Policja Państwowa w II RP

POLICJA PAŃSTWOWA II RZECZPOSPOLITEJ

Podstawowym zadaniem kaŜdego państwa jest zapewnienie

porządku  i  bezpieczeństwa  publicznego  na  swoim  terytorium.  Jest
to  bezsporne,  nawet  czołowi  przedstawiciele  doktryny  liberalizmu
(jak  A.  Smith,  czy  F.  A.  von  Hayek),  domagający  się  daleko  idącej
redukcji  ingerencji  państwa  w  Ŝycie  społeczne,  podkreślali,  Ŝe  to
właśnie  ono  musi  zapewnić  przestrzeganie  porządku  (państwo  jako
"stróŜ  nocny"),  jest  to  zatem  dziedzina,  której  nie  moŜna
"sprywatyzować".  Podstawową  zaś  rolę  przy  wykonywaniu  tej
funkcji  państwa  pełni  policja  państwowa  (organy  bezpieczeństwa  o
róŜnych nazwach np.: milicja, straŜ miejska czy "straŜnicy rewolucji"
(1).

W modelu idealnym, wzorcowym, policja powinna znajdować

się  niejako  w  tle  -  wykonywać  swoje  zadania,  w  sposób
"nierzucający się w oczy". Zmiana roli policji następuje w ustrojach
niedemokratycznych  (totalitarnych,  autorytarnych),  gdzie  zaczyna
ona  odgrywać  rolę  pierwszoplanową,  jako  główny  instrument
rządzących,  słuŜący  do  utrzymania  władzy.  Dochodzi  wtedy  do
znacznego  wzmocnienia  pozycji  policji,  rozszerzenia  się  jej
kompetencji.  W  Polsce  międzywojennej  doszło  do  znamiennej
ewolucji policji od modelu pierwszego, do modelu drugiego.

Oddział policji rowerowej. Obchody Święta Niepodległości

na Placu Piłsudskiego w Warszawie 1932. NAC.

Początki

"Spytaj policjanta,
On ci prawdę powie !!!
Spytaj policjanta
On ci wskaŜe drogę !!!"

(2)

Problem powołania organu państwowego do nadzorowania

przestrzegania  porządku  prawnego  powstał  wraz  z  odrodzeniem  się
państwa  polskiego  w  1918  r.,  jednakŜe  za  formalną  datę  powstania
policji państwowej uwaŜało się przed wojną sierpień 1915 r. (dlatego
teŜ  oficjalne  obchody  10-lecia  istnienia  policji  obchodzono  w  1925
r.).  Wtedy  teŜ  w  zajętej  przez  Niemców  Warszawie  powołano  do
Ŝycia  StraŜ  Obywatelską  dla  Miasta  Stołecznego  Warszawy.  Jej
zasięg  ograniczał  się,  jak  wskazuje  sama  nazwa  tylko  do  terenu
stolicy, w innych regionach i miastach istniały inne polskie formacje
odpowiedzialne  za  bezpieczeństwo,  powoływane  do  Ŝycia  przez
róŜne  ośrodki  i  organizacje.  Z  takim  stanem  rzeczy,  ziemie  polskie
wkroczyły w niepodległość w listopadzie 1918 r. Dr M. Mączyński (3)
podaje przykład Lublina, gdzie we wskazanym wyŜej czasie istniały:
Milicja Ludowa, powołana do Ŝycia przez Tymczasowy Rząd Ludowy
Republiki  Polskiej  (4),  Milicja  Miejska  utworzona  przez  lubelski
samorząd terytorialny, StraŜ Bezpieczeństwa Publicznego (związana
z  endecją)  i  śandarmeria  Krajowa  (wojskowa).  W  burzliwym  okresie
końca  wojny  światowej,  zapewnienie  bezpieczeństwa  było  sprawą
kluczową,  w  realizacji  tego  celu  jednakŜe  "przesadzono",  tworząc
wiele,  bardzo  róŜnych,  niepowiązanych  ze  sobą,  a  czasami  wręcz
konkurencyjnych,  organizacji  (podobnie  jak  w  Lublinie  było  na
terenie całej RP).

Konieczne

stało

się

skończenie

tym

chaosem

organizacyjnym.  5  grudnia  1918  r.  wydany  został  Dekret  o
organizacji  Milicji  Ludowej  (nazwa  ta  była  częścią  szerszego
procesu,  który  miał  wywoływać  społeczne  przekonanie  o  "bliskim
ludowi"  charakterze  ówczesnych  władz,  co  miało  osłabić  poparcie
społeczne dla bolszewików), który rozwiązywał wszystkie istniejące
dotychczas  słuŜby  i  straŜe,  powoływał  zaś  do  Ŝycia  nowy,  rządowy
organ  odpowiedzialny  za  porządek  i  bezpieczeństwo,  podlegający
Ministerstwu  Spraw  Wewnętrznych.  Struktura  nowej  jednostki
przedstawiała

się

następująco:

najniŜszym

szczeblem

organizacyjnym  Milicji  Ludowej  miały  być  Komendy  Powiatowe
(zasięgiem  odpowiadające  co  do  zasady  terenowi  powiatu),  wyŜej
stały  Komendy  Okręgowe  (odpowiadające  województwu),  na  jej
czele

zaś

stała

Komenda

Główna

(komendantem

głównym

mianowany został bliski współpracownik Naczelnika Państwa,

kpt.

Ignacy Boerner

9 stycznia 1919 r. w drodze dekretu utworzono Policję

Komunalną.  Miała  ona  wykonywać  podobne  funkcje  jak  Milicja
Ludowa,  tyle  Ŝe  na  terenie  miast.  Była  ona  podporządkowana
władzom  samorządowym,  jednakŜe  "zwierzchni  nadzór"  (5)  nad  nią
sprawował

minister

spraw

wewnętrznych

(poprzez

Naczelną

Inspekcję  Policji  Komunalnej).  W  styczniu  1919  r.  mieliśmy  zatem
dwie  równoległe  struktury  (działające  jednak  głównie  na  terenie
dawnej  kongresówki)  odpowiedzialne  za  tą  samą  dziedzinę.  To
jednak  nie  wszystko,  funkcjonowała  takŜe  Ŝandarmeria  wojskowa,
straŜ rzeczna i kolejowa oraz róŜne regionalne słuŜby i straŜe, które
dopiero stopniowo miały ulegać likwidacji.

24 lipca 1919 r. Sejm RP uchwalił ustawę o Policji Państwowej

(pierwotnie  przewidywano  dla  niej  nazwę  "StraŜy  Bezpieczeństwa",
uległa  ona  jednak  zmianie  w  toku  prac  sejmowych).  Oznaczało  to
powstanie  jednolitego  dla  całego  kraju  organu  bezpieczeństwa
publicznego.  Likwidacji  uległy  Milicja  Ludowa  i  Policja  Komunalna,
ich  majątek  zaś  przejęła  nowa  formacja.  To  samo  dotyczyło
funkcjonariuszy  obu  słuŜb,  tyle  Ŝe  ich  przejście  do  policji
państwowej  nie  było  automatyczne,  lecz  poprzedzone  "weryfikacją"
(6).  Początkowo  zasięg  terytorialny  policji  obejmował  tylko
terytorium  b.  Królestwa  Polskiego,  w  reszcie  kraju  istniały  nadal
regionalne organizacje. Unifikacja tej dziedziny trwała trzy następne
lata  (zakończyła  się  w  1922  r.  po  włączeniu  do  policji  państwowej,
policji  Litwy  Środkowej)  i  była  procesem  trudny,  pracochłonnym  i
długotrwały,  co  nie  dziwi,  zwaŜywszy  na  słabość  i  liczne  problemy
młodego  państwa.  Przejściowo,  w  okresie  reorganizacji  istniały

odrębne Komendy Policji dla b. Galicji i Dzielnicy Pruskiej (na czele z
komendantami  policji),  równieŜ  struktura  organizacyjna  policji  na
tych  ziemiach  wyglądała  inaczej  niŜ  w  dawnym  Królestwie.  DuŜe
zasługi  w  trudnym  procesie  unifikacji  połoŜył  minister  spraw
wewnętrznych  w  rządach  Paderewskiego  i  Skulskiego  (a  później
Prezydent  RP)  S.  Wojciechowski,  który  przy  opracowywaniu
struktury polskiej policji opierał się na wzorcach brytyjskich (7).
Unifikacja  nie  oznaczała  całkowitej  jednolitości.  Ze  względu  na
postanowienia

konstytucji

marcowej

przewidujące

autonomię

województwa  śląskiego,  powołano  do  Ŝycia  odrębną  dla  tego
województwa  słuŜbę  odpowiedzialną  za  bezpieczeństwo.  Policja
Województwa  Śląskiego  z  Komendą  Główną  w  Katowicach,  nie
odbiegała

jednak

swojej

ogólnopolskiej

odpowiedniczki,

rozwiązania śląskiej ustawy o policji były wzorowane na ustawie z
lipca 1919 r. powrót do początku.

Pozorowany alarm przeciwlotniczy i przeciwgazowy w Krakowie.

Grupa osób w rozmowie z policjantem. Wrzesień 1936. NAC.

Struktura.

1. Komendant Główny Policji Państwowej.

Podlegał  ministrowi  spraw  wewnętrznych,  był  mianowany  przez
Prezydenta  RP,  na  wniosek  tegoŜ  ministra.  Był  on  zwierzchnikiem
słuŜbowym  i  kierownikiem  wszystkich  funkcjonariuszy  policji
państwowej  w  kraju  (8).  Do  jego  kompetencji  naleŜało  m.in.:
wykonywanie  czynności  z  zakresu  organizacji,  administracji,
zaopatrzenia,  uzbrojenia,  wyszkolenia,  nadzór  nad  wykonywaniem
czynności  słuŜbowych  przez  wszystkich  funkcjonariuszy  policji

państwowej,

wydawanie

przepisów,

rozkazów,

regulaminów

słuŜbowych itd.

Kolejni Komendanci Główni Policji Państwowej (w nawiasach okres
wykonywania

funkcji):

   -   W.  Henszel  (17  lipca  1919  r.  -  20  kwietnia  1922  r.)
   -   Płk  W.  Hoszowski  (20  kwietnia  1922  r.  -  16  marca  1923  r.)
   -   Płk  M.  Beyer  jako  pełniący  obowiązki  (17  marca  1923  r.  -  30
czerwca

1923

r.)

- M. Borzęcki (1 lipca 1923 r. - 5 listopada 1926 r)
- Płk J. Jagrym - Maleszewski (5 listopada 1926 r. - 24 styczeń
1935

r.)

- Gen. J. Kordian - Zamorski (24 styczeń 1935 r. - 1939 r.)

Jednostką za pomocą, której Komendant Główny wykonywał swoje
funkcje

była

Komenda

Główna.

Struktura organizacyjna Komendy Głównej (dalej KG) od jej
powstania do maja 1921 r. wyglądała następująco - KG dzieliła się
na

cztery

podstawowe

jednostki

organizacyjne,

wydziały:

a) Wydział I tzw. Administracyjny -odpowiedzialny za szeroko
pojętą

biurokrację,

sprawy

administracyjne

(kadry,

sprawy

personalne,

organizacja).

b) Wydział II tzw. Gospodarczy - odpowiedzialny za wykonanie
budŜetu

politykę

finansową

policji

państwowej

(księgowość,

zaopatrzenie,

aprowizacja

itd.).

c) Wydział III tzw. Wyszkolenie - odpowiedzialny za policyjne
szkolnictwo

zawodowe.

   d)   Wydział  IV  tzw.  Rejestracyjno  -  karny  -  najwaŜniejszy  z  punktu
widzenia  głównej  sfery  działalności  policji.  Odpowiadał  za  działania
na  rzecz  utrzymywania  porządku  i  bezpieczeństwa  publicznego  w
kraju,

ściganie

przestępstw,

współprace

innymi

organami

szeroko

pojętego

wymiaru

sprawiedliwości.

Wydział ten, najbardziej rozbudowany ze wszystkich czterech,
dzielił

się

następujące

referaty:

inwigilacyjno

informacyjny

- rozpoznawczy (te dwa referaty odpowiadały za penetrację i
rozbijanie

środowisk

przestępczych)

rejestracyjny

instrukcyjny

hodowli

tresury

psów

    -    drukarni policyjnej
W  okresie  od  maja  1921  r.  do  grudnia  1922  r.  dotychczasową
Komendę  Główną  włączono  bezpośrednio  w  strukturę  Ministerstwa
Spraw  Wewnętrznych  (jako  jednego  z  departamentów).  W  grudniu
1922  r.  z  powrotem  wyodrębniono  Komendę  Główną,  nadając  jej
nieco inną strukturę.

   a)   Wydział  I  tzw.  Ogólny  -  skupiający  zadania  istniejących
wcześniej

wydziałów

III

(biurokracja

wyszkolenie).

b) Wydział II tzw. Finansowo - gospodarczy - zadania zbliŜone
wydziału

sprzed

1921

c) Wydział III tzw. Personalno - dyscyplinarny - czuwał nad
kwestiami

kadrowymi

egzekwowaniem

odpowiedzialności

dyscyplinarnej

funkcjonariuszy.

   d)   Wydział  IV  tzw.  Rejestracyjno  -  pościgowy  -  odpowiednik
dawnego  wydziału  rejestracyjno  -  karnego,  wykonywał  zadania  z
zakresu         rejestracji  i  ewidencji  przestępstw,  współdziałał  przy
ich

wykrywaniu.

e) W 1924 r. powołano do Ŝycia Wydział V - o którym niŜej w
rozdziale

policji

politycznej.

f) Poza strukturą wydziałów funkcjonowała jeszcze Inspekcja
Komendy

Głównej

Policji

Państwowej,

sprawująca

nadzór

nad prawidłowym wykonywaniem zadań przez funkcjonariuszy
(czyli niejako "wydział wewnętrzny", kontrolny) i tzw. Samodzielny
Referat

Wojskowy.

Oprócz tego pod zwierzchnictwem Komendanta Głównego Policji
Państwowej pozostawała redakcja "Gazety Policji Państwowej" i
Główna

Szkoła

Policyjna.

Reorganizacja  z  1922  r.  nie  była  bynajmniej  końcem  reform
strukturalnych  w  policji.  W  lipcu  1926  r.  zmieniono  strukturę
Wydziału  IV  i  jego  nazwę  na  "Śledczo  -  pościgowy"  (a  później  na
"Centrala  SłuŜby  Śledczej").  Od  tej  pory  dzielił  się  on  na  referaty:

ogólny

polityczny

(

"referat

spraw

specjalnych")

kryminalny

1933

takŜe

rozpoznawczo

daktyloskopijny

(daktyloskopia to dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem
śladów pozostawianych przez powłoki skórne ciała np.:
odcisków

palców)

- od 1934 r. referat tzw. "policji kobiecej" (tym eufemizmem
określano

jednostkę

odpowiedzialną

walkę

nierządem

sutenerstwem)

- w 1936 r. struktura najwaŜniejszego w KG wydziału ustaliła się
na

referatów,

mianowicie:

ogólny,

kryminalny,

rozpoznawczy,

rejestracyjno

pościgowy,

"policji

kobiecej",

techniki

śledczej,

referat

"spraw

specjalnych".

Potem powstał jeszcze osobny referat tresury psów.

Oprócz

tego

skład

tego

wydziału

wchodziło:

Centralne

Laboratorium

Policji

Państwowej,

Centrala

Walki

Fałszerstwem

Pieniędzy,

            -  Centrala  ds.  Zwalczania  Nielegalnego  Obrotu  Narkotykami.
          Wydział  IV  miał  równieŜ  swój  własny  organ  prasowy,  a
mianowicie periodyk "Gazeta Śledcza".
W  tej  samej  reformie  (z  lipca  1926  r.)  zlikwidowano  dotychczasowy
Wydział  V  KG,  a  w  jego  miejsce  powołano  nową  jednostkę,  o  tym
samym  wprawdzie  numerze,  ale  radykalnie  róŜnym  przedmiocie
zainteresowania:  Wydział  V  tzw.  Dowodzenia  Ogólnego,  któremu
jednocześnie podporządkowano wszystkie szkoły policyjne, zarówno
dla  oficerów,  jak  i  szeregowych.  Podlegała  mu  takŜe  Centralna
Rezerwa Policji Państwowej (o czym mowa niŜej), jednakŜe jedynym
podmiotem władnym do dysponowaniem jednostkami tej rezerwy był
minister spraw wewnętrznych.

2.  Komendy  Okręgowe  Policji  Państwowej  (od  grudnia  1924  r.
przemianowane na Komendy Wojewódzkie)
Obejmowały  swoim  zasięgiem  teren  jednego  województwa  (za
wyjątkiem  Komendy  Stołecznej,  obejmującej  teren  Warszawy,
będącej  w  II  RP  miastem  wydzielonym,  nie  wchodzącym  w  skład
Ŝadnego województwa).
Poszczególne  okręgi  policji  państwowej  miały  przyporządkowane
numery:
    I - warszawski (obejmował województwo warszawskie, bez samej
Warszawy)

łódzki

III

kielecki

lubelski

białostocki

Miasta

Stołecznego

Warszawy

VII

krakowski

VIII

lwowski

tarnopolski

stanisławowski

poznański

XII

pomorski

XIII

wołyński

XIV

poleski

nowogordzki

XVI

wileński

(województwo  śląskie  miało  swoją  odrębną  policję  -  patrz  wyŜej)

Uczestnicy  kursu  oficerskiego  policji  województwa  śląskiego.
Fotografia ze zbiorów WyŜszej Szkoły Policji w Szczytnie.
W  duŜym  uproszczeniu  Komendy  Okręgowe  (Wojewódzkie)  pełniły
analogiczne  funkcje  jak  Komenda  Główna,  tyle  Ŝe  na  odpowiednio
mniejszym  obszarze.  Posiadały  one  równieŜ  zbliŜone  struktury
organizacyjne,  z  oddziałami  administracyjnymi  i  gospodarczymi.
Komendanci  okręgowi  (wojewódzcy)  byli  powoływani  przez  ministra
spraw wewnętrznych na wniosek komendanta głównego. Do zakresu
kompetencji

komendanta

okręgowego

naleŜało

wykonywanie

zaleceń  władz  państwowych  i  samorządowych  w  województwie,
organizacja  ochrony  bezpieczeństwa  publicznego  na  "swoim
terenie", nadzór nad podległymi mu funkcjonariuszami, zaopatrzenie,
uzupełnienie, wyszkolenie funkcjonariuszy w jego okręgu.

3. Komendy Powiatowe Policji Państwowej
Obejmowały  swym  zasięgiem  teren  powiatu.  O  ile  jednak  Komendy
Okręgowe  istniały  w  kaŜdym  województwie,  to  ich  powiatowe
odpowiedniczki nie występowały w kaŜdym powiecie. Ze względu na
trudności  finansowe  państwa  polskiego,  dla  powiatów  o  mniejszej
gęstości zaludnienia tworzono jedną komendę powiatową dla dwóch
bądź  więcej  jednostek  samorządu  terytorialnego  tego  typu.  W  tzw.
powiatach  miejskich  (więcej  na  ich  temat,  patrz  link  do  art.  o
administracji  II  RP)  tworzono  komendy  miejskie  (o  identycznym
charakterze  jak  powiatowe).  Komendant  powiatowy  podlegał
bezpośrednio  okręgowemu  (wojewódzkiemu).  Zadania  komendanta
powiatowego  (miejskiego)  były  analogiczne  do  tych  powierzonych
komendantowi  okręgowemu  (patrz  wyŜej),  tyle  Ŝe  na  niŜszym

szczeblu. Podlegały mu komisariaty i posterunki policji państwowej
na terenie jego powiatu.

4.

Komisariaty

Policji

Państwowej

Ulokowane w większych miastach w powiecie, bądź w dzielnicach
duŜych

miast

przypadku

Komend

Miejskich).

Posterunku

Policji

Państwowej

Ulokowane w małych miastach, gminach, na większych dworcach
kolejowych.

Tydzień Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Krakowie.
Policjant w masce przeciwgazowej na koniu. Maj 1934. NAC.

    W  powyŜszej  strukturze  nie  mieści  się  waŜna  formacja,  jaką  były
jednostki rezerwowe policji państwowej. Bezpośredni bodziec do ich
powstania  dały  wystąpienia  niezadowolonych  z  polityki  rządu
robotników,  które  miały  miejsce  w  Krakowie  w  listopadzie  1923  r.,

którym  zwykłe  jednostki  policji  nie  potrafiły  zaradzić  i  dla
"uśmierzenia" niezadowolenia społecznego trzeba było uŜyć wojska.
Oddziały  Rezerwy  Policji  Państwowej  były  przeznaczone  właśnie  do
tłumienia  manifestacji,  strajków,  które  wymknęły  się  spod  kontroli,
a

takŜe

wystąpień

charakterze

rewolucyjnym.

    Jednostki  te  posiadały  całkowity  ekwipunek  polowy,  miały
charakter  kompanii  szkolnych,  w  których  zasadniczo  prowadzono
normalne  szkolenie  niŜszych  funkcjonariuszy,  jednakŜe  były  zawsze
gotowe do działania. Były nieliczne, występowały w sile kompanii w
niektórych województwa, w razie potrzeby mogły być jednak uŜyte w
dowolnym

miejscu

(9).

W latach 20-tych zainteresowanie władz oddziałami rezerwowymi

stopniowo  osłabło.  Swój  renesans  przeŜyły  one  znowu  w  czasie
Wielkiego Kryzysu Gospodarczego. Liczne w tym okresu wystąpienia
społeczne,  wywołane  coraz  bardziej  pogarszającymi  się  warunkami
Ŝycia, przerastały moŜliwości policji państwowej. W wrześniu 1932 r.
na  mocy  zarządzenia  ministra  spraw  wewnętrznych  płk  B.
Pierackiego, zreorganizowano oddziały rezerwowe, tworząc Rezerwę
Szeregowych  przy  Komendzie  Głównej  Policji  Państwowej  (później
Centralna  Rezerwa).  Podobnie  jak  wcześniejsze  oddziały  tego  typu,
jej  uŜycie  pozostawało  w  wyłącznej  dyspozycji  ministra  spraw
wewnętrznych,

jej

siedzibą

był

śyrardów.

Jednostki

rezerwy

złoŜone

były

tzw.

funkcjonariuszy

kontraktowych, którzy nie byli "pełnoprawnymi" pracownikami
policji (była to niejako słuŜba przejściowa, szkolenie dla kandydatów
na

policjantów).

Wypłacano

niŜsze

wynagrodzenie

(ale

otrzymywali  wyŜywanie), byli skoszarowani, w kaŜdej chwili musieli
być  gotowi  do  akcji.  Początkowo  było  pięć  kompani  rezerwowych,
potem  powstawały  kolejne.  W  1938  r.  powołano  do  Ŝycia  takŜe
szwadrony konnej Rezerwy Policji Państwowej (gdyŜ oddziały konne
okazały się skuteczniejsze w rozpędzaniu wystąpień i demonstracji).
W  praktyce  rezerwa  została  wykorzystana  m.in.  w  "uspokajaniu"
chłopów  biorących  udział  w  strajkach,  górników  protestujących  na
Śląsku  i  w  Zagłębiu  Dąbrowskim,  włókniarzy  w  Łodzi  i  okolicach,
robotników  krakowskich  fabryk  itd.  (o  tych  wydarzeniach  więcej  w
innym miejscu).

a) prewencyjną - polegającą na zapobieganiu naruszeniom prawa.
To

działania

uprzednie,

mające

celu

nie

dopuszczenie

popełnienia

przestępstwa.

   b)   represyjna  -  polegająca  na  podjęciu  działań  zmierzających  do
wykrycia  sprawców  juŜ  popełnionego  przestępstwa  oraz  ich  ujęciu
w

celu

zastosowania

wobec

nich

represji

(ujemnych

konsekwencji:

pozbawienia

wolności,

grzywny

itd.)

Poza  tym  policja  pełni  równieŜ  funkcje  procesowe,  tzn.  poszukuje,
ujawnia  i  utrwala  dowody  (odciski  palców,  ślady  mechanoskopijne,
traseologiczne  itd.)  i  dokonuje  innych  czynności  procesowych,
niezbędnych  dla  prawidłowego  przebiegu  postępowania  sądowego.

W  ramach  wykonywania  powyŜszych  funkcji  funkcjonariusze  policji
państwowej  II  RP  byli  podporządkowani  trzem  róŜnym  kategoriom
podmiotów,  w  zaleŜności  o  rodzaju  sprawy,  którą  prowadzili:
   a)   w  zakresie  organizacji,  zaopatrzenia,  wyszkolenie  itp.
poszczególni  funkcjonariusze  byli  podporządkowani  zwierzchnikom
policyjnym,

poczynając

swojego

bezpośredniego

przełoŜonego,  poprzez  komendantów  powiatowych,  okręgowych  i
wreszcie  komendanta         głównego.  Zatem  o  tym  jakie  mundury
będą  nosić  policjanci,  kiedy  i  gdzie  będą  odbywać  szkolenie,  kto
awansuje,  a  kto  dostanie         podwyŜkę,  decydował  sam  aparat
policyjny

komendantem

głównym

czele.

   b)   w  zakresie  utrzymywania  bezpieczeństwa  i  porządku  oraz
czynności  wykonawczych  władzy  państwowej,  funkcjonariusze
policji  byli         podporządkowani  organom  administracji  ogólnej
(czyli  np.:  wojewodom,  starostom).  Czyli  w  przypadku  np.:
zabezpieczania

przebiegu

zgromadzenia

publicznego,

komendant powiatowy policji był zobowiązany wypełniać polecenia
starosty.
c) w zakresie zaś wykonywania czynności procesowych (w ramach
dochodzenia,

śledztwa)

funkcjonariusze

policji

podlegali

właściwym         organom  procesowym  (sędziowie,  prokuratorzy).

Policja  państwowa  była  organizacją  zhierarchizowaną,  opartą  na
wzorcach  wojskowych.  Co  do  zasady  jej  funkcjonariusze  działali
umundurowani, mieli, w zakresie wykonywania swoich zadań, prawo
do  posługiwania  się  środkami  przymusu  bezpośredniego  i  bronią.
Gdy  jednostki  policji  nie  były  w  stanie  zapewnić  ochrony
bezpieczeństwa  i  spokoju  publicznego,  do  zadań  tych  mogło  być
uŜyte wojsko, zwłaszcza gdy chodziło o tłumienie zbiorowych aktów

gwałtu lub zbrojnych wystąpień przeciwko państwu, bezpieczeństwu
Ŝyciu  lub  mienia  obywateli  (10).  Związek  między  policją  a  wojskiem
działał  teŜ  w  drugą  stronę.  Zgodnie  z  rozporządzeniem  o  policji
państwowej z 1928 r. w razie mobilizacji policja państwowa stawała
się z mocy prawa częścią polskich sił zbrojnych (11).

O bliskich związkach policji państwowej z wojskiem świadczy teŜ to,
Ŝe wielu jej funkcjonariuszu trafiło do niej z sił zbrojnych. Proces ten
nasilił  się  szczególnie  po  1926  r.,  gdy  władzę  objęła,  opierająca  się
przede wszystkim na armii, sanacja. Wielu wysokich oficerów policji
posiadało  równieŜ  wysoki  stopień  wojskowy,  jak  chociaŜby  gen.
Ignacy  Kordian  -  Zamorski,  "przetransferowany"  z  wojska  do  policji
w

1935

roku.

Obowiązki funkcjonariuszy policji państwowej były definiowane
następująco:

wierność

wobec

Rzeczpospolitej

posłuszeństwo

wobec

przełoŜonych

poszanowanie

prawa

     -     gorliwość  sumienność,  bezstronność  w  wykonywaniu
obowiązków.
Na  uwagę  zasługuje  doprecyzowanie  powyŜszych  obowiązków
zawarte  w  podręczniku  dla  policjantów.  Wg  niego  policjant  "winien
uwaŜać  się  za  sługę  oraz  opiekuna  publiczności  i  traktować
wszystkich  szanujących  prawa  obywateli,  bez  względu  na  ich
stanowisko  społeczne  i  wyznanie,  równomiernie  i  z  bezwzględną
uprzejmością " (12).

Policjanci patrolujący ulice. Marzec 1936. NAC

Liczebność,

rekrutacja,

szkolenie

W policji państwowej zatrudnione były dwie kategorie osób:

funkcjonariusze

policji

b) urzędnicy i personel pomocniczy (dozorcy, kierowcy,
sprzątaczki

itd.)

Liczebność funkcjonariuszy i innych pracowników policji w róŜnych
okresach funkcjonowania Policji Państwowej (w zaokrągleniu):

Rok

Liczba
funkcjonariuszy

Liczba

urzędników

pracowników pomocniczych

1922 33 tys. osób

brak danych

1923 49 tys. osób

brak danych

1924 44 tys. osób

brak danych

1926 37 tys. osób

1,2 tys. osób

1930 33 tys. osób

1,1 tys. osób

1933 31 tys. osób

1 tys. osób

1938 32 tys. osób

1 tys. osób

Jak  widać  z  powyŜszych  danych  największa  liczba  funkcjonariuszy
pracowała  w  policji  w  1923  r.  Był  to  zatem  okres  zaraz  po
zakończeniu  unifikacji  aparatu  policyjnego  w  Polsce  (patrz  wyŜej),
potem  następowała  stopniowa  reorganizacja  tej  formacji,  co
skutkowało  ograniczeniem  liczby  zatrudnionych.  Bardziej  radykalny
spadek  liczby  funkcjonariuszy  nastąpił  w  okresie  Wielkiego  Kryzysu
Gospodarczego, co związane było z ogólną polityką zaciskania pasa,
oszczędności  budŜetowych.  Po  jego  zakończeniu  (co  w  Polsce
notuje  się  od  roku  1935)  nastąpił  stopniowy,  acz  niewielki  wzrost
liczby zatrudnionych. Warto zauwaŜyć, Ŝe po maju 1926 r. nie doszło
do zwiększenia liczebności policji, a wręcz przeciwnie jej spadek, co
jest  o  tyle  ciekawe,  Ŝe  w  ustrojach  niedemokratycznych  z  reguły
zwiększa

się

liczbę

pracowników

wszelkich

organów

odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.
Co ciekawe, obecnie liczebność policji w Polsce wynosi ok. 100 tys.
funkcjonariuszy  (13),  choć  terytorium  państwa  od  czasów  II  RP
zmniejszyło się, a liczba ludności wzrosła z 35 mln w 1939 r. do 38,5
mln  w  2008  r.  (tymczasem  liczba  policjantów  potroiła  się).

W  1930  r.  jeden  funkcjonariusz  policji  państwowej  przypadał  na  ok.
800

mieszkańców

(14).

Przy  naborze  do  policji  państwowej  stosowano  dość  surowe
wymagania.  Rozporządzenie  Prezydenta  z  1928  r.  zawierało
następujące  warunki,  które  musiał  spełnić  kaŜdy,  kto  chciał
przywdziać

mundur

policjanta:

posiadanie

obywatelstwa

polskiego,

     -     "nieskazitelna  przeszłość"  -  wymóg  ten  naleŜało  zapewne
łączyć  z  warunkiem  aby  przeciwko  kandydatowi  nie  toczyło
się           postępowanie  karne  o  przestępstwo  ścigane  z  urzędu.  Co
ciekawe osoba juŜ karana mogła zostać funkcjonariuszem, ale tylko
po

uzyskania

zgody

ministra

spraw

wewnętrznych,

wiek

granicach

lat,

     -     "odpowiednie  uzdolnienie  fizyczne"  -  oceniane  przez  komisję
rekrutacyjną,
     -     zdolność  do  czynności  prawnych  -  czyli  zdolność  do
nawiązywania,  zmiany  i  rozwiązywania  stosunku  prawnego  mocą
własnego          oświadczenia woli (w uproszczeniu - osoba nie mogła
być

ubezwłasnowolniona),

biegła

znajomość

języka

polskiego,

- wykształcenie ogólne w zakresie co najmniej 4 klas szkoły

powszechnej

(czyli

podstawowej),

     -     kandydaci  na  oficerów  musieli  posiadać  co  najmniej
wykształcenie  średnie  ogólnokształcące  (wtedy  gimnazjum  bądź
liceum),  lub           zawodowe,  tudzieŜ  nominację  oficerską  w  wojsku
polskim.
Dodatkowym  wymogiem  był  obowiązek  wcześniejszego  odbycia
słuŜby  wojskowej.  Szeregowi  funkcjonariusze  zaczynali  od  stopnia
szeregowego,  oficerowie  co  do  zasady  od  aspiranta.  Wyrazem
silnych  związków  między  policją  a  wojskiem,  była  zasada  zgodnie  z
którą  oficer  przechodzący  armii  do  policji  nie  mógł  otrzymać
niŜszego stopnia niŜ miał wcześniej w wojsku.
Do policji mogły być takŜe przyjęte kobiety (nie dotyczył ich wymóg
odbycia słuŜby wojskowej).
Szkolenie  adeptów  "sztuki  policyjne"  odbywało  się  w  szkołach
podoficerskich,  mieszczących  się  w  śyrardowie,  Piaskach  (okolice
Sosnowca)  i  Mostach  Wielkich  (obecnie  miejscowość  ta  połoŜona
jest  w  granicach  Ukrainy).  Siedziba  szkoły  oficerskiej  (Główna
Szkoła

Policyjna)

znajdowała

się

Warszawie.

Szkolenie

policjantów odbywało się równieŜ (była o tym mowa wyŜej) w
jednostkach rezerwy policji państwowej.
powrót do początku.
Rangi w latach 1936 - 1939

Stopień

policji

państwowej

Odpowiednik

wojsku

polskim

Generalny Inspektor

Generał dywizji lub Generał
brygady

Nadinspektor

Brak odpowiednika

Inspektor

Pułkownik

Podinspektor

Major

Nadkomisarz

Brak odpowiednika

Komisarz

Kapitan

Podkomisarz

Porucznik

Aspirant

Podporucznik

Starszy przodownik

Starszy sierŜant

Przodownik

SierŜant

Starszy posterunkowy

Plutonowy

Posterunkowy

Kapral

Funkcjonariusze w stopniu od posterunkowego do starszego
przodownika byli szeregowymi policji państwowej, od aspiranta w
górę zaś oficerami.

Funkcjonariusze

warszawskiego

oddziału

specjalnego

Policji

Państwowej w strojach szturmowych - kuloodpornych zbrojach
płytowych, hełmach wz.16 z orłami i numerem słuŜbowym, tarczami i
pistoletam: funcjonariusz z lewej z Cebrą, z prawej z Mauserem
M1914. Strzał 4/2007.

Umundurowanie

uzbrojenie

Odznaka słuŜbowa funkcjonariusza policji państwowej. Fotografia ze
zbiorów

WyŜszej

Szkoły

Policji

Szczytnie

Funkcjonariusze policji państwowej, jako członkowie formacji
wzorowanej na wojsku, musieli posiadać odpowiedni uniform.
Zgodnie

przepisami

składał

się

nań:

- czapka okrągła z długim okutym daszkiem (w zimie tzw.
czapka

narciarska),

- kurtka typu wojskowego zapinana pod szyję z chabrowymi
patkami na kołnierzu oraz z oznaczeniami szarŜ policyjnych

naszywkami,

spodnie

bryczesy,

buty

oficerki,

- płaszcz sukienny bądź peleryna nieprzemakalna z kapturem,

tego

pas

skórzany.

Całość

kolorze

ciemnogranatowym

(16).

uzbrojenie

tej

formacji

składało

się:

karabin

Mannlicher

wz.

(kal.

mm)

rewolwer

Nagant

wz.

(kal.

7,62

mm)

pistolet

Suomi

(kal.

mm)

- takŜe inne rodzaje broni, pozostałe jeszcze po formacjach
zaborczych.
powrót

początku.

Policja śledcza
Szczególną  uwagę  naleŜy  poświęcić  pionowi  śledczemu  policji
państwowej,  do  którego  naleŜała  najwaŜniejsza  z  funkcji  tej
formacji,  czyli  zwalczanie  przestępczości.  Za  koordynację  i  nadzór
tego  rodzaju  działalności  odpowiadał  wydział  IV  KG  (patrz  wyŜej),
zaś  przy  Komendach  Okręgowych  powołano  do  Ŝycia  Okręgowe
Urzędy  Policyjno  -  śledcze  (od  1922  r.  Okręgowe  Urzędy  Śledcze),
odpowiedzialne za prowadzenie czynności dochodzeniowo-śledczych
pod  kierunkiem  sądów  i  prokuratury.  Szef  powyŜszego  urzędu  pełnił
z  reguły  funkcję  zastępcy  komendanta  okręgowego  policji  (co
podkreślało  rangę  tej  instytucji).  Urzędy  te  istniały  tylko  przy
Komendach  Okręgowych,  nie  było  ich  na  niŜszych  szczeblach
(powiaty  itd.).  W  1924  r.  zlikwidowano  Okręgowe  Urzędy  Śledcze,  a
w ich miejsce utworzono "referaty kryminalne", działające w kaŜdej
Komendzie Okręgowej.

Taka struktura organizacyjna nie utrzymała się jednak długo. W lipcu
1926  r.,  drogą  rozporządzenia  ministra  spraw  wewnętrznych,
dokonano  bardzo  powaŜnej  reorganizacji  pionu  śledczego.  Zmiany
dotknęły  wszystkie  szczeble  organizacyjne  policji,  od  Komendy
Głównej poczynając, gdzie jednak nadal za pion śledczy odpowiadał
Wydział IV. Za naczelne zadania tej jednostki uznano:
     -     ogólnopaństwowa  rejestracja  przestępstw  i  przestępców
     -     organizacja  i  kierowanie  działaniami  zmierzającymi  do
zwalczania  przestępczości  (od  politycznej  jak  zdrady  stanu,  do
pospolitej           jak  kradzieŜe  czy  rozboje)  w  skali  całego  kraju.

nadzorowanie

policji

śledczej

całym

kraju

     -     wydawanie  instrukcji  śledczych  dla  jednostek  śledczych  na
niŜszym szczeblu.
Nadto  powołano  do  Ŝycia  Urzędy  Śledcze,  działające  przy
Komendach  Wojewódzkich,  które  podlegały  bezpośrednio  pod
Wydział  IV  KG  i  wydziały  bezpieczeństwa  Urzędów  Wojewódzkich.
Naczelnicy  tych  urzędów,  tak  jak  przed  1924  r.  byli  jednocześnie
zastępcami komendantów wojewódzkich. Urzędy Śledcze dzieliły się
na  dwa  działy:  polityczny  (o  czym  niŜej)  i  kryminalny,  których
szefowie  byli  zastępcami  naczelnika  urzędu.  Jednostki  te  nie
zajmował  się  bezpośrednio  prowadzeniem  konkretnych  śledztw,  ale
koordynowały i nadzorowały ich przebieg. Sprawowały takŜe nadzór
nad  ogólnym  funkcjonowaniem  słuŜby  śledczej  w  województwie.

W  Komendach  Powiatowych/Miejskich  na  mocy  tego  samego
rozporządzenia  powołano  "wydziały  śledcze",  na  których  spoczywał
główny  cięŜar  prowadzenia  śledztw  we  współpracy  i  pod  kontrolą
sądów i prokuratury. W praktyce utworzono wydziały śledcze tylko w
niektórych Komendach Powiatowych (32 na terenie całego kraju) i w
9  Komendach  Miejskich  w  największych  polskich  miastach.
Spowodowane

było

głównie

koniecznością

racjonalizacji

wysiłków  i  nakładów,  wymuszoną  przez  skromne  środki  jakimi
dysponowała  policja.  Oprócz  tego  w  ramach  pionu  śledczego
powoływano  specjalne  oddziały  do  walki  np.:  z  ukraińskimi
nacjonalistami,  komunistami,  czy  brygady  "policji  kobiecej"  w
duŜych

miastach

(do

walki

nierządem).

Taka  struktura  pionu  śledczego  policji  utrzymała  się  aŜ  do  1939  r.

Jeśli  chodzi  o  wykrywalność  przestępstw  (podstawowy  wskaźnik
skuteczności  policji),  to  naleŜy  uznać,  Ŝe  była  ona  "raczej  wysoka",
co przyznawano nawet w czasach, gdy raczej niechętnie odnoszono
się  do  osiągnięć  II  RP  (17).  RównieŜ  w  Międzynarodowej  Komisji
Policji  Kryminalnej  ("Interpol")  polska  policja  była  oceniania  bardzo
wysoko, jako "organ fachowy i sprawnie kierowany" (18).
powrót

początku.

Policja polityczna
Pion  polityczny  w  policji  państwowej  II  RP,  istniał  niemalŜe  od  jej
powstania  (nie  był  zatem  wytworem  sanacji).  Pierwszą  jednostką
odpowiedzialną  za  tą  formę  działalności  był  tzw.  Inspektorat  DP
("Defensywy  Politycznej",  tak  bowiem  eufemistycznie  określano
działania  o  charakterze  politycznym,  stąd  teŜ  skrót  "Defa")  w

Komendzie  Głównej.  "W  terenie"  działał  on  przez  funkcjonariuszy
policji  śledczej,  gdyŜ  nie  posiadała  własnych  jednostek  niŜszego
rzędu.

Inspektorat  przekształcony  został  następnie  w  Wydział  IVD  (będący
częścią  Wydziału  IV  KG),  podlegający  bezpośrednio  komendantowi
głównemu.  W  poszczególnych  Okręgowych  Urzędach  Śledczych
powołano  tzw.  Ekspozytury  IVD  (podporządkowane  Wydziałowi  IVD
w  KG),  najniŜszym  zaś  szczeblem  tej  struktury  były  tzw.  "agentury"
rozlokowane  w  powiatach.  Głównym  przedmiotem  zainteresowania
tych jednostek były osoby i organizacje: "podejrzane politycznie oraz
ruchy  polityczno  -  społeczne  o  charakterze  antypaństwowym  i
wywrotowym" (19), a takŜe szpiegostwo. NaleŜy pamiętać, Ŝe okres
kiedy  tworzono  powyŜsze  struktury,  początek  lat  20-tych,  to  czas
walki  o  utrzymanie  państwowości  polskiej  (przede  wszystkim  z
Rosją  Radziecką,  silnie  wspieraną  przez  miejscowych  bolszewików
(20)).

Formacja powyŜsza działała w sposób tajny, jej funkcjonariusze byli
nieumundurowani,  zajmowali  się  głównie  inwigilacją  i  śledzeniem
określonych

wyŜej

środowisk,

czynności

wykonawcze

(np.:

aresztowania)  naleŜały  głównie  do  "mundurowych",  policjantów
policji  śledczej.  Ekspozytury  IV  D  składały  się  z  3  referatów:

informacyjno

sprawozdawczy,

rejestracyjno

śledczy,

administracyjno

prawny.

Dwa  pierwsze  nie  istniały  w  społecznej  świadomości,  ich  siedziby
były  tajne.  Do  nich  naleŜało  prowadzenie  działań  inwigilacyjnych,
jednakŜe  oficjalnie  śledztwa  w  sprawach  politycznych  prowadził
referat administracyjno - prawny. Obsada Ekspozytury IV D składała
się

naczelnika,

jego

zastępcy,

sekretarza,

urzędników

kancelaryjnych

funkcjonariuszy

"słuŜby

zewnętrznej"

(wywiadowców),  współpracujących  z  konfidentami.  Ci  ostatni
działali  niejawnie  w  środowiskach  interesujących  pion  polityczny,
pobierali wynagrodzenie od policji (21).

W  1923  r.  zlikwidowano  Wydział  IV  D  i  jego  ekspozytury,  próbując
podporządkować  pion  polityczny  organom  administracji  publicznej
(wojewodom, starostom). Powołano wtedy tzw. SłuŜbę Informacyjną,
funkcjonującą  w  ramach  administracji  rządowej.  Próba  ta  jednak
okazała  się  całkowicie  nieudana,  co  spowodowało  powrót  policji

politycznej

struktur

policyjnych.

kwietniu

1924

rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych powołano do Ŝycia
Wydział V KG, odpowiedzialny właśnie za policję polityczną.
Składał

się

następujących

działów:

organizacyjno

personalnego

inspekcyjnego

ogólnoinformacyjnego

- przestępczości, w jego obrębie wyróŜniona zaś referaty
odpowiadające

poszczególne

"obszary

zagroŜenia":

komunistyczno

wywrotowy

ukraiński

rosyjski

białorusko

litewski

niemiecki

Ŝydowski

czeski

zawodowy

prasowy

związków

organizacji

legalnych

sekt

religijnych

Przy  Komendach  Okręgowych  powstały  wtedy  Okręgowe  Urzędy
Policji  Politycznej,  zaś  w  powiatach  i  powiatach  miejskich
ekspozytury  (oddziały)  tych  urzędów.  Cała  ta  struktura  była
utajniona,  pracownicy  pionu  politycznego  zaś  oficjalnie  naleŜeli  do
słuŜby śledczej.
W  lipcu  1926  r.  doszło  do  kolejnej  reorganizacji  -  zlikwidowano
Wydział  V  KG,  i  Okręgowe  Urzędy  Policji  Politycznej  oraz  ich
ekspozytury. Ich dotychczasowe kompetencje rozdzielono pomiędzy
Wydział  IV  KG,  Ministerstwo  Spraw  Wewnętrznych  i  wojewodów.
NaleŜy  tu  zwrócić  uwagę  na  to,  Ŝe  formalnej  likwidacji  pionu
politycznego  dokonała  sanacja,  której  (jako  formacji  dąŜącej  do
rozszerzenia  kontroli  nad  Ŝyciem  publicznym)  policja  polityczna
mogła  być  ze  wszech  miar  przydatna.  Likwidację  odrębnego  pionu
policji politycznej, uzasadnia się to tym, Ŝe po 1924 r. miała ona zbyt
duŜą  autonomię  w  stosunku  do  "ogólnej"  (22).  Nowej  władzy  mogło
teŜ  chodzić  o  to,  aby  przez  takie  posunięcie  pozbyć  się  z  tego
waŜnego obszaru, wrogich jej, bądź "niepewnych" funkcjonariuszy.

Po 1926 r. za sprawy polityczne odpowiadał nowo powołany "referat
do  spraw  specjalnych"  Wydziału  IV  KG.  Jego  podstawowym
zadaniem  była  koordynacja  i  nadzór  nad  działaniami  policji  w

zakresie  zwalczania  ruchów  "antypaństwowych  i  wywrotowych".
Działania  bezpośrednio  zwalczające  te  ruchy  prowadziły  Urzędy
Śledcze,  referat  ds.  specjalnych  tylko  je  koordynował,  mógł  jednak
w

"szczególnie

waŜnych"

sytuacjach

przejąć

bezpośrednie

kierownictwo  nad  daną  sprawą.  Referat  ten  zajmował  się  takŜe
ewidencjonowaniem  i  rejestrowaniem  przestępstw  politycznych,
gromadzeniem  danych  na  temat  organizacji  i  poszczególnych  osób
(kartoteki),  wydawaniem  "Poufnego  Przeglądu  Inwigilacyjnego"  itd.
Na  niŜszych  szczeblach  za  sprawy  polityczne  odpowiadały,  jak  to
było  powiedziane  juŜ  wyŜej,  Urzędy  Śledcze.  Nastąpiło  zatem
połączenie policji śledczej z polityczną. Taka struktura utrzymała się
do końca istnienia II RP.

NaleŜy  podkreślić  duŜą  skuteczność  działań  w  zakresie  policji
politycznej

okresie

sprawowania

władzy

przez

obóz

Piłsudskiego.  Przeprowadziła  ona  liczne  aresztowania  wśród
ukraińskich  nacjonalistów,  polskiej  skrajnej  prawicy  spod  znaku
Obozu  Narodowo  -  Radykalnego  czy  komunistów  (np.:  na  skutek  jej
działania  wielu  przywódców  powojennej  Polski,  przed  wojną  było
"pensjonariuszami" zakładów karnych, dotyczy to m.in.: W. Gomułki,
B.  Bieruta  czy  E.  Ochaba).  O  wzrastającej  aktywności  policji
politycznej  świadczą  teŜ  liczby.  W  1924  r.  za  przestępstwa
przeciwko  państwu  (główny  przedmiot  zainteresowania  pionu
politycznego policji) skazano 294 osoby, w roku 1937 juŜ 3755 osób
(23) (a kaŜde skazanie musiało być poprzedzone wykryciem sprawcy
przez policję).

Na  uwagę  zasługuje  takŜe  kwestia  stosunków  pomiędzy  pionem
politycznym  policji  państwowej,  a  Oddziałem  II  Sztabu  Generalnego
(potem  Głównego),  gdyŜ  obie  te  formacje  odpowiadały  za
kontrwywiad  (zwalczanie  szpiegostwa).  W  1922  r.  wydany  został
ściśle  tajny  okólnik  ministra  spraw  wewnętrznych,  który  rozdzielał
kompetencje  tych  dwóch  jednostek  -  zgodnie  z  nim  Oddział  II  miał
zajmować  się  tylko  tymi  zagadnieniami  w  dziedzinie  zwalczania
szpiegostwa, które były bezpośrednio związane z wojskiem. Pomimo
tych  uzgodnień  w  latach  1924  -  26  dochodziło  do  ciągłych  sporów
kompetencyjnych  między  tymi  słuŜbami.  Po  zamachu  majowym
całość  spraw  kontrwywiadowczych  powierzono  wojsku.  W  1934  r.
zostało  zaś  wydane  rozporządzenie  Prezydenta  RP  o  niektórych
przestępstwach

przeciwko

bezpieczeństwu

państwa,

które

zobowiązywało policję do ścisłego współdziałania z Oddziałem II
Sztabu Głównego w sprawach o charakterze szpiegowskim.

"Karzące ramię sanacji" - Policja w warunkach dyktatury.
Na zakończenie kilku uwag wymagają procesy, jakie zaszły w policji
państwowej

1926

Głównym

postulatem

marszałka

Piłsudskiego,  zarówno  przed,  jak  i  po  maju,  było  wzmocnienie
państwa,  poprzez  m.in.  wzmocnienie  autorytetu  aparatu  władzy.
Realizacja tego zamierzenia niejako siłą rzeczy musiała doprowadzić
do  zwiększenia  kompetencji,  zakresu  zadań  i  nakładów  na  policję
państwową  jako  główny  organ  odpowiedzialny  za  bezpieczeństwo
"na  froncie  wewnętrznym",  a  co  za  tym  idzie,  musiało  to
spowodować ogólne umocnienie się pozycji tej formacji. Były  to nie
tylko  spodziewane,  ale  wręcz  oczekiwane  przez  funkcjonariuszy
policji24.  Osoby  te  z  reguły  oczekiwały  w  związku  z  tym,  równieŜ
poprawy swojego losu materialnego, który w borykającej się z liczny
problemami  gospodarczymi  i  innymi,  pilniejszymi  wydatkami,
"przedmajowej"

Rzeczpospolitej,

nie

był

zbyt

świetlany.

Zamach majowy nie przyniósł od razu duŜych zmian personalnych w
policji  państwowej,  początkowo  ograniczyły  się  one  tylko  do
najwyŜszych  stanowisk  -  w  listopadzie  1926  r.  na  stanowisku
komendanta głównego Michała Borzęckiego zastąpił wywodzący się
z  armii  płk  szwolaŜerów  Janusz  Jagrym  -  Maleszewski.  "Czystki"
(choć  bynajmniej  nie  w  stalinowskim  tego  słowa  znaczeniu)
rozpoczęły  się  dopiero  w  1927  r.  wymieniono  13  z  17  komendantów
wojewódzkich

około

połowy

komendantów

powiatowych.

W  Policji  dochodziło  równieŜ  do  zmian  róŜnego  rodzaju.  Władze
sanacyjne  wykazały  się  większą  dbałością  o  wyszkolenie  i
wyposaŜenie  policjantów.  Wprowadzono  system  permanentnego
doszkalania  i  rotacji  funkcjonariuszy  (byli  np.:  przenoszeni  z  pracy
śledczej do ogólnej, z duŜych miast do mniejszych i z powrotem, tak
aby  mogli  poznać  i  jednocześnie  zdobyć  doświadczenie  w  róŜnych
warunkach).  Szkolenia  obejmowały  równieŜ  zapoznawanie  się  z
nowymi  metodami  śledczymi,  technikami  ujawniania  dowodów
(daktyloskopia  itd.).  Poprawiono  równieŜ  wyposaŜenie  policji  w
środki  i  urządzenia  niezbędne  dla  poprawnego  wykonywania  jej
funkcji (broń, specjalistyczne laboratoria, psy policyjne itd.). Nie bez
znaczenia

pozostało

takŜe

polepszenie

sytuacji

materialnej

funkcjonariuszy (wynagrodzeń), choć nadal pozostawało ono dalekie
od oczekiwań. Warto równieŜ podkreślić odciąŜenie policji od zadań,
łączących się z wykonywaniem wielu drobnych, acz uciąŜliwych i
czasochłonnych czynności (jak utrzymywanie porządków na placach

i targach, doprowadzanie "niepokornych" petentów do urzędów
administracji publicznej itp.), co pozwalało jej skoncentrować się na
głównym obszarze działalności.

Policjanci z uratowanym spod gruzów dzieckiem na ulicy Freta w
Warszawie 31.05.1935. NAC

Trafne  okazały  się  nadzieje  na  zwiększenie  moŜliwości  działania
policji.  Nastąpiło  bowiem  "rozszerzenie  zakresu  zadań  przypisanych
policji  państwowej,  głównie  z  zakresu  ochrony  bezpieczeństwa
publicznego,

zgodnie

wymaganiami

podyktowanymi

przez

dokonujące  się  w  państwie  przemiany  polityczne  i  ustrojowe"25.  Z
czasem  przybierało  to  coraz  większy  zasięg,  w  1934  r.  po
zamordowaniu  przez  ukraińskich  nacjonalistów  zwierzchnika  policji
państwowej,  ministra  spraw  wewnętrznych  płk  B.  Pierackiego,
Prezydent  RP  wydał  rozporządzenie,  na  mocy  którego  osoby
"zagraŜające  bezpieczeństwu  i  porządkowi  publicznemu"  miały  być

umieszczane

obozie

odosobnienia

Berezie

Kartuskiej.

Teoretycznie  decydujący  głos  w  sprawie  umieszczenia  danej  osoby
w  tym  obozie  miał  sędzia  śledczy,  jednak  w  praktyce  rozstrzygali  o
tym  funkcjonariusze  policji  i  urzędnicy  administracji  ogólnej  (26).
Zatem  kompetencje  policji  państwowej  zostały  rozszerzone  na
obszar tradycyjnie zastrzeŜony dla władzy sądowniczej.

Zwiększyło  się  równieŜ  zapotrzebowanie  na  "usługi"  świadczone
przez  policję  państwową.  Brała  ona  udział  w  zwalczaniu  akcji
organizowanych

przez

ukraińskich

terrorystów

kresach,

chłopskich  strajków  w  latach  30.,  czy  komunistów  (o  tym  bardziej
szczegółowo  przy  innym  miejscu).  Nie  moŜna  jednak  zapominać,  Ŝe
tego rodzaju działania policja musiała podejmować takŜe przed 1926
r.  (wspomniane  juŜ  wyŜej  zajścia  w  Krakowie  w  1923  r.,  walki  z

Ukraińcami i sowieckimi dywersantami na początku lat 20.), tyle Ŝe
w okresie rządów sanacji dochodziło do tego częściej.

W  tym  kontekście  warto  zająć  się  problemem  apolityczności
międzywojennej  policji.  Zgodnie  z  przepisami  regulującymi  jej
działalność  powinna  być  ona  jednostką  całkowicie  obojętną  pod
względem politycznym (np.: funkcjonariusze nie mogli być członkami
stowarzyszeń

stronnictw

politycznych,

nie

mogli

równieŜ

uczestniczyć w demonstracjach, wiecach itd. o takim charakterze
bez

zgody

przełoŜonych).

Jak

jednak

"zadekretowana"

apolityczność  miała  się  do  rzeczywistości  (w  szczególności  w
okresie  rządów  sanacji)?  Wg  cytowanego  juŜ  dr  M.  Maczyńskiego
(27)  Komenda  Główna  policji  państwowej  zarówno  w  okresie  przed
jak  i  po  maju  1926  r.  starała  się  trzymać  daleko  od  bieŜącej  walki
politycznej.
Przejawem  tego  miał  być  m.in.  to  Ŝe  prowadziła  inwigilację
(śledzenie,  zbieranie  materiałów  itd.)  wszystkich  partii  politycznych
niezaleŜnie  od  prezentowanej  przez  nie  ideologii,  a  wiec  nie  tylko
partie opozycyjne, ale teŜ prorządowe (jak BBWR) (28).
NaleŜy  jednak  podkreślić,  Ŝe  zgodnie  z  prawem  policja  państwowa
była  zobowiązana  do  wykonywania  poleceń  administracji  publicznej
(po  1926  r.  kontrolowanej  przez  piłsudczyków),  co  powodowało,  Ŝe
musiała brać udział w zwalczaniu "przestępczości" politycznej, czyli
przede  wszystkim  nielegalnych  organizacji  politycznych  (komuniści,
ukraińscy  i  polscy  nacjonaliści  itd.).  Jak  juŜ  zaznaczyłem  wyŜej
policja  uczestniczyła  takŜe  w  tłumieniu  objawów  niezadowolenia
społecznego (strajki, manifestacje). We wszystkich tych działaniach
policja wykazywała się duŜą aktywnością i zdecydowaniem (29).

MoŜna  bronić  tezy,  iŜ  polska  policja  państwowa  znalazła  się  w
sytuacji

podobnej

niemieckich

sił

zbrojnych

okresu

międzywojennego.  "Ojciec"  Reichswehry  (30)  gen.  H.  von  Seeckta,
próbował zorganizować ją jako formację apolityczną, nie ingerującą,
"nie  mieszającą  się"  w  Ŝycie  polityczne.  W  późniejszym  okresie
dyktatury  i  wojny  wojsko  (wtedy  juŜ  pod  nazwą  Wehrmacht)
realizowało  zadania  powierzone  mu  przez  władze  (zadania  o
charakterze politycznym, jak np.: osławiony rozkaz Kommissarbefehl
(31)).
Podobne  zjawisko  (chociaŜ  na  pewno  nie  tak  drastyczne  w
skutkach) zaszło w przypadku polskiej policji państwowej. ZałoŜona
przez  prawo  apolityczność  w  rzeczywistości  ustąpiła  konieczności
podporządkowania

się

rozkazom

władz

politycznych.

Następcą policji państwowej była tzw. "granatowa policja" (czyli
złoŜona z Polaków formacja współodpowiedzialna za utrzymywanie
porządku

terenie

Generalnego

Gubernatorstwa,

podporządkowana Niemcom), omówienie jej jednak wykracza poza
zakres

przedmiotowy

tego

serwisu.

Źródła:
Podstawową pozycją, jaka posłuŜyła mi do opracowania tego
artykułu, była ksiąŜka dr Marka Mączyńskiego z Katedry Prawa
Samorządu

Terytorialnego

pt.

"Policja

Państwowa

Rzeczpospolitej.  Organizacyjno  prawne  podstawy  funkcjonowania",
WyŜsza  Szkoła  Biznesu  National  Loius  University,  Kraków  1997.
Osoby  zainteresowane  historią  tej  szlachetnej  instytucji,  odsyłam
właśnie

niej.

Pozostała

literatura:

1. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i prawa
polskiego"

wyd.

PWN,

Warszawa

2004.

2. S. Włodyka w: F. Ryszka (red.) "Historia Państwa i prawa Polski"
1918-1939 cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa
1986.
3.

Malec,

Malec

"Historia

administracji

myśli

administracyjnej"

Wyd.

UJ,

Kraków

2003.

Przypisy:

1.Tego typu formacja występuje obecnie w Iranie.
2.Nieco tylko przekształcone słowa piosenki "Spytaj milicjanta"
zespołu

Dezerter.

3.M.

Mączyński

"Policja

Państwowa

Rzeczpospolitej.

Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania", WyŜsza Szkoła
Biznesu

National

Loius

University,

Kraków

1997,

15.

4.Więcej na ten temat patrz - link do artykułu "Jaka Polska"")

5.M.

Mączyński

"Policja

Państwowa

Rzeczpospolitej.

Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania", WyŜsza Szkoła
Biznesu

National

Loius

University,

Kraków

1997,

20.

6.tamŜe,

22.

7.P. Wieczorkiewicz w "Kto rządził Polską" wyd. Świat KsiąŜki,
Warszawa

2007

644.

8.M.

Mączyński

"Policja

...",

45.

9.tamŜe,

94.

10.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego"

wyd.

PWN,

Warszawa

2004

s.524.

11.M.

Mączyński

"Policja

...",

130.

12."Podręcznik dla policji państwowej" cytowane za: M. Mączyński
"Policja

..."

182.

13.Za wikipedia, hasło policja (http://pl.wikipedia.org/wiki/Policja)

14.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego",

523.

15.M.

Mączyński

"Policja

...",

133.

16.tamŜe

"Policja

...",

183.

17.F.  Ryszka  (red.)  "Historia  Państwa  i  prawa  Polski"  1918-1939  cz.
2,  Państwowe  Wydawnictwo  Naukowe  Warszawa  1986,  s.  94.
KsiąŜka  ta  zgodnie  z  duchem  ówczesnych  czasów  pełna  jest
krytycyzmu

wobec

Polski

przedwojennej.

18.M.

Mączyński

"Policja

...",

257.

19.tamŜe

"Policja

...",

55.

20.NaleŜy przypomnieć, Ŝe Komunistyczna Partia Polski, główny
przedmiot zainteresowania Wydziału IV D, nie przebierał w środkach
w walce z państwem - wystarczy przypomnieć zamach dokonany
przez

tzw.

"wojskówkę"

warszawskiej

Cytadeli.

21.M.

Mączyński

"Policja

...",

55.

22.tamŜe

60.

23.S. Włodyka w: F. Ryszka (red.) "Historia Państwa i prawa Polski"
1918-1939 cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa
1986,

104.

24.tak

Mączyński

"Policja

...",

72.

25.M.

Mączyński

"Policja

...",

74.

26.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego",

s.524.

27.M.

Mączyński

"Policja

...",

188.

28.tamŜe,

188.

29.tamŜe,

257

259.

30.Siły

zbrojne

Republiki

Weimarskiej.

31.W największym uproszczeniu nakazywał on natychmiastowe
rozstrzeliwanie pojmanych radzieckich komisarzy politycznych przez
jednostki Wehrmachtu, bez jakiejkolwiek formy procesu, czy
udowadniania przestępstw.

Adam Pązik

Materiał pochodzi ze strony

http://www.dws-xip.pl

. Dziękujemy

Redakcji dws-xip.pl za zgodę na jego udostępnienie.