ale i

na tym, że wszystkim stała się bardzo droga.

Może nie każdy uświadomił to sobie, ale tym nie mniej każdy ją wiel-

ce kocha.

I jakże by inaczej być miało?

Kiedy w radości albo w strapieniu, z podziękowaniem albo modli-

twą błagalną zwracamy się do Boga, czynimy to za pomocą słów mó-

wionych lub pomyślanych tylko, lecz zawsze słów, wyrazów, które są z

mowy naszej.

Kiedy piękności przyrody, zjawiska życiowe, okoliczności rozma-

ite budzą w nas wrażenia, uczucia, myśli, my pragnący to bogactwo za-

chować w sobie, używamy do określenia wyrazów wziętych – z rodzin-

nej mowy.

Słowem wszystko, co człowiek przeżył, przemyślał, wypowiedzia-

ło się różnymi czasy w tej właśnie mowie i nie dziw, że przywiązanie ku

niej sięga aż do dna duszy naszej – głęboko.

Kto był na obczyźnie i szczególniej przez czas dłuższy, ten wie do-

skonale, jakie wrażenie wywołuje zasłyszane gdzieś przypadkowo, po-

śród tłumu i gwaru – słowo polskie. Jakże nam wtedy serce rozgłośnie

bije, jakżebyśmy pragnęli to słowo lotne uchwycić, zatrzymać, z miło-

ścią i czcią powitać.

O mowie rodzinnej narodów podbitych, zostających w niewoli, słusz-

nie i mądrze powiedziano, że jest to klucz do otwarcia kiedyś więzienia.

Byle się klucz ten szacowny w całości dochował, a sposobność wyjścia

prędzej lub później, ale niechybnie się zdarzy.

Poza wspólnością mowy kojarzą nas jeszcze inne i również silne wę-

zły. Wiemy wszyscy, jak wielka jest moc przyzwyczajenia i jak z tego po-

wodu bliskim i drogim staje się nam zwyczaj, obyczaj.

Ten sposób życia, postępowania w pewnych okolicznościach rodzin-

nych, domowych, obchodzenia pewnych świąt i uroczystości, który wśród

nas się przechował jeszcze z dziada pradziada, wydaje się nam przecież

ponad inne dogodniejszy i milszy.

Swojsko i dobrze czujemy się między rodakami, których obyczaje są

do naszych całkiem podobne, a obco i smutno w otoczeniu ludzi, mają-

cych na każdy wypadek życiowy obyczaj zupełnie od naszego inny.

nej dzisiaj nie tylko w medycynie przez Pasteura

, ale i w praktyce spo-

łecznej – przez Bolesława Prusa, z jednakowym (co prawda – nieszcze-

gólnym) skutkiem.

Potrzebę wyjaśnienia tej sprawy uznaje sam Prus, mówiąc, że entu-

zjaści „reprezentują najgorętszą cząstkę na dziś, a panujące opinie na ju-

tro”. Otóż ci dzisiejsi entuzjaści jutro potwierdzą nam: potrzebujemy i szu-

kamy wielkiej idei. Starsi już zabierali głos w tej sprawie, niechże wolno

będzie odezwać się i nam entuzjastom. A jeżeli na tej drodze nie dojdzie-

my do prawdziwego porozumienia, to pozostanie choćby wzajemne zro-

zumienie się, co także jest korzystne.

A więc zrozumiejmy się.

Lecz żeby się zrozumieć, bądźmy przede wszystkim szczerzy.

Ja niżej podpisany jestem także entuzjastą, na co w każdej chwili mogę

przedstawić odpowiednie dowody: zawiodłem rachuby społeczeństwa, tłu-

kłem głową o mur (przenośnie i dosłownie), znikałem na czas pewien ze

stanowiska wyznaczonego mi w rozkładzie zajęć społecznych, a w pogo-

ni za „błędnymi ognikami” zbaczałem na manowce, leczyłem się lub ra-

czej leczono mnie z tej choroby rozmaitymi sposobami, wymrażano we

mnie szkodliwy zarazek – ale kuracja nie przyniosła pożądanych rezulta-

tów. Choroba przeszła w stan chroniczny, z czego nie smucę się bynajm-

niej, zwłaszcza wobec przepowiedni, że szaleństwo dzisiejsze będzie ju-

tro opinią panującą.

Geometryczna klasyfikacja idei na wielkie i małe, szerokie i wąskie,

nie ma wielkiej racji. To, co mówi Prus, sprowadza się właściwie do zda-

nia, że dzień dzisiejszy nie jest odpowiedni do wielkich zadań, do śmia-

łych zamiarów, że troską jego winna być praca drobna, codzienna, prak-

tyczna.

Nikt zaprzeczyć nie może znaczenia tej pracy mrówczej, gospodar-

nej, ale nikt zapominać nie powinien, że społecznie przedstawia ona war-

tość o tyle tylko, o ile ją ogrzewa i oświeca płomienne słońce jakiejś wiel-

kiej idei. Weźmy dla przykładu jedną z „małych idei” Prusa – szczepie-

nie oszczędności i dostarczanie kredytu. Jeżeli banki Schultze-Delitzscha

miały wielką doniosłość społeczną (co do mnie wątpię, czy pożądaną), to

dlatego, że inicjator ich miał na celu wielką ideę uszczęśliwienia ludz-

kości, zmiany w ten sposób istniejących stosunków ekonomicznych. Ina-

czej oszczędność będzie sprawą osobistą Pawła lub Piotra, inaczej każda

instytucja kredytowa będzie mniej lub więcej procentującym geszeftem.

Dlatego to u nas wszelkie instytucje zbiorowe, ponieważ nie ożywia ich

żadna idea wielka, grzęzną powoli w błocie interesów osobistych, speku-

lacji i społeczeństwu zgoła pożytku nie przynoszą. Za pomocą tych drob-

nych środeczków Prus posuwać pragnie „bryłę świata”, którą entuzjaści

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

W I E L K I E I M A Ł E I D E E ( 1 8 8 7 )

Ten słynny artykuł (,,Glos” nr 17 z 1887 r.) stanowi ideową deklarację Popław-

skiego jako zwolennika „wielkiej idei” niepodległości Polski, zaprezentowaną w for-

mie polemiki z Bolesławem Prusem, który to imię społecznego spokoju na łamach „Ku-

riera Warszawskiego” przeciwstawił się „entuzjastom” z grona młodzieży akademic-

kiej. Pod tym ukrytym przed carską cenzurą terminem, obrosłym patriotyczną tradycją

titeracką i polityczną (pochodzącym od grupy „entuzjastek” skupionych wokół Nar-

cyzy Żmichowskiej) powszechnie rozumiano część społeczeństwa kultywującego tra-

dycje niepodległej Rzeczypospolitej.

Laury p. Spasowicza i zostającej pod jego komendą ochotniczej stra-

ży pożarnej

nie dały zasnąć Prusowi; jakkolwiek więc żadnych kwalifi-

kacji na strażaka (oprócz szacunku dla płci pięknej) nie posiada, wyna-

lazł gdzieś na składzie „Kuriera Warszawskiego” starą sikawkę, napełnił

ją wodą i skierowawszy kiszkę w stronę Krakowa, wyprawił prysznic swe-

mu kuzynkowi, studentowi uniwersytetu, za to, że więcej myśli „o wielkiej

idei” aniżeli o drobnych obowiązkach. Wypadkiem znalazł się w Krakowie

„kuzynek”, który istotnie myślał o „wielkiej idei”. Rozumie się nie należał

on do rasy galicyjskiej, którą już śp. Bartels

trafnie określił „póki młody

– to osioł, jak stary – to świnia”, był to „obcokrajowiec” rodem z Króle-

stwa, którego zmienne losy zaniosły do Krakowa, a czujne oko senatu aka-

demickiego nie zauważyło jeszcze i nie wskazało chytrym mrugnięciem

p. Engliszowi

. Kuzynek ten, czy też jego plenipotent, odpowiada Pruso-

wi w ostatnim numerze „Głosu”, ale, zanim odpowiedź ta wyszła z dru-

ku, w „Kurierze Warszawskim” zjawił się List entuzjasy i replika Prusa.

Poruszona tu została sprawa wielkiej wagi, a ignorowana prawie zupełnie

dotychczas w naszym dziennikarstwie, sprawa, w której pozwalam sobie

głos zabrać, ponieważ i mnie zaszczepiono niegdyś „szkodliwy zarazek”

entuzjazmu, czego następstwa do dziś dnia czuję. Wówczas bowiem nie

znano jeszcze metody szczepienia ochronnego wszelkich jadów, stosowa-

Wspólność obyczaju to łącznik wielkiej wagi.

Dalej – wiąże nas, wszystkich Polaków, wspólność odziedziczonej

po przodkach tradycji.

Cóż to znaczy tradycja? Jest to skarb doświadczeń, przekonań, uczuć

i mądrości, skarb gromadzony pomału przez szereg pokoleń i wciąż po-

dawany pokoleniom następnym.

Nazwa „tradycja” pochodzi od łacińskiego wyrazu, który oznacza:

podawać.

W tradycji mieszczą się opowiadania z zamierzchłych dziejów naro-

du i wspomnienia o bohaterach jego, o rozgłośnych czynach i sławie. W

tradycji odnajdujemy wskazania, jak się nasz naród w przebiegu wieków

zapatrywał na różne sprawy, jak je odczuwał. Jak sobie poczynał w oko-

licznościach rozmaitych, co uważał za złe, co za dobre i sprawiedliwe.

Tradycja przekazuje nam dziedzicznie jeszcze właściwości i pewne spo-

soby postępowania. I tak np. my Polacy, pomimo wielu wad naszych by-

liśmy zawsze waleczni w boju i gotowi dać życie za ojczyznę i szlachet-

ną sprawę, stąd w tradycji naszej narodowej jest męstwo, szlachetność i

nie szczędzenie własnego życia.

Wrogowie usiłują nas dziś rozproszyć, rozdzielić, zniszczyć naszą

wszechstronną spójnię, ale na próżno. Nie od wczoraj żyjemy społem,

posiadamy za sobą długi szereg wydarzeń wspólnie przebytych, dzieje

narodowe, historię.

Historia narodu tym od tradycji się różni, że poucza nas jeno o cał-

kiem pewnych, stwierdzonych faktach czyli wypadkach przeszłości, uka-

zuje nam, jaki był w danym czasie ogólny stan społeczeństwa itd. Ale obie

z tradycją dopełniają się wzajem. Społeczeństwa ludzkie rozrastają się,

rozwijają, dojrzewają stopniowo. Rozwój ich i dojrzewanie polega na po-

wolnym częstokroć, lecz nieustannym ulepszaniu urządzeń i praw wspól-

nych, oraz na nabywaniu coraz większej oświaty. Wzrost oświaty postę-

puje tu równomiernie z pewnym wzmagającym się wyrobieniem ogółu i

tworzy się w ten sposób kultura narodu.

Kultura zatem oznacza oświatę w połączeniu z wyrobieniem i pod-

niesieniem wszystkich składników naszego wspólnego życia.

Żaden naród nie tworzy kultury swojej wyłącznie sam z siebie, z za-

sobów własnych, przeciwnie, korzysta z doświadczenia i nabytków sąsia-

dów, bierze od nich niejedno, ale to wszystko wzięte przerabia, przetwarza

w zastosowaniu do potrzeb swoich warunków i charakteru, Następnie idąc

dalej, ku rzeczom znanym dodaje inne, nowe, które już samodzielnie na

tej podstawie stworzył i tak stopniowo buduje wspaniały gmach kultury.

Zgromadzenie czyli społeczeństwo ludzkie, które się na podobną, wła-

sną kulturę zdobyć nie umiało, przez to samo nie jest jeszcze narodem.

My, Polacy, posiadamy kulturę własną i to niepoślednią, bo jedną ze

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

świetniejszych w świecie. Mieliśmy uczonych po wszystkie wieki zna-

komitych, jak np. Kopernik, polityków i mężów stanu niezwykle mą-

drych, jak to: Modrzewski i Staszic, kaznodziejów-proroków natchnio-

nych – Skargę, poetów-pieśniarzy, którym równych niewielu świat oglą-

dał: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego.

Mamy i dziś zastępy całe uczonych, poetów, artystów-malarzy i rzeź-

biarzy, rozumnych i gorliwych działaczy społecznych itd. To jest kultura

nasza starodawna i wciąż rosnąca w siłę, to bogactwo nasze.

Zbiegają się w jedno wszystkie łączniki wymienione tutaj kolejno, a

tworzące niespożytość narodowości, wyliczyliśmy mowę, obyczaj, trady-

cję, wspólność dziejów, wreszcie kulturę. Przydajmy jeszcze, jako umoc-

nienie ostateczne i uwieńczenie świadomość narodową.

Świadomość polega na dokładnym poczuciu i pojęciu, czym jeste-

śmy i czym się od innych różnimy, a także na zrozumieniu swoich zadań,

obowiązków i interesów.

Społeczeństwo, które to wszystko posiadło i wyrobiło w sobie, jest

niezaprzeczenie i w pełnym znaczeniu wyrazu – narodem, a jako taki, prze-

trwa bój i największą niedolę, lecz zetrzeć się i zniweczyć nie da i wynij-

dzie kiedyś z tych nieszczęść – znów do wolnego bytu. Żadna moc wro-

ga nie wydrze narodowi mowy i obyczaju, zarówno jak nie odejmie gło-

su albo oddechu człowiekowi żywemu. Żadna moc nie odbierze tradycji,

wspomnień dziejowych i kultury, bo te w nas tkwiące niezwyciężenie, jak

pamięć, jak rozum, jak dusza w człowieku. Nikt nam Polakom nie weźmie

świadomości tej naszej pełnej, bo wiemy, że jesteśmy narodem posiadają-

cym po temu wszystkie dane, wiemy, żeśmy od innych odrębni, że różni-

my się nieskończenie całą przeszłością, mową, tradycją, charakterem np.

od Niemców lub Moskali. Wiemy nareszcie, iż stać nas hojnie na coraz

dalszy rozwój sił i zdolności, że stąd zadania nasze w świecie są wielkie

i wielkie, a oczywiste prawa nasze. Zrozumienie wspólnych nam wszyst-

kich interesów narodowych i odpowiednich obowiązków naszych, mądra

świadomość obywatelska stanowi jakby najwyższe ogniwo arcypotężnej

spójni. A ta nas kojarzy od głębi, od rdzenia, aż do szczytu w przeszło-

ści, teraźniejszości i na przyszłość daleką; imię jej, jak powiedziano już

narodowość, trwałość i siła nadzwyczajne. Przez nią, przez moc tę, my,

naród polski, dźwigamy się znów po tylu nieszczęściach, odradzamy się,

rozrastamy i da Bóg, posiądziemy należną nam niepodległość i chwałę.

Przedruk za: „Polak” 1904, nr 3.

Przypisy:

Napisany przez Popławskiego program Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze ro-

syjskim opublikował „Przegląd Wszechpolski” 1897, nr 10.

Tadeusz Kościuszko przyjaźń z francuskim generałem M. J. Lafayette i prezydentem G.

Waszyngtonem nawiązał w latach I775-1783 podczas wojny o wolność Stanów Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej.

Znana jest nieufność Kościuszki do Napoleona ze względu na brak jego stanowczej dekla-

racji w sprawie resytuowania niepodległej Polski.

„Naprzód” – organ Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD) Galicji i Śląska Cieszyń-

skiego ukazywał się w Krakowie od 1892 r.

Tekst nawiązuje do ówczesnych pogłosek jakoby ks. Stanisław Stojałowski współpracował z Ro-

sjanami, pisząc korespondencje do „Warszawskiego Dniewnika”.

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

wa powiedzieć, że ona mniej warta moralnie, niż kilka miesięcy wojaczki

partyzanckiej, niż lata tułactwa lub nawet przymusowego męczeństwa. A

więc nikt nie ma prawa uczyć nas patriotyzmu i wskazywać nam najlep-

szych, zdaniem jego, sposobów prowadzenia sprawy narodowej.

A bodaj nawet czy w czasie właściwym, w warunkach, w jakich się

wytworzyły, były one najlepszymi? My coś o tym powiedzieć byśmy mo-

gli, bośmy z reakcją przeciw nim walczyli. Ale, przypuściwszy, że były

wtedy najlepszymi, to właśnie dlatego nie mogą być odpowiednie w za-

stosowaniu do innych czasów i innych ludzi. Rozumiemy, że ludzie, któ-

rzy do nich przywykli, którzy ich skuteczność widzieli, mogą mieć dla

nich słabość usprawiedliwioną. My jednak, którzy za swoją robotę bie-

rzemy na siebie całą odpowiedzialność, nie tylko formalną ale i moralną,

chcemy mieć zupełną swobodę myśli i działania, zasad i taktyki.

Mamy zresztą przed oczami przykład pouczający. Od trzydziestu bli-

sko lat stosowano w praktyce w Galicji patriotyzm jaskrawy, patriotyzm

odświętny, patriotyzm wielkich frazesów. I oto dziś nigdzie może poczu-

cie narodowe nie jest tak słabe, nigdzie może myśl polityczna polska nie jest tak

przesiąknięta sceptycyzmem, tak skłonna do rezygnacji, do kompromisów, nawet

do zaprzaństwa. Powiedzą, że to skutek propagandy stańczyków, skutek polityki

ugodowej. Ale stańczycy, mając rządy kraju w ręku, nigdy nie mieli wpływu na

opinię szerokich warstw społeczeństwa, a właśnie ten upadek ducha narodowe-

go, ta rezygnacja polityczna najwyraźniej występują w warstwach społecznych,

które uchodziły za prawdziwie patriotyczne, mianowicie w inteligencji i miesz-

czaństwie. Socjalistyczny „Naprzód „

miał odwagę zaznaczyć i każdy, kto się z

tą warstwą styka, musi to spostrzeżenie potwierdzić, że wśród mieszczaństwa ga-

licyjskiego coraz jawniej występuje pewnego rodzaju ciążenie ku Rosji, nie mają-

ce jednak nic wspólnego z doktrynerstwem ugodowym, poziome w swych pobud-

kach, grubo utylitarne, godzące się wybornie z patriotyzmem formalnym. A pro-

paganda ks. Stojałowskiego

, której zdemaskowanie nie zachwiało w znacznym

stopniu popularności jego wśród chłopów, nawet chłopów krakowskich, z trady-

cji żywej pamiętających Racławice i Kościuszkę!

Dużo trzeba by powiedzieć o przyczynach tego smutnego objawu, w każdym

razie fakt sam dowodzi, że jaskrawość patriotyzmu nie jest rękojmią jego siły i

szczerości, że szafowanie szumnymi frazesami i wielkimi hasłami nie zabezpie-

cza społeczeństwa od upadku ducha, od prostacji, od znikczemnienia uczuć na-

rodowych.

Przedruk za:

J. L. Popławki, Pisma polityczne, Kraków-Warszawa, t. I, s. 60-73.

NASZ PATRIOTYZM I NASZA TAKTYKA (1899)

Patriotyczne dążenie do odzyskania niepodległości Popławski traktował jako

naturalne prawo narodu posiadającego tradycje swej państwowości. Stąd stały roz-

głos wokół hasła niepodległości Polski nie wydawał mu się potrzebny, czego przede

wszystkim od kierunku narodowodemokratycznego domagali się żyjący na emigra-

cji uczestnicy powstania styczniowego. Popławski patriotyzm pojmował w kate-

goriach narodowego obowiązku, natomiast taktykę swego stronnictwa polityczne-

go określał jako „twardą i ciężką stużbę”, przyjętą dobrowolnie w

celu utrzymania

ponadzaborowej solidarności i jedności ogółu Polaków.

Używamy w mowie potocznej i w druku wyrazu „patriotyzm” w znaczeniu

tak rozmaitym, stosujemy go tak dowolnie, że widocznie w samym pojmowaniu

istoty patriotyzmu, charakteru jego i zadań znaczne zachodzą różnice nawet po-

między ludźmi należącymi do jednego kierunku politycznego, jeżeli nie do jed-

nego stronnictwa.

Dla nas istotę patriotyzmu, jak to niejednokrotnie zaznaczyliśmy, stanowi

nie tylko żywe poczucie jedności, ale, i przede wszystkim, świadome dążenie

do utrwalenia i rozwoju naszej odrębności, naszej indywidualności narodowej, a

więc w działalności politycznej - „dążenie do najszerszego rozwoju sił narodo-

wych, do postępu prowadzącego za sobą pogłębienie treści i rozszerzenie zakre-

su życia narodowego”.

W „Programie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego”

i w artykułach, wyja-

śniających ten program, uzasadniliśmy szczegółowo nasze pojmowanie patrioty-

zmu i wypływające z niego wnioski polityczne.

Pisaliśmy wówczas i dziś z naciskiem powtarzamy, że „sprowadzanie patrio-

tyzmu jedynie do obrony przed wynarodowieniem, przed wyzuciem z tego, czego

nam dotychczas nie wydarto, uważamy za kierunek szkodliwy, za karygodne ob-

niżenie aspiracji narodowych, za abdykację z tego, co nam się należy, bo mamy w

swym ustroju narodowym niespożytą siłę. Naród, który nie chce nic zdobyć, nic

nowego w przyszłości stworzyć, który żadnych pożądań nie ma, ale redukuje swe

aspiracje do zachowania tego, co posiada, musi się kurczyć i w końcu zginąć. Dla-

tego to walkę z wyższymi aspiracjami narodowymi uważamy za działanie, świado-

me lub nieświadome na zgubę narodu i ludzi je prowadzących, jako wrogów przy-

szłości narodowej, traktować musimy. Istotnie narodowe stanowisko musi polegać

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

na dążeniu do tego, ażeby samoistny nasz dorobek cywilizacyjno-narodowy jak

najbardziej powiększać, indywidualności naszej kulturalnej jak największą treść

nadać i siłom narodowym jak najszersze pole działania otworzyć”.

„Dla narodu, mającego żywe poczucie jedności i odrębności swych intere-

sów, jedyną postacią bytu politycznego, mogącą go bezwzględnie uchronić od wy-

narodowienia i zapewnić mu samoistny rozwój polityczny, jest niezależność pań-

stwowa. Podział polityczny narodu rozkłada jego siły i obniża doniosłość jego pra-

cy kulturalnej, a przynależność do obcego państwa, nawet na zasadzie autonomii

oparta, nie tylko krępuje swobodę działalności politycznej, która oprócz interesu

narodowego liczyć się w tych warunkach musi z interesem państwowym, ale bez-

pośrednio lub pośrednio powstrzymuje również swobodny rozwój życia narodo-

wego w różnych dziedzinach. Dlatego to stronnictwo szczerze narodowe i rozu-

miejące, co stanowi istotę narodowego życia, nie tylko nie może się zrzekać dą-

żenia do niepodległości politycznej, ale uważając ją za warunek, przy którym je-

dynie jest możliwe rozwinięcie życia narodowego w całej pełni, musi osiągnię-

cie jej postawić jako cel główny swoich usiłowań. Z naszego stanowiska wszyst-

ko co zbliża nas do tego celu, do niezależności politycznej, jest dobre, wszystko

zaś, co nas od niego oddala, jest złe – i to jest właściwa miara w rzeczach polity-

ki narodowej”.

Ale dążenie do niepodległości politycznej nie polega na ciągłym proklamo-

waniu tego hasła, na powtarzaniu go przy każdej sposobności, a czasem i bez po-

wodu. Dla nas to dążenie jest takim logicznym, koniecznym wynikiem naszego

pojmowania patriotyzmu, że po prostu nieraz dziwnym nam się wydaje żądanie

zaznaczania lub nawet szczególnego podkreślania tego najważniejszego postula-

tu polityki prawdziwie narodowej, a tym bardziej uzasadniania go i tłumaczenia.

Nie tylko dziwnym, a te nawet trochę podejrzanym wydać się może to żądanie,

nasuwa bowiem przypuszczenie, że ludzie domagający się, ażebyśmy im wciąż

hasło odzyskania niepodległości głosili, chcą dźwiękiem powtarzanych słów za-

głuszyć bezwiednie powstającą w ich duszy wątpliwość straszną, chcą żeby ich

przekonywano, żeby w nich wmawiano to, w co wierzyć pragną. Albo może ich

pojęcia polityczne są jeszcze tak pierwotne, że przypisują pewnym słowom cu-

downe, magiczne własności.

Przyszła Polska niepodległa jest dla nas, jak już dawniej zaznaczyliśmy, ko-

niecznym postulatem naszego istnienia narodowego, więcej nawet, jest artyku-

łem wiary nie potrzebującym uzasadnienia, wynikiem logicznym prawa przy-

rodzonego, pojmowanego nie w dawnym, metafizycznym, ale we współ-

czesnym, realnym jego znaczeniu. I moglibyśmy powtórzyć za poetą, że

nasza Polska jest nie tylko:

ków działania. Wreszcie są ludzie, przeważnie na wychodźstwie, należą-

cy do starszego od nas pokolenia, którzy solidaryzują się z ogólnym dą-

żeniem naszej pracy narodowej i w miarę możności biorą w niej udział,

chociaż w innych warunkach do działalności publicznej zaprawieni, inne

nieraz mają zdanie o rzeczach taktycznych, czasem nawet inne poglądy

na różne sprawy. Ale ci ludzie długim życiem, poświęconym sprawie pu-

blicznej, rozmyślaniami poważnymi o niej, nagromadzonym zasobem do-

świadczeń wyrobili w sobie największą cnotę polityczną – wyrozumia-

łość. Ta wyrozumiałość nie jest pobłażliwością, ale jest zrozumieniem,

że do warunków i usposobienia ludzi stosować się muszą metody działa-

nia, że ci, którzy robotę prowadzą, lepiej wiedzą czego im potrzeba, niż

ci, którzy się jej z oddali przypatrują.

Poza tym, któż inny może udzielać nam rad? Czy ci, którzy z pobudek

praktycznych lub zasadniczych są działalności naszej przeciwni? Czy ci

dyletanci polityczni, którzy rozprawiają po akademicku o sprawie naro-

dowej, maskując jaskrawością frazesów swoją tchórzliwość lub nieudol-

ność. Czy ci, którzy raz w życiu, wystawiwszy na hazard życie za spra-

wę narodową, od lat trzydziestu kilku „umierają za Polskę po Dreznach

i Rzymach”, po Paryżach i Zurychach – na obchodach narodowych i są-

dzą, że młodzieńcze porywy bohaterskie, że lata na tułactwie spędzone,

lub chociażby wreszcie ofiarność pieniężna na rzeczy publiczne, dają im

dostateczne prawo do wyrokowania o sprawach krajowych, wyrokowa-

nia na podstawie dorywczych i naiwnych lub czasem nawet niesumien-

nych informacji? Nie chcemy ubliżyć nikomu i nie chcemy się chwalić,

ale raz przecież powiedzieć musimy, że nasza praca nie jest mniej warta

od waszej, że przeciwnie, zrównoważy ona na szali sprawiedliwego sądu

wasze zasługi i poświęcenie. W naszych szeregach nie brak przecież lu-

dzi, liczących dziesięć i więcej lat tej pracy szarej i drobiazgowej, pra-

cy bezimiennej, a więc nie dającej nawet zadowolenia ambicji, pracy, w

której rezultatach w przyszłości dopiero mogących być ocenionymi, nik-

nie zasługa osobista, pracy wciąż zagrożonej i okupywanej nieraz ofiara-

mi znacznie przewyższającymi skromne jej wyniki, pracy, która wyma-

ga takiego naprężenia woli, że rwą się w niej nerwy mocne jak postron-

ki, że tylko żelazne natury dłuższy czas wytrzymać w niej mogą, a słab-

sze szybko wyczerpuje lub łamie, pracy wreszcie, nie opromienionej uro-

kiem bohaterstwa. Może to prawda, że oni takiej pracy nie znali, nie pro-

wadzili jej przez czas dłuższy w warunkach podobnych. My czujemy – a

to jest dla nas najlepsze kryterium w tej sprawie – że niejeden, zmęczony

i zdenerwowany nadmiernym wysiłkiem, wolałby raczej iść w ofiarnym

porywie pod kule wroga lub na męczeństwo, niż zaprzęgać się na długie

lata do tej kategorii działalności nielegalnej, która powoli ale nieubłaga-

nie zjada jego zdrowie, siły, żywość uczuć, lotność umysłu. I nikt, kto do-

browolnej roboty naszej nie zna, kto nie brał w niej udziału, nie ma pra-

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

syjskim – są dziećmi epoki krytycyzmu i pesymizmu. „Urodzeni w nie-

woli, okuci w powiciu”, wychowani w warunkach niezmiernie ciężkich,

przyzwyczajeni liczyć się z nimi nawet w słowie, nawet w myśli, zaharto-

wani w zapasach drobiazgowych a przykrych, w codziennej walce o spra-

wy powszednie, ci ludzie wyrobić w sobie musieli trzeźwość poglądów i

powściągliwość w mowie. Trzeba ich brać takimi, jakimi są, ze wszyst-

kimi ich wadami i zaletami, i ze wszystkimi właściwościami, z niewzru-

szoną powagą litewską lub z szyderczym sceptycyzmem warszawskim.

Ależ oni po prostu by nas wyśmiali, gdybyśmy do nich przemawiali z

uroczystą retoryką obchodów narodowych, z przechowywanym święcie

na wychodźstwie, ale zapomnianym w kraju patosem romantyzmu przed-

powstaniowego, lub z naiwnie doktrynerską frazeologią zebrań i zjaz-

dów młodzieży

Ależ oni oburzyliby się, gdybyśmy ich, poświęcających

pracy obywatelskiej odkradane od zajęć obowiązkowych chwile, żądają-

cych od nas wskazań praktycznych i informacji, wyjaśnienia im objawów

i prądów życia narodowego, zadań jego i potrzeb – gdybyśmy ich karmili

produkcją wczasów patriotycznych, wzniosłą i idealną, ale zbytkowną w

porównaniu z ich robotą.

Nasza taktyka stosować się musi do warunków, w których działamy,

do poglądów i usposobień ludzi, dla których jest przeznaczona. Zmieniać

się mogą jej szczegóły, zmienić się może nawet cała metoda działania,

ale tylko w miarę istotnej potrzeby, nie zaś pod wpływem poglądów, któ-

rych nie podzielamy. I z nas niejednego skłonności osobiste pociągają w

kierunku zbaczającym z wytkniętego toru, utrzymuje nas jednak zawsze

na nim poczucie solidarności i karności zbiorowej.

Nasza praca patriotyczna nie jest ani poświęcaniem się bohaterskim

dla sprawy narodowej, ani dyletanckim bujaniem po idealnych jej wyży-

nach, ale jest twardą i ciężką służbą, powinnością dobrowolnie na siebie

nakładaną. Nie ma nikogo ze stojących poza nami, kto by miał prawo żą-

dać od nas zdawania sprawy z tej służby, nie ma takiej powagi w społe-

czeństwie całym, która by miała prawo nauczać nas, jak spełniać tę po-

winność należy i krytykować naszą działalność.

Do krytyki mieliby pewne prawo socjaliści, bo oni po swojemu, ale

gorliwie w dziedzinie politycznej pracują. Wyłączając się jednak sys-

tematycznie z solidarności w sprawach narodowych, zasklepiając się w

wyłączności partyjnej, nie mogą wydać sądu obiektywnego o innych kie-

runkach politycznych, zwłaszcza o tych, których współzawodnictwa się

obawiają.

Od pokrewnych nam zasadami, a poniekąd i metodą działalności stron-

nictw ludowych w Galicji, a zwłaszcza w zaborze pruskim, otrzymywali-

śmy nieraz pochlebne nad zasługę naszą słowa uznania. Są niewątpliwie

między nami a nimi nieraz znaczne różnice w poglądach lub sprawach

taktyki, ale te różnice wynikają przede wszystkim z odmiennych warun-

. . . . . . . . . . . . . . . krajem,
miejscem, mową, obyczajem,
Państwa skonem, albo zjawem,
Ale wiarą, ale prawem!

I takim artykułem wiary, taką konieczną realizacją, realizacją pra-

wa przyrodzonego jest niepodległość Polski świadomie lub bezwiednie

dla ogromnej większości społeczeństwa. Dwa miesiące temu pisaliśmy

wyraźnie, że „gdybyśmy o możliwości urzeczywistnienia tego postulatu

zwątpili, kwestia polska przestałaby istnieć, bo my przestalibyśmy być

Polakami. To też nawet najgorliwsi ugodowcy i lojaliści przechowują w

głębi duszy, często nieświadomie, przekonanie, że Polska kiedyś będzie,

nie spodziewają się tylko, żeby ich oczy ujrzały chociaż w oddali mgli-

ste zarysy ziemi obiecanej”. Otóż dlatego właśnie, że ta wiara nasza jest

tak prostą, tak konieczną, tak naturalną, nie obnosimy jej przykazań po

rynkach i placach publicznych, nie wypisujemy na platformach politycz-

nych, nie przypominamy przy każdej sposobności. I dlatego właśnie uza-

sadniać jej nie potrzebujemy wcale. Wszelkie zresztą uzasadnianie tego

co artykuł wiary stanowi, jest w gruncie rzeczy kompromisem niezgod-

nym z jej istotą.

Nie odczuwamy wcale kompromisów w praktyce politycznej. Wła-

ściwie działalność polityczna, nawet najbardziej skrajnych stronnictw,

jest szeregiem kompromisów z wymaganiami rzeczywistości, przystoso-

wania się do warunków istniejących. Kompromisami w tym szerokim, je-

dynie politycznym znaczeniu, są wszelkie programy minimalne. Ale ta-

kie kompromisy, które uznajemy i do których się przyznajemy, są po pro-

stu liczeniem się z rzeczywistością, którą każda działalność polityczna

chociażby była w programie swym i zasadach najbardziej nieprzejedna-

ną, uwzględnić musi.

A ten fakt, że bierzemy za podstawę swej działalności istniejące wa-

runki polityczne, że się wciąż z wymaganiami rzeczywistości liczymy,

nie zmusza nas bynajmniej do takiego kompromisu, który kazałby nam

się wyrzec dążenia do niepodległości lub przynajmniej przyznawania się

do niego głośno. Nie zawieramy z nikim kompromisów formalnych, ugód

albo umów, nie zajmujemy takiego stanowiska politycznego, które by nas

zniewalało do przyjmowania jakichś zobowiązań, lub do liczenia się z ja-

kimiś względami ubocznymi. Nie chcemy wcale zasilać werbunkiem bez

wyboru szeregów naszego stronnictwa i nie poszukujemy sojuszników,

ani nie powołujemy do wspólnego działania każdego, kto z nami iść chce,

lecz przeciwnie przyjmujemy do swych kadrów takich tylko, którzy wy-

maganiom naszym odpowiadają. Zresztą, gdyby nam chodziło o jednanie

stronnictwu i jego programowi przyjaciół i zwolenników tytularnych, ra-

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

czej szafowanie frazesami i hasłami szumnie brzmiącymi niż wstrzemięź-

liwość w ich wygłaszaniu byłoby pożądane.

Niejednokrotnie zresztą, gdy potrzeba zachodziła wypowiadaliśmy

nasz pogląd na sprawę niepodległości Polski stanowczo i wyraźnie. Ani

przyjaciele nasi, ani przeciwnicy nie powinni mieć i nie mają, jeżeli są

ludźmi dobrej wiary, żadnych wątpliwości w tym względzie. Po cóż zresz-

tą chcielibyśmy przekonanie nasze ukrywać, skoro, jak już zaznaczyli-

śmy wyżej, nie ma takich względów i pobudek praktycznych, które by

nas do milczenia lub szczególnej oględności w wyrażaniu naszych poglą-

dów skłaniały. A nie znamy też takiej powagi, która by nam wstrzemięź-

liwość w tej sprawie narzucić mogła i my nikomu narzucić jej nie mamy

prawa. Stronnictwo nasze nie tylko z zasad, ale i z organizacji swej jest

prawdziwie demokratyczne i ci, co działalnością jego kierują lub w jego

imieniu przemawiają, są wykonawcami i wyrazicielami opinii ogółu; ko-

menda u nas nie idzie z góry, ale z dołu i to właśnie jest najlepszą rękoj-

mią solidarnego działania grupy ludzi, którzy nie hołdują żadnej doktry-

nie, nie uznają żadnych dogmatów w polityce. A więc zarówno w tej spra-

wie, o której mówimy, jak i w każdej innej, tylko naszej komendy słuchać

będziemy, nie zwracając uwagi na nawoływania luzaków naszego obozu,

ani na prowokacyjne wykrzykniki naszych przeciwników.

Gdyby o ten jeden zarzut wstrzemięźliwego zachowania się naszego

w sprawie niepodległości Polski chodziło, łatwo byłoby położyć kres nie-

porozumieniu lub przynajmniej przerwać wszelkie z tego powodu rozpra-

wy krótkim, stanowczym oświadczeniem. Ale tu chodzi o coś więcej, o

zasadnicze różnice w pojmowaniu patriotyzmu, a nawet o całą naszą tak-

tykę polityczną. Trzeba raz wreszcie rzecz tę wyjaśnić, chociażby wyja-

śnienie szczere okazało się przykre, bo chcąc stanowisko nasze zaznaczyć

wyraźnie, nie możemy ani zdania swego łagodzić, ani słów dobierać.

Są ludzie, dla których patriotyzm jest jakby zastawą uczty świątecz-

nej, ludzie, których warunki życia, jak np. przebywanie w otoczeniu ob-

cym, pozbawiają możności brania udziału w realnej pracy narodowej. Sta-

rzy te rzadkie chwile, w których odrywając się od życia i zajęć codzien-

nych poświęcają się kultowi sprawy narodowej, chcieliby opromienić bla-

skiem wielkich idei, ożywić szumem patetycznych wyrażeń; młodzi – w ja-

skrawości i dobitności frazesów pragną znaleźć ujście dla kipiącej w nich

energii, której w pracy publicznej, w walce, wyładować nie mogą. Pojmu-

jemy psychologię tych ludzi, pojmujemy, że pragną oni zagłuszyć swoją

tęsknotę, ukoić niezadowolenie ze swej bezczynności obywatelskiej, że

bezwiednie pragną zamaskować jałowość swego istnienia śmiałością aspiracji,

bezwzględnością programów, jaskrawością wyrażeń. Nie dziwimy się wcale, że

ci, dla których patriotyzm jest przeważnie nastrojem odświętnym, chcą mu nadać

blask i żywość barw, chcą żeby rozbrzmiewał gwarem wielkich słów, przemawiał

do wyobraźni nagromadzeniem efektów, chociażby trochę teatralnych, chociażby

wym i dzisiaj nie pojmują olbrzymiej doniosłości ruchu ludowego, któ-

ry się wszczął w zaborze pruskim pod wpływem tzw. Kulmarkampfu. Bo

i cóż miał na pozór wspólnego z postępem społecznym ten ruch katolic-

ko-klerykalny, któremu przewodzili księża i szlachcice? Czy i dziś wielu

ludzi z naszej inteligencji zdaje sobie sprawę, że ten ruch zbudził do ży-

cia zamierającą dzielnicę, że wytworzył miliony obywateli Polaków, że

nawet rozszerzył nasze dzierżawy narodowe, bo odzyskał dla Polski Śląsk

Górny, czego nie mogła dokonać Rzeczpospolita w najświetniejszej dobie

swego rozwoju. Jest to jeden z najważniejszych wypadków naszych dzie-

jów porozbiorowych, a my w rozprawach ustnych i pisanych, poświęco-

nych dowodzeniu, że idea polska nie stoi w sprzeczności z ideą postępu

społecznego, przechodzimy nad nim lekceważąco do porządku dziennego

historiozoficznych majaczeń.

Można by wyliczyć sporo innych rodzajów życia, w których wytry-

skują nowe źródła siły narodowej, a które my lekceważymy, bo nie pasu-

ją do szablonu popularnego.

Nie zaprzeczamy bynajmniej – i z naciskiem to zaznaczamy – że ist-

nieje łączność między naszą sprawą narodową a sprawą postępu społecz-

nego, tj. dążeniem do reformy stosunków społecznych, że obrona naszych

praw narodowych jest zarazem obroną zasad ludzkości i sprawiedliwo-

ści. Występujemy tylko przeciw przeinaczaniu właściwego znaczenia tego

związku, przeciw nadawaniu mu charakteru doktryny, uzależniającej na-

szą sprawę narodową od sprawy postępu społecznego

W pojmowaniu bo-

wiem wulgarnym ta doktryna wyraża się tak: nasza sprawa jest słuszna

dlatego, że jest jednocześnie walką, mającą na celu triumf idei humani-

tarnych i demokratycznych. A gdyby tak nie było, czy nasza sprawa sta-

łaby się mniej słuszna? Każdy naród, o ile ma świadomość swej indywi-

dualności, a nawet tylko poczucie swej odrębności, ma prawo do samo-

dzielnego życia, do swobodnego rozwoju. Chociażby nasze walki o nie-

podległość nasze dążenia narodowe nie miały nic wspólnego z zasadami

demokratycznymi i ideami humanitarnymi, z postępem społecznym, spra-

wa nasza byłaby równie jak dziś dobra, prawo nasze równie święte.

Chcemy żyć i rozwijać swoją indywidualność narodową i ta świadoma

wola jest naszym prawem najwyższym, prawem przyrodzonym, podstawą

naszego patriotyzmu. Legitymowanie tego patriotyzmu, wynajdywanie mu

koligacji ideowych, poniża jego godność. Mamy tyle wiary w przyszłość,

ile siły w sobie i tyle dumy, że nie potrzebujemy wywodzić prawa do ży-

cia zasługami przeszłości, ani solidaryzowaniem naszej sprawy chociaż-

by z najwznioślejszymi dążeniami ducha ludzkiego, ani powoływaniem

się na wielkie idee i wygłaszaniem szumnie brzmiących frazesów.

Te ostatnie nie znalazły wcale posłuchu tam, gdzie go przede wszyst-

kim mieć chcemy. Ci robotnicy sprawy narodowej, którzy dla niej na grun-

cie realnym pracują – mówimy tu zwłaszcza o inteligencji w zaborze ro-

Zeszyt Szkoleniowy MW - Jan Ludwik Popławski - wybór pism

niezbyt starannie dobranych. Oni oddają się sprawie narodowej niemal zawsze w

nastroju uroczystym obchodów, w podnieceniu świątecznym zebrań wspólnych,

kiedy nerwy są napięte, wyobraźnie rozkołysane, uczucia podrażnione.

Tacy ludzie są nie tylko na wychodźstwie ale i w kraju, ci ostatni zazwyczaj

do żadnej roboty praktycznej niezdolni z rozmaitych powodów, albo tak pochło-

nięci swymi zajęciami zawodowymi, że tylko liczone chwile odpoczynku poświę-

cać mogą – nie działalności politycznej, ale myśleniu lub rozprawianiu o polityce.

Ludzie znużeni pracą mechaniczną, a taką jest często tzw. praca inteligentna, wy-

czerpani nerwowo, potrzebują zawsze silnych wrażeń i szukają ich w tych dzie-

dzinach życia, do których usposobienie ich pociąga.

Tymczasem dla nas, nie tylko dla tych, którzy wyłącznie działalności poli-

tycznej się oddali, lecz i dla tych, którzy systematycznie jej poświęcają czas wol-

ny od zajęć codziennych – patriotyzm jest robotą powszednią, powinnością oby-

watelską, wprawdzie dobrowolną, często jednak uciążliwą, służbą zawsze ofiarną,

nieraz jednak przykrą. My w swej robocie liczyć się musimy z wymaganiami rze-

czywistości, z jej potrzebami palącymi, z jej niedomaganiami i brakami, którym

trzeba zaradzić, z jej wciąż rodzącymi się i zmieniającymi aspiracjami, które trze-

ba zaspokajać, krzepić i podniecać, wyjaśniać i organizować, lub hamować i tępić.

W natłoku różnorodnych objawów życia, w powikłanym splocie spraw wielkich i

drobnych, w rosnącej wciąż ciżbie zadań praktycznych, nie zawsze mamy nawet

czas i możność zorientować się należycie, urządzić podział i wymiar pracy.

Nie mamy dogmatów, które by wszelkie wątpliwości rozstrzygały, nie mamy

przepisów na środki i sposoby działania, nawet wbrew wymaganiom życia, nawet

wbrew jego logice. Musimy wszystko sami sobie wyjaśniać i innym tłumaczyć,

musimy zapisywać i komentować pośpiesznie ruchliwe falowanie życia narodo-

wego. Brak nam czasu i ochoty do zajmowania się, chociażby najważniejszymi

zagadnieniami programowymi, jeżeli nie mają one na razie znaczenia praktyczne-

go, jeżeli bezpośrednio lub pośrednio nie dotykają naszych zadań najpilniejszych.

Mamy tyle wątpliwości, które trzeba rozstrzygnąć lub przynajmniej wyjaśnić so-

bie i sformułować, nie możemy więc i nie będziemy zajmować się powtarzaniem

i uzasadnianiem tego, co żadnej wątpliwości nie budzi. Podnoszenie ducha, za-

palanie umysłów, rozgrzewanie serc – znamy, ach, doskonale znamy te wszystkie

wytarte, oklepane ogólniki, te złudzenia naiwności politycznej. Nasz patriotyzm

zdrowy jest i silny i obejdzie się bez tych środków podniecających; pozostawia-

my je bez pretensji tym, którzy sztucznego podniecenia potrzebują.

Takie podniecenie patriotyzmu, który powinien być wynikiem naturalnym

poczucia odrębności i uświadomienia indywidualności narodowej, jak również

uzasadnienie tego, co uzasadnienia nie potrzebuje, co tkwi w każdej duszy pol-

skiej, nawet lojalizmem znieprawionej, wreszcie małoduszne usprawiedliwianie

naszego prawa do życia naciąganymi argumentami z dziedziny etyki i historiozo-

fii – jest, zdaniem naszym, czymś gorszym nawet od kompromisów, od ostrożne-

go i nieszczerego dyplomatyzowania.

W najlepszym zamiarze, w celu odparcia potwarzy i fałszów historycznych,

podjęto pracę wykazania, że nasza sprawa narodowa nie tylko nie stoi w sprzecz-

ności z ogólnoludzkimi ideałami postępu etycznego i społecznego, ale przeciwnie,

jest pracą dla nich i walką o nie. Były te usiłowania niewątpliwie potrzebne i po-

żyteczne, chociaż nadawany im nieraz ton rehabilitacji przeszłości dotkliwie mógł

urażać dumę narodową. Niestety jednak, rychło te usiłowania przekroczyły właści-

wy sobie zakres rozpraw publicystyczno-historycznych, stały się doktryną politycz-

ną, ba, nawet zasadą programową. Wytworzył się i znalazł zwolenników pogląd,

że nasze dzieje porozbiorowe, a nawet ostatnia doba dziejów przedrozbiorowych,

są w gruncie rzeczy jednym dążeniem do urzeczywistnienia ideałów postępu spo-

łecznego, że nasze spiski i powstania nie były naturalnymi odruchami organizmu

narodowego, pragnącego żyć i rozwijać się, ale wcieleniami coraz to wyższymi

idei humanitarno-demokratycznych. Chcąc ten pogląd uzasadnić, pokrajano cały

okres ostatni naszych dziejów i z dobranych kawałków zszywano na nowo. Mia-

nowano po śmierci przedstawicielami idei demokratycznych postępowych ludzi,

którym się o tym za życia nie śniło. Stworzono cały legion pośmiertnych demo-

kratów, a nawet socjalistów. Pasowano na bohaterów tych polityków i wodzów, w

których słowach lub działalności dało się wykryć dążenia demokratyczne, a usu-

wano do ostatnich szeregów tych, których imiona pamięć ludu przechowywała,

których głos ludu, najwyższa w tych sprawach instancja, bohaterami okrzyknął.

Apoteozowano Kościuszkę

nie za największy czyn jego życia, za to, że zrywa-

jąc się do rozpacznego boju ocalił najwyższe dobro – cześć narodu, ale za sukma-

nę pod Racławicami, za mdły uniwersał połaniecki, za przyjaźń z Lafayettem i

Washingtonem, a nawet za republikańską nieufność do Napoleona

A robiło się to i do dziś dnia robi w dobie krytycyzmu sceptycznego

i drobiazgowego. Kiedy ten krytycyzm tak powszechny podgryzie kilka

szczegółów fałszywie przedstawionych, wali się cała teza, że nasza spra-

wa narodowa jest dążeniem do urzeczywistnienia ideałów postępu społecz-

nego. Ludzie zaś, którzy tezę tę przyjęli, którzy na tej historiozofii osnuli

swoje przekonania polityczne, stają się rozczarowanymi pesymistami.

Ta humanitarno-postępowa rehabilitacja patriotyzmu jest dlatego

szkodliwsza niż wielkie kompromisy, że mąci naszą myśl polityczną i

znieprawia nasze uczucie narodowe. Zahipnotyzowani tą szczególną hi-

storiozofią nie zwracają uwagi na najdonioślejsze nieraz obawy życia na-

rodowego, jeżeli te nie dają się wtłoczyć w gotowy schemat, nie rozumie-

ją ich znaczenia. Nie omylimy się z pewnością twierdząc, że w kołach de-

mokratyczno-postępowych nie oceniono u nas należycie w czasie właści-