POLICJA PAŃSTWOWA II RZECZPOSPOLITEJ

Podstawowym zadaniem każdego państwa jest zapewnienie

porządku i bezpieczeństwa publicznego na swoim terytorium. Jest
to bezsporne, nawet czołowi przedstawiciele doktryny liberalizmu
(jak A. Smith, czy F. A. von Hayek), domagający się daleko idącej
redukcji ingerencji państwa w życie społeczne, podkreślali, że to
właśnie ono musi zapewnić przestrzeganie porządku (państwo jako
"stróż nocny"), jest to zatem dziedzina, której nie można
"sprywatyzować". Podstawową zaś rolę przy wykonywaniu tej
funkcji państwa pełni policja państwowa (organy bezpieczeństwa o
różnych nazwach np.: milicja, straż miejska czy "strażnicy rewolucji"
(1).

W modelu idealnym, wzorcowym, policja powinna znajdować

się niejako w tle - wykonywać swoje zadania, w sposób
"nierzucający się w oczy". Zmiana roli policji następuje w ustrojach
niedemokratycznych (totalitarnych, autorytarnych), gdzie zaczyna
ona odgrywać rolę pierwszoplanową, jako główny instrument
rządzących, służący do utrzymania władzy. Dochodzi wtedy do
znacznego wzmocnienia pozycji policji, rozszerzenia się jej
kompetencji. W Polsce międzywojennej doszło do znamiennej
ewolucji policji od modelu pierwszego, do modelu drugiego.

Oddział policji rowerowej. Obchody Święta Niepodległości

na Placu Piłsudskiego w Warszawie 1932. NAC.

Początki

"Spytaj policjanta,
On ci prawdę powie !!!
Spytaj policjanta
On ci wskaże drogę !!!"

(2)

Problem powołania organu państwowego do nadzorowania

przestrzegania porządku prawnego powstał wraz z odrodzeniem się
państwa polskiego w 1918 r., jednakże za formalną datę powstania
policji państwowej uważało się przed wojną sierpień 1915 r. (dlatego
też oficjalne obchody 10-lecia istnienia policji obchodzono w 1925
r.). Wtedy też w zajętej przez Niemców Warszawie powołano do
życia Straż Obywatelską dla Miasta Stołecznego Warszawy. Jej
zasięg ograniczał się, jak wskazuje sama nazwa tylko do terenu
stolicy, w innych regionach i miastach istniały inne polskie formacje
odpowiedzialne za bezpieczeństwo, powoływane do życia przez
różne ośrodki i organizacje. Z takim stanem rzeczy, ziemie polskie
wkroczyły w niepodległość w listopadzie 1918 r. Dr M. Mączyński (3)
podaje przykład Lublina, gdzie we wskazanym wyżej czasie istniały:
Milicja Ludowa, powołana do życia przez Tymczasowy Rząd Ludowy
Republiki Polskiej (4), Milicja Miejska utworzona przez lubelski
samorząd terytorialny, Straż Bezpieczeństwa Publicznego (związana
z endecją) i śandarmeria Krajowa (wojskowa). W burzliwym okresie
końca wojny światowej, zapewnienie bezpieczeństwa było sprawą
kluczową, w realizacji tego celu jednakże "przesadzono", tworząc
wiele, bardzo różnych, niepowiązanych ze sobą, a czasami wręcz
konkurencyjnych, organizacji (podobnie jak w Lublinie było na
terenie całej RP).

Konieczne

stało

się

skończenie

z

tym

chaosem

organizacyjnym. 5 grudnia 1918 r. wydany został Dekret o
organizacji Milicji Ludowej (nazwa ta była częścią szerszego
procesu, który miał wywoływać społeczne przekonanie o "bliskim
ludowi" charakterze ówczesnych władz, co miało osłabić poparcie
społeczne dla bolszewików), który rozwiązywał wszystkie istniejące
dotychczas służby i straże, powoływał zaś do życia nowy, rządowy
organ odpowiedzialny za porządek i bezpieczeństwo, podlegający
Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Struktura nowej jednostki
przedstawiała

się

następująco:

najniższym

szczeblem

organizacyjnym Milicji Ludowej miały być Komendy Powiatowe
(zasięgiem odpowiadające co do zasady terenowi powiatu), wyżej
stały Komendy Okręgowe (odpowiadające województwu), na jej
czele

zaś

stała

Komenda

Główna

(komendantem

głównym

mianowany został bliski współpracownik Naczelnika Państwa,

kpt.

Ignacy Boerner

).

9 stycznia 1919 r. w drodze dekretu utworzono Policję

Komunalną. Miała ona wykonywać podobne funkcje jak Milicja
Ludowa, tyle że na terenie miast. Była ona podporządkowana
władzom samorządowym, jednakże "zwierzchni nadzór" (5) nad nią
sprawował

minister

spraw

wewnętrznych

(poprzez

Naczelną

Inspekcję Policji Komunalnej). W styczniu 1919 r. mieliśmy zatem
dwie równoległe struktury (działające jednak głównie na terenie
dawnej kongresówki) odpowiedzialne za tą samą dziedzinę. To
jednak nie wszystko, funkcjonowała także żandarmeria wojskowa,
straż rzeczna i kolejowa oraz różne regionalne służby i straże, które
dopiero stopniowo miały ulegać likwidacji.

24 lipca 1919 r. Sejm RP uchwalił ustawę o Policji Państwowej

(pierwotnie przewidywano dla niej nazwę "Straży Bezpieczeństwa",
uległa ona jednak zmianie w toku prac sejmowych). Oznaczało to
powstanie jednolitego dla całego kraju organu bezpieczeństwa
publicznego. Likwidacji uległy Milicja Ludowa i Policja Komunalna,
ich majątek zaś przejęła nowa formacja. To samo dotyczyło
funkcjonariuszy obu służb, tyle że ich przejście do policji
państwowej nie było automatyczne, lecz poprzedzone "weryfikacją"
(6). Początkowo zasięg terytorialny policji obejmował tylko
terytorium b. Królestwa Polskiego, w reszcie kraju istniały nadal
regionalne organizacje. Unifikacja tej dziedziny trwała trzy następne
lata (zakończyła się w 1922 r. po włączeniu do policji państwowej,
policji Litwy Środkowej) i była procesem trudny, pracochłonnym i
długotrwały, co nie dziwi, zważywszy na słabość i liczne problemy
młodego państwa. Przejściowo, w okresie reorganizacji istniały

odrębne Komendy Policji dla b. Galicji i Dzielnicy Pruskiej (na czele z
komendantami policji), również struktura organizacyjna policji na
tych ziemiach wyglądała inaczej niż w dawnym Królestwie. Duże
zasługi w trudnym procesie unifikacji położył minister spraw
wewnętrznych w rządach Paderewskiego i Skulskiego (a później
Prezydent RP) S. Wojciechowski, który przy opracowywaniu
struktury polskiej policji opierał się na wzorcach brytyjskich (7).
Unifikacja nie oznaczała całkowitej jednolitości. Ze względu na
postanowienia

konstytucji

marcowej

przewidujące

autonomię

województwa śląskiego, powołano do życia odrębną dla tego
województwa służbę odpowiedzialną za bezpieczeństwo. Policja
Województwa Śląskiego z Komendą Główną w Katowicach, nie
odbiegała

jednak

od

swojej

ogólnopolskiej

odpowiedniczki,

rozwiązania śląskiej ustawy o policji były wzorowane na ustawie z
lipca 1919 r. powrót do początku.

Pozorowany alarm przeciwlotniczy i przeciwgazowy w Krakowie.

Grupa osób w rozmowie z policjantem. Wrzesień 1936. NAC.

Struktura.

1. Komendant Główny Policji Państwowej.

Podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, był mianowany przez
Prezydenta RP, na wniosek tegoż ministra. Był on zwierzchnikiem
służbowym i kierownikiem wszystkich funkcjonariuszy policji
państwowej w kraju (8). Do jego kompetencji należało m.in.:
wykonywanie czynności z zakresu organizacji, administracji,
zaopatrzenia, uzbrojenia, wyszkolenia, nadzór nad wykonywaniem
czynności służbowych przez wszystkich funkcjonariuszy policji

państwowej,

wydawanie

przepisów,

rozkazów,

regulaminów

służbowych itd.

Kolejni Komendanci Główni Policji Państwowej (w nawiasach okres
wykonywania

funkcji):

- W. Henszel (17 lipca 1919 r. - 20 kwietnia 1922 r.)
- Płk W. Hoszowski (20 kwietnia 1922 r. - 16 marca 1923 r.)
- Płk M. Beyer jako pełniący obowiązki (17 marca 1923 r. - 30
czerwca

1923

r.)

- M. Borzęcki (1 lipca 1923 r. - 5 listopada 1926 r)
- Płk J. Jagrym - Maleszewski (5 listopada 1926 r. - 24 styczeń
1935

r.)

- Gen. J. Kordian - Zamorski (24 styczeń 1935 r. - 1939 r.)

Jednostką za pomocą, której Komendant Główny wykonywał swoje
funkcje

była

Komenda

Główna.

Struktura organizacyjna Komendy Głównej (dalej KG) od jej
powstania do maja 1921 r. wyglądała następująco - KG dzieliła się
na

cztery

podstawowe

jednostki

organizacyjne,

wydziały:

a) Wydział I tzw. Administracyjny -odpowiedzialny za szeroko
pojętą

biurokrację,

sprawy

administracyjne

(kadry,

sprawy

personalne,

organizacja).

b) Wydział II tzw. Gospodarczy - odpowiedzialny za wykonanie
budżetu

i

politykę

finansową

policji

państwowej

(księgowość,

zaopatrzenie,

aprowizacja

itd.).

c) Wydział III tzw. Wyszkolenie - odpowiedzialny za policyjne
szkolnictwo

zawodowe.

d) Wydział IV tzw. Rejestracyjno - karny - najważniejszy z punktu
widzenia głównej sfery działalności policji. Odpowiadał za działania
na rzecz utrzymywania porządku i bezpieczeństwa publicznego w
kraju,

ściganie

przestępstw,

współprace

z

innymi

organami

szeroko

pojętego

wymiaru

sprawiedliwości.

Wydział ten, najbardziej rozbudowany ze wszystkich czterech,
dzielił

się

na

następujące

referaty:

-

inwigilacyjno

-

informacyjny

- rozpoznawczy (te dwa referaty odpowiadały za penetrację i
rozbijanie

środowisk

przestępczych)

-

rejestracyjny

-

instrukcyjny

-

hodowli

i

tresury

psów

- drukarni policyjnej
W okresie od maja 1921 r. do grudnia 1922 r. dotychczasową
Komendę Główną włączono bezpośrednio w strukturę Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych (jako jednego z departamentów). W grudniu
1922 r. z powrotem wyodrębniono Komendę Główną, nadając jej
nieco inną strukturę.

a) Wydział I tzw. Ogólny - skupiający zadania istniejących
wcześniej

wydziałów

I

i

III

(biurokracja

i

wyszkolenie).

b) Wydział II tzw. Finansowo - gospodarczy - zadania zbliżone
wydziału

II

sprzed

1921

r.

c) Wydział III tzw. Personalno - dyscyplinarny - czuwał nad
kwestiami

kadrowymi

i

egzekwowaniem

odpowiedzialności

dyscyplinarnej

funkcjonariuszy.

d) Wydział IV tzw. Rejestracyjno - pościgowy - odpowiednik
dawnego wydziału rejestracyjno - karnego, wykonywał zadania z
zakresu rejestracji i ewidencji przestępstw, współdziałał przy
ich

wykrywaniu.

e) W 1924 r. powołano do życia Wydział V - o którym niżej w
rozdziale

o

policji

politycznej.

f) Poza strukturą wydziałów funkcjonowała jeszcze Inspekcja
Komendy

Głównej

Policji

Państwowej,

sprawująca

nadzór

nad prawidłowym wykonywaniem zadań przez funkcjonariuszy
(czyli niejako "wydział wewnętrzny", kontrolny) i tzw. Samodzielny
Referat

Wojskowy.

Oprócz tego pod zwierzchnictwem Komendanta Głównego Policji
Państwowej pozostawała redakcja "Gazety Policji Państwowej" i
Główna

Szkoła

Policyjna.

Reorganizacja z 1922 r. nie była bynajmniej końcem reform
strukturalnych w policji. W lipcu 1926 r. zmieniono strukturę
Wydziału IV i jego nazwę na "Śledczo - pościgowy" (a później na
"Centrala Służby Śledczej"). Od tej pory dzielił się on na referaty:

-

ogólny

-

polityczny

(

"referat

do

spraw

specjalnych")

-

kryminalny

-

od

1933

r.

także

rozpoznawczo

-

daktyloskopijny

(daktyloskopia to dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem
śladów pozostawianych przez powłoki skórne ciała np.:
odcisków

palców)

- od 1934 r. referat tzw. "policji kobiecej" (tym eufemizmem
określano

jednostkę

odpowiedzialną

za

walkę

z

nierządem

i

sutenerstwem)

- w 1936 r. struktura najważniejszego w KG wydziału ustaliła się
na

7

referatów,

a

mianowicie:

-

ogólny,

-

kryminalny,

-

rozpoznawczy,

-

rejestracyjno

-

pościgowy,

-

"policji

kobiecej",

-

techniki

śledczej,

-

referat

"spraw

specjalnych".

Potem powstał jeszcze osobny referat tresury psów.

Oprócz

tego

w

skład

tego

wydziału

wchodziło:

-

Centralne

Laboratorium

Policji

Państwowej,

-

Centrala

do

Walki

z

Fałszerstwem

Pieniędzy,

- Centrala ds. Zwalczania Nielegalnego Obrotu Narkotykami.
Wydział IV miał również swój własny organ prasowy, a
mianowicie periodyk "Gazeta Śledcza".
W tej samej reformie (z lipca 1926 r.) zlikwidowano dotychczasowy
Wydział V KG, a w jego miejsce powołano nową jednostkę, o tym
samym wprawdzie numerze, ale radykalnie różnym przedmiocie
zainteresowania: Wydział V tzw. Dowodzenia Ogólnego, któremu
jednocześnie podporządkowano wszystkie szkoły policyjne, zarówno
dla oficerów, jak i szeregowych. Podlegała mu także Centralna
Rezerwa Policji Państwowej (o czym mowa niżej), jednakże jedynym
podmiotem władnym do dysponowaniem jednostkami tej rezerwy był
minister spraw wewnętrznych.

2. Komendy Okręgowe Policji Państwowej (od grudnia 1924 r.
przemianowane na Komendy Wojewódzkie)
Obejmowały swoim zasięgiem teren jednego województwa (za
wyjątkiem Komendy Stołecznej, obejmującej teren Warszawy,
będącej w II RP miastem wydzielonym, nie wchodzącym w skład
żadnego województwa).
Poszczególne okręgi policji państwowej miały przyporządkowane
numery:
I - warszawski (obejmował województwo warszawskie, bez samej
Warszawy)

II

-

łódzki

III

-

kielecki

IV

-

lubelski

V

-

białostocki

VI

-

Miasta

Stołecznego

Warszawy

VII

-

krakowski

VIII

-

lwowski

IX

-

tarnopolski

X

-

stanisławowski

XI

-

poznański

XII

-

pomorski

XIII

-

wołyński

XIV

-

poleski

XV

-

nowogordzki

XVI

-

wileński

(województwo śląskie miało swoją odrębną policję - patrz wyżej)

Uczestnicy kursu oficerskiego policji województwa śląskiego.
Fotografia ze zbiorów Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.
W dużym uproszczeniu Komendy Okręgowe (Wojewódzkie) pełniły
analogiczne funkcje jak Komenda Główna, tyle że na odpowiednio
mniejszym obszarze. Posiadały one również zbliżone struktury
organizacyjne, z oddziałami administracyjnymi i gospodarczymi.
Komendanci okręgowi (wojewódzcy) byli powoływani przez ministra
spraw wewnętrznych na wniosek komendanta głównego. Do zakresu
kompetencji

komendanta

okręgowego

należało

wykonywanie

zaleceń władz państwowych i samorządowych w województwie,
organizacja ochrony bezpieczeństwa publicznego na "swoim
terenie", nadzór nad podległymi mu funkcjonariuszami, zaopatrzenie,
uzupełnienie, wyszkolenie funkcjonariuszy w jego okręgu.

3. Komendy Powiatowe Policji Państwowej
Obejmowały swym zasięgiem teren powiatu. O ile jednak Komendy
Okręgowe istniały w każdym województwie, to ich powiatowe
odpowiedniczki nie występowały w każdym powiecie. Ze względu na
trudności finansowe państwa polskiego, dla powiatów o mniejszej
gęstości zaludnienia tworzono jedną komendę powiatową dla dwóch
bądź więcej jednostek samorządu terytorialnego tego typu. W tzw.
powiatach miejskich (więcej na ich temat, patrz link do art. o
administracji II RP) tworzono komendy miejskie (o identycznym
charakterze jak powiatowe). Komendant powiatowy podlegał
bezpośrednio okręgowemu (wojewódzkiemu). Zadania komendanta
powiatowego (miejskiego) były analogiczne do tych powierzonych
komendantowi okręgowemu (patrz wyżej), tyle że na niższym

szczeblu. Podlegały mu komisariaty i posterunki policji państwowej
na terenie jego powiatu.

4.

Komisariaty

Policji

Państwowej

Ulokowane w większych miastach w powiecie, bądź w dzielnicach
dużych

miast

(w

przypadku

Komend

Miejskich).

5.

Posterunku

Policji

Państwowej

Ulokowane w małych miastach, gminach, na większych dworcach
kolejowych.

Tydzień Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Krakowie.
Policjant w masce przeciwgazowej na koniu. Maj 1934. NAC.

W powyższej strukturze nie mieści się ważna formacja, jaką były
jednostki rezerwowe policji państwowej. Bezpośredni bodziec do ich
powstania dały wystąpienia niezadowolonych z polityki rządu
robotników, które miały miejsce w Krakowie w listopadzie 1923 r.,

którym zwykłe jednostki policji nie potrafiły zaradzić i dla
"uśmierzenia" niezadowolenia społecznego trzeba było użyć wojska.
Oddziały Rezerwy Policji Państwowej były przeznaczone właśnie do
tłumienia manifestacji, strajków, które wymknęły się spod kontroli,
a

także

wystąpień

o

charakterze

rewolucyjnym.

Jednostki te posiadały całkowity ekwipunek polowy, miały
charakter kompanii szkolnych, w których zasadniczo prowadzono
normalne szkolenie niższych funkcjonariuszy, jednakże były zawsze
gotowe do działania. Były nieliczne, występowały w sile kompanii w
niektórych województwa, w razie potrzeby mogły być jednak użyte w
dowolnym

miejscu

(9).

W latach 20-tych zainteresowanie władz oddziałami rezerwowymi

stopniowo osłabło. Swój renesans przeżyły one znowu w czasie
Wielkiego Kryzysu Gospodarczego. Liczne w tym okresu wystąpienia
społeczne, wywołane coraz bardziej pogarszającymi się warunkami
życia, przerastały możliwości policji państwowej. W wrześniu 1932 r.
na mocy zarządzenia ministra spraw wewnętrznych płk B.
Pierackiego, zreorganizowano oddziały rezerwowe, tworząc Rezerwę
Szeregowych przy Komendzie Głównej Policji Państwowej (później
Centralna Rezerwa). Podobnie jak wcześniejsze oddziały tego typu,
jej użycie pozostawało w wyłącznej dyspozycji ministra spraw
wewnętrznych,

jej

siedzibą

był

śyrardów.

Jednostki

rezerwy

złożone

były

z

tzw.

funkcjonariuszy

kontraktowych, którzy nie byli "pełnoprawnymi" pracownikami
policji (była to niejako służba przejściowa, szkolenie dla kandydatów
na

policjantów).

Wypłacano

im

niższe

wynagrodzenie

(ale

otrzymywali wyżywanie), byli skoszarowani, w każdej chwili musieli
być gotowi do akcji. Początkowo było pięć kompani rezerwowych,
potem powstawały kolejne. W 1938 r. powołano do życia także
szwadrony konnej Rezerwy Policji Państwowej (gdyż oddziały konne
okazały się skuteczniejsze w rozpędzaniu wystąpień i demonstracji).
W praktyce rezerwa została wykorzystana m.in. w "uspokajaniu"
chłopów biorących udział w strajkach, górników protestujących na
Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, włókniarzy w Łodzi i okolicach,
robotników krakowskich fabryk itd. (o tych wydarzeniach więcej w
innym miejscu).

Schemat organizacyjny policji państwowej po reorganizacji z lipca
1926 r. (ze szczególnym uwzględnieniem pionu śledczego).

Funkcje, zadania, kompetencje, obowiązki

Nie tylko polska międzywojenna policja państwowa, ale każdy organ
publiczny

odpowiedzialny

za

utrzymywanie

porządku

i

bezpieczeństwa w państwie pełni dwie podstawowe funkcje:

a) prewencyjną - polegającą na zapobieganiu naruszeniom prawa.
To

działania

uprzednie,

mające

na

celu

nie

dopuszczenie

do

popełnienia

przestępstwa.

b) represyjna - polegająca na podjęciu działań zmierzających do
wykrycia sprawców już popełnionego przestępstwa oraz ich ujęciu
w

celu

zastosowania

wobec

nich

represji

(ujemnych

konsekwencji:

pozbawienia

wolności,

grzywny

itd.)

Poza tym policja pełni również funkcje procesowe, tzn. poszukuje,
ujawnia i utrwala dowody (odciski palców, ślady mechanoskopijne,
traseologiczne itd.) i dokonuje innych czynności procesowych,
niezbędnych dla prawidłowego przebiegu postępowania sądowego.

W ramach wykonywania powyższych funkcji funkcjonariusze policji
państwowej II RP byli podporządkowani trzem różnym kategoriom
podmiotów, w zależności o rodzaju sprawy, którą prowadzili:
a) w zakresie organizacji, zaopatrzenia, wyszkolenie itp.
poszczególni funkcjonariusze byli podporządkowani zwierzchnikom
policyjnym,

poczynając

od

swojego

bezpośredniego

przełożonego, poprzez komendantów powiatowych, okręgowych i
wreszcie komendanta głównego. Zatem o tym jakie mundury
będą nosić policjanci, kiedy i gdzie będą odbywać szkolenie, kto
awansuje, a kto dostanie podwyżkę, decydował sam aparat
policyjny

z

komendantem

głównym

na

czele.

b) w zakresie utrzymywania bezpieczeństwa i porządku oraz
czynności wykonawczych władzy państwowej, funkcjonariusze
policji byli podporządkowani organom administracji ogólnej
(czyli np.: wojewodom, starostom). Czyli w przypadku np.:
zabezpieczania

przebiegu

zgromadzenia

publicznego,

komendant powiatowy policji był zobowiązany wypełniać polecenia
starosty.
c) w zakresie zaś wykonywania czynności procesowych (w ramach
dochodzenia,

śledztwa)

funkcjonariusze

policji

podlegali

właściwym organom procesowym (sędziowie, prokuratorzy).

Policja państwowa była organizacją zhierarchizowaną, opartą na
wzorcach wojskowych. Co do zasady jej funkcjonariusze działali
umundurowani, mieli, w zakresie wykonywania swoich zadań, prawo
do posługiwania się środkami przymusu bezpośredniego i bronią.
Gdy jednostki policji nie były w stanie zapewnić ochrony
bezpieczeństwa i spokoju publicznego, do zadań tych mogło być
użyte wojsko, zwłaszcza gdy chodziło o tłumienie zbiorowych aktów

gwałtu lub zbrojnych wystąpień przeciwko państwu, bezpieczeństwu
życiu lub mienia obywateli (10). Związek między policją a wojskiem
działał też w drugą stronę. Zgodnie z rozporządzeniem o policji
państwowej z 1928 r. w razie mobilizacji policja państwowa stawała
się z mocy prawa częścią polskich sił zbrojnych (11).

O bliskich związkach policji państwowej z wojskiem świadczy też to,
że wielu jej funkcjonariuszu trafiło do niej z sił zbrojnych. Proces ten
nasilił się szczególnie po 1926 r., gdy władzę objęła, opierająca się
przede wszystkim na armii, sanacja. Wielu wysokich oficerów policji
posiadało również wysoki stopień wojskowy, jak chociażby gen.
Ignacy Kordian - Zamorski, "przetransferowany" z wojska do policji
w

1935

roku.

Obowiązki funkcjonariuszy policji państwowej były definiowane
następująco:

-

wierność

wobec

Rzeczpospolitej

-

posłuszeństwo

wobec

przełożonych

-

poszanowanie

prawa

- gorliwość sumienność, bezstronność w wykonywaniu
obowiązków.
Na uwagę zasługuje doprecyzowanie powyższych obowiązków
zawarte w podręczniku dla policjantów. Wg niego policjant "winien
uważać się za sługę oraz opiekuna publiczności i traktować
wszystkich szanujących prawa obywateli, bez względu na ich
stanowisko społeczne i wyznanie, równomiernie i z bezwzględną
uprzejmością " (12).

Policjanci patrolujący ulice. Marzec 1936. NAC

Liczebność,

rekrutacja,

szkolenie

W policji państwowej zatrudnione były dwie kategorie osób:

a)

funkcjonariusze

policji

b) urzędnicy i personel pomocniczy (dozorcy, kierowcy,
sprzątaczki

itd.)

Liczebność funkcjonariuszy i innych pracowników policji w różnych
okresach funkcjonowania Policji Państwowej (w zaokrągleniu):

Rok

Liczba
funkcjonariuszy

Liczba

urzędników

i

pracowników pomocniczych

1922 33 tys. osób

brak danych

1923 49 tys. osób

brak danych

1924 44 tys. osób

brak danych

1926 37 tys. osób

1,2 tys. osób

1930 33 tys. osób

1,1 tys. osób

1933 31 tys. osób

1 tys. osób

1938 32 tys. osób

1 tys. osób

Jak widać z powyższych danych największa liczba funkcjonariuszy
pracowała w policji w 1923 r. Był to zatem okres zaraz po
zakończeniu unifikacji aparatu policyjnego w Polsce (patrz wyżej),
potem następowała stopniowa reorganizacja tej formacji, co
skutkowało ograniczeniem liczby zatrudnionych. Bardziej radykalny
spadek liczby funkcjonariuszy nastąpił w okresie Wielkiego Kryzysu
Gospodarczego, co związane było z ogólną polityką zaciskania pasa,
oszczędności budżetowych. Po jego zakończeniu (co w Polsce
notuje się od roku 1935) nastąpił stopniowy, acz niewielki wzrost
liczby zatrudnionych. Warto zauważyć, że po maju 1926 r. nie doszło
do zwiększenia liczebności policji, a wręcz przeciwnie jej spadek, co
jest o tyle ciekawe, że w ustrojach niedemokratycznych z reguły
zwiększa

się

liczbę

pracowników

wszelkich

organów

odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.
Co ciekawe, obecnie liczebność policji w Polsce wynosi ok. 100 tys.
funkcjonariuszy (13), choć terytorium państwa od czasów II RP
zmniejszyło się, a liczba ludności wzrosła z 35 mln w 1939 r. do 38,5
mln w 2008 r. (tymczasem liczba policjantów potroiła się).

W 1930 r. jeden funkcjonariusz policji państwowej przypadał na ok.
800

mieszkańców

(14).

Przy naborze do policji państwowej stosowano dość surowe
wymagania. Rozporządzenie Prezydenta z 1928 r. zawierało
następujące warunki, które musiał spełnić każdy, kto chciał
przywdziać

mundur

policjanta:

-

posiadanie

obywatelstwa

polskiego,

- "nieskazitelna przeszłość" - wymóg ten należało zapewne
łączyć z warunkiem aby przeciwko kandydatowi nie toczyło
się postępowanie karne o przestępstwo ścigane z urzędu. Co
ciekawe osoba już karana mogła zostać funkcjonariuszem, ale tylko
po

uzyskania

zgody

ministra

spraw

wewnętrznych,

-

wiek

w

granicach

21

-

35

lat,

- "odpowiednie uzdolnienie fizyczne" - oceniane przez komisję
rekrutacyjną,
- zdolność do czynności prawnych - czyli zdolność do
nawiązywania, zmiany i rozwiązywania stosunku prawnego mocą
własnego oświadczenia woli (w uproszczeniu - osoba nie mogła
być

ubezwłasnowolniona),

-

biegła

znajomość

języka

polskiego,

- wykształcenie ogólne w zakresie co najmniej 4 klas szkoły

powszechnej

(czyli

podstawowej),

- kandydaci na oficerów musieli posiadać co najmniej
wykształcenie średnie ogólnokształcące (wtedy gimnazjum bądź
liceum), lub zawodowe, tudzież nominację oficerską w wojsku
polskim.
Dodatkowym wymogiem był obowiązek wcześniejszego odbycia
służby wojskowej. Szeregowi funkcjonariusze zaczynali od stopnia
szeregowego, oficerowie co do zasady od aspiranta. Wyrazem
silnych związków między policją a wojskiem, była zasada zgodnie z
którą oficer przechodzący armii do policji nie mógł otrzymać
niższego stopnia niż miał wcześniej w wojsku.
Do policji mogły być także przyjęte kobiety (nie dotyczył ich wymóg
odbycia służby wojskowej).
Szkolenie adeptów "sztuki policyjne" odbywało się w szkołach
podoficerskich, mieszczących się w śyrardowie, Piaskach (okolice
Sosnowca) i Mostach Wielkich (obecnie miejscowość ta położona
jest w granicach Ukrainy). Siedziba szkoły oficerskiej (Główna
Szkoła

Policyjna)

znajdowała

się

w

Warszawie.

Szkolenie

policjantów odbywało się również (była o tym mowa wyżej) w
jednostkach rezerwy policji państwowej.
powrót do początku.
Rangi w latach 1936 - 1939

Stopień

w

policji

państwowej

Odpowiednik

w

wojsku

polskim

Generalny Inspektor

Generał dywizji lub Generał
brygady

Nadinspektor

Brak odpowiednika

Inspektor

Pułkownik

Podinspektor

Major

Nadkomisarz

Brak odpowiednika

Komisarz

Kapitan

Podkomisarz

Porucznik

Aspirant

Podporucznik

Starszy przodownik

Starszy sierżant

Przodownik

Sierżant

Starszy posterunkowy

Plutonowy

Posterunkowy

Kapral

Funkcjonariusze w stopniu od posterunkowego do starszego
przodownika byli szeregowymi policji państwowej, od aspiranta w
górę zaś oficerami.

Funkcjonariusze

warszawskiego

oddziału

specjalnego

Policji

Państwowej w strojach szturmowych - kuloodpornych zbrojach
płytowych, hełmach wz.16 z orłami i numerem służbowym, tarczami i
pistoletam: funcjonariusz z lewej z Cebrą, z prawej z Mauserem
M1914. Strzał 4/2007.

Umundurowanie

i

uzbrojenie

Odznaka służbowa funkcjonariusza policji państwowej. Fotografia ze
zbiorów

Wyższej

Szkoły

Policji

w

Szczytnie

Funkcjonariusze policji państwowej, jako członkowie formacji
wzorowanej na wojsku, musieli posiadać odpowiedni uniform.
Zgodnie

z

przepisami

składał

się

nań:

- czapka okrągła z długim okutym daszkiem (w zimie tzw.
czapka

narciarska),

- kurtka typu wojskowego zapinana pod szyję z chabrowymi
patkami na kołnierzu oraz z oznaczeniami szarż policyjnych

i

naszywkami,

-

spodnie

bryczesy,

-

buty

oficerki,

- płaszcz sukienny bądź peleryna nieprzemakalna z kapturem,

-

do

tego

pas

skórzany.

Całość

w

kolorze

ciemnogranatowym

(16).

Na

uzbrojenie

tej

formacji

składało

się:

-

karabin

Mannlicher

wz.

95

(kal.

8

mm)

-

rewolwer

Nagant

wz.

30

(kal.

7,62

mm)

-

pistolet

Suomi

(kal.

9

mm)

- także inne rodzaje broni, pozostałe jeszcze po formacjach
zaborczych.
powrót

do

początku.

Policja śledcza
Szczególną uwagę należy poświęcić pionowi śledczemu policji
państwowej, do którego należała najważniejsza z funkcji tej
formacji, czyli zwalczanie przestępczości. Za koordynację i nadzór
tego rodzaju działalności odpowiadał wydział IV KG (patrz wyżej),
zaś przy Komendach Okręgowych powołano do życia Okręgowe
Urzędy Policyjno - śledcze (od 1922 r. Okręgowe Urzędy Śledcze),
odpowiedzialne za prowadzenie czynności dochodzeniowo-śledczych
pod kierunkiem sądów i prokuratury. Szef powyższego urzędu pełnił
z reguły funkcję zastępcy komendanta okręgowego policji (co
podkreślało rangę tej instytucji). Urzędy te istniały tylko przy
Komendach Okręgowych, nie było ich na niższych szczeblach
(powiaty itd.). W 1924 r. zlikwidowano Okręgowe Urzędy Śledcze, a
w ich miejsce utworzono "referaty kryminalne", działające w każdej
Komendzie Okręgowej.

Taka struktura organizacyjna nie utrzymała się jednak długo. W lipcu
1926 r., drogą rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych,
dokonano bardzo poważnej reorganizacji pionu śledczego. Zmiany
dotknęły wszystkie szczeble organizacyjne policji, od Komendy
Głównej poczynając, gdzie jednak nadal za pion śledczy odpowiadał
Wydział IV. Za naczelne zadania tej jednostki uznano:
- ogólnopaństwowa rejestracja przestępstw i przestępców
- organizacja i kierowanie działaniami zmierzającymi do
zwalczania przestępczości (od politycznej jak zdrady stanu, do
pospolitej jak kradzieże czy rozboje) w skali całego kraju.

-

nadzorowanie

policji

śledczej

w

całym

kraju

- wydawanie instrukcji śledczych dla jednostek śledczych na
niższym szczeblu.
Nadto powołano do życia Urzędy Śledcze, działające przy
Komendach Wojewódzkich, które podlegały bezpośrednio pod
Wydział IV KG i wydziały bezpieczeństwa Urzędów Wojewódzkich.
Naczelnicy tych urzędów, tak jak przed 1924 r. byli jednocześnie
zastępcami komendantów wojewódzkich. Urzędy Śledcze dzieliły się
na dwa działy: polityczny (o czym niżej) i kryminalny, których
szefowie byli zastępcami naczelnika urzędu. Jednostki te nie
zajmował się bezpośrednio prowadzeniem konkretnych śledztw, ale
koordynowały i nadzorowały ich przebieg. Sprawowały także nadzór
nad ogólnym funkcjonowaniem służby śledczej w województwie.

W Komendach Powiatowych/Miejskich na mocy tego samego
rozporządzenia powołano "wydziały śledcze", na których spoczywał
główny ciężar prowadzenia śledztw we współpracy i pod kontrolą
sądów i prokuratury. W praktyce utworzono wydziały śledcze tylko w
niektórych Komendach Powiatowych (32 na terenie całego kraju) i w
9 Komendach Miejskich w największych polskich miastach.
Spowodowane

to

było

głównie

koniecznością

racjonalizacji

wysiłków i nakładów, wymuszoną przez skromne środki jakimi
dysponowała policja. Oprócz tego w ramach pionu śledczego
powoływano specjalne oddziały do walki np.: z ukraińskimi
nacjonalistami, komunistami, czy brygady "policji kobiecej" w
dużych

miastach

(do

walki

z

nierządem).

Taka struktura pionu śledczego policji utrzymała się aż do 1939 r.

Jeśli chodzi o wykrywalność przestępstw (podstawowy wskaźnik
skuteczności policji), to należy uznać, że była ona "raczej wysoka",
co przyznawano nawet w czasach, gdy raczej niechętnie odnoszono
się do osiągnięć II RP (17). Również w Międzynarodowej Komisji
Policji Kryminalnej ("Interpol") polska policja była oceniania bardzo
wysoko, jako "organ fachowy i sprawnie kierowany" (18).
powrót

do

początku.

Policja polityczna
Pion polityczny w policji państwowej II RP, istniał niemalże od jej
powstania (nie był zatem wytworem sanacji). Pierwszą jednostką
odpowiedzialną za tą formę działalności był tzw. Inspektorat DP
("Defensywy Politycznej", tak bowiem eufemistycznie określano
działania o charakterze politycznym, stąd też skrót "Defa") w

Komendzie Głównej. "W terenie" działał on przez funkcjonariuszy
policji śledczej, gdyż nie posiadała własnych jednostek niższego
rzędu.

Inspektorat przekształcony został następnie w Wydział IVD (będący
częścią Wydziału IV KG), podlegający bezpośrednio komendantowi
głównemu. W poszczególnych Okręgowych Urzędach Śledczych
powołano tzw. Ekspozytury IVD (podporządkowane Wydziałowi IVD
w KG), najniższym zaś szczeblem tej struktury były tzw. "agentury"
rozlokowane w powiatach. Głównym przedmiotem zainteresowania
tych jednostek były osoby i organizacje: "podejrzane politycznie oraz
ruchy polityczno - społeczne o charakterze antypaństwowym i
wywrotowym" (19), a także szpiegostwo. Należy pamiętać, że okres
kiedy tworzono powyższe struktury, początek lat 20-tych, to czas
walki o utrzymanie państwowości polskiej (przede wszystkim z
Rosją Radziecką, silnie wspieraną przez miejscowych bolszewików
(20)).

Formacja powyższa działała w sposób tajny, jej funkcjonariusze byli
nieumundurowani, zajmowali się głównie inwigilacją i śledzeniem
określonych

wyżej

środowisk,

czynności

wykonawcze

(np.:

aresztowania) należały głównie do "mundurowych", policjantów
policji śledczej. Ekspozytury IV D składały się z 3 referatów:

-

informacyjno

-

sprawozdawczy,

-

rejestracyjno

-

śledczy,

-

administracyjno

-

prawny.

Dwa pierwsze nie istniały w społecznej świadomości, ich siedziby
były tajne. Do nich należało prowadzenie działań inwigilacyjnych,
jednakże oficjalnie śledztwa w sprawach politycznych prowadził
referat administracyjno - prawny. Obsada Ekspozytury IV D składała
się

z:

naczelnika,

jego

zastępcy,

sekretarza,

urzędników

kancelaryjnych

i

funkcjonariuszy

"służby

zewnętrznej"

(wywiadowców), współpracujących z konfidentami. Ci ostatni
działali niejawnie w środowiskach interesujących pion polityczny,
pobierali wynagrodzenie od policji (21).

W 1923 r. zlikwidowano Wydział IV D i jego ekspozytury, próbując
podporządkować pion polityczny organom administracji publicznej
(wojewodom, starostom). Powołano wtedy tzw. Służbę Informacyjną,
funkcjonującą w ramach administracji rządowej. Próba ta jednak
okazała się całkowicie nieudana, co spowodowało powrót policji

politycznej

do

struktur

policyjnych.

W

kwietniu

1924

r.

rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych powołano do życia
Wydział V KG, odpowiedzialny właśnie za policję polityczną.
Składał

się

z

następujących

działów:

-

organizacyjno

-

personalnego

-

inspekcyjnego

-

ogólnoinformacyjnego

- przestępczości, w jego obrębie wyróżniona zaś referaty
odpowiadające

za

poszczególne

"obszary

zagrożenia":

a)

komunistyczno

-

wywrotowy

b)

ukraiński

c)

rosyjski

d)

białorusko

-

litewski

e)

niemiecki

f)

żydowski

g)

czeski

h)

zawodowy

i)

prasowy

j)

związków

i

organizacji

legalnych

k)

sekt

religijnych

Przy Komendach Okręgowych powstały wtedy Okręgowe Urzędy
Policji Politycznej, zaś w powiatach i powiatach miejskich
ekspozytury (oddziały) tych urzędów. Cała ta struktura była
utajniona, pracownicy pionu politycznego zaś oficjalnie należeli do
służby śledczej.
W lipcu 1926 r. doszło do kolejnej reorganizacji - zlikwidowano
Wydział V KG, i Okręgowe Urzędy Policji Politycznej oraz ich
ekspozytury. Ich dotychczasowe kompetencje rozdzielono pomiędzy
Wydział IV KG, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i wojewodów.
Należy tu zwrócić uwagę na to, że formalnej likwidacji pionu
politycznego dokonała sanacja, której (jako formacji dążącej do
rozszerzenia kontroli nad życiem publicznym) policja polityczna
mogła być ze wszech miar przydatna. Likwidację odrębnego pionu
policji politycznej, uzasadnia się to tym, że po 1924 r. miała ona zbyt
dużą autonomię w stosunku do "ogólnej" (22). Nowej władzy mogło
też chodzić o to, aby przez takie posunięcie pozbyć się z tego
ważnego obszaru, wrogich jej, bądź "niepewnych" funkcjonariuszy.

Po 1926 r. za sprawy polityczne odpowiadał nowo powołany "referat
do spraw specjalnych" Wydziału IV KG. Jego podstawowym
zadaniem była koordynacja i nadzór nad działaniami policji w

zakresie zwalczania ruchów "antypaństwowych i wywrotowych".
Działania bezpośrednio zwalczające te ruchy prowadziły Urzędy
Śledcze, referat ds. specjalnych tylko je koordynował, mógł jednak
w

"szczególnie

ważnych"

sytuacjach

przejąć

bezpośrednie

kierownictwo nad daną sprawą. Referat ten zajmował się także
ewidencjonowaniem i rejestrowaniem przestępstw politycznych,
gromadzeniem danych na temat organizacji i poszczególnych osób
(kartoteki), wydawaniem "Poufnego Przeglądu Inwigilacyjnego" itd.
Na niższych szczeblach za sprawy polityczne odpowiadały, jak to
było powiedziane już wyżej, Urzędy Śledcze. Nastąpiło zatem
połączenie policji śledczej z polityczną. Taka struktura utrzymała się
do końca istnienia II RP.

Należy podkreślić dużą skuteczność działań w zakresie policji
politycznej

w

okresie

sprawowania

władzy

przez

obóz

J.

Piłsudskiego. Przeprowadziła ona liczne aresztowania wśród
ukraińskich nacjonalistów, polskiej skrajnej prawicy spod znaku
Obozu Narodowo - Radykalnego czy komunistów (np.: na skutek jej
działania wielu przywódców powojennej Polski, przed wojną było
"pensjonariuszami" zakładów karnych, dotyczy to m.in.: W. Gomułki,
B. Bieruta czy E. Ochaba). O wzrastającej aktywności policji
politycznej świadczą też liczby. W 1924 r. za przestępstwa
przeciwko państwu (główny przedmiot zainteresowania pionu
politycznego policji) skazano 294 osoby, w roku 1937 już 3755 osób
(23) (a każde skazanie musiało być poprzedzone wykryciem sprawcy
przez policję).

Na uwagę zasługuje także kwestia stosunków pomiędzy pionem
politycznym policji państwowej, a Oddziałem II Sztabu Generalnego
(potem Głównego), gdyż obie te formacje odpowiadały za
kontrwywiad (zwalczanie szpiegostwa). W 1922 r. wydany został
ściśle tajny okólnik ministra spraw wewnętrznych, który rozdzielał
kompetencje tych dwóch jednostek - zgodnie z nim Oddział II miał
zajmować się tylko tymi zagadnieniami w dziedzinie zwalczania
szpiegostwa, które były bezpośrednio związane z wojskiem. Pomimo
tych uzgodnień w latach 1924 - 26 dochodziło do ciągłych sporów
kompetencyjnych między tymi służbami. Po zamachu majowym
całość spraw kontrwywiadowczych powierzono wojsku. W 1934 r.
zostało zaś wydane rozporządzenie Prezydenta RP o niektórych
przestępstwach

przeciwko

bezpieczeństwu

państwa,

które

zobowiązywało policję do ścisłego współdziałania z Oddziałem II
Sztabu Głównego w sprawach o charakterze szpiegowskim.

"Karzące ramię sanacji" - Policja w warunkach dyktatury.
Na zakończenie kilku uwag wymagają procesy, jakie zaszły w policji
państwowej

po

1926

r.

Głównym

postulatem

marszałka

Piłsudskiego, zarówno przed, jak i po maju, było wzmocnienie
państwa, poprzez m.in. wzmocnienie autorytetu aparatu władzy.
Realizacja tego zamierzenia niejako siłą rzeczy musiała doprowadzić
do zwiększenia kompetencji, zakresu zadań i nakładów na policję
państwową jako główny organ odpowiedzialny za bezpieczeństwo
"na froncie wewnętrznym", a co za tym idzie, musiało to
spowodować ogólne umocnienie się pozycji tej formacji. Były to nie
tylko spodziewane, ale wręcz oczekiwane przez funkcjonariuszy
policji24. Osoby te z reguły oczekiwały w związku z tym, również
poprawy swojego losu materialnego, który w borykającej się z liczny
problemami gospodarczymi i innymi, pilniejszymi wydatkami,
"przedmajowej"

Rzeczpospolitej,

nie

był

zbyt

świetlany.

Zamach majowy nie przyniósł od razu dużych zmian personalnych w
policji państwowej, początkowo ograniczyły się one tylko do
najwyższych stanowisk - w listopadzie 1926 r. na stanowisku
komendanta głównego Michała Borzęckiego zastąpił wywodzący się
z armii płk szwolażerów Janusz Jagrym - Maleszewski. "Czystki"
(choć bynajmniej nie w stalinowskim tego słowa znaczeniu)
rozpoczęły się dopiero w 1927 r. wymieniono 13 z 17 komendantów
wojewódzkich

i

około

połowy

komendantów

powiatowych.

W Policji dochodziło również do zmian różnego rodzaju. Władze
sanacyjne wykazały się większą dbałością o wyszkolenie i
wyposażenie policjantów. Wprowadzono system permanentnego
doszkalania i rotacji funkcjonariuszy (byli np.: przenoszeni z pracy
śledczej do ogólnej, z dużych miast do mniejszych i z powrotem, tak
aby mogli poznać i jednocześnie zdobyć doświadczenie w różnych
warunkach). Szkolenia obejmowały również zapoznawanie się z
nowymi metodami śledczymi, technikami ujawniania dowodów
(daktyloskopia itd.). Poprawiono również wyposażenie policji w
środki i urządzenia niezbędne dla poprawnego wykonywania jej
funkcji (broń, specjalistyczne laboratoria, psy policyjne itd.). Nie bez
znaczenia

pozostało

także

polepszenie

sytuacji

materialnej

funkcjonariuszy (wynagrodzeń), choć nadal pozostawało ono dalekie
od oczekiwań. Warto również podkreślić odciążenie policji od zadań,
łączących się z wykonywaniem wielu drobnych, acz uciążliwych i
czasochłonnych czynności (jak utrzymywanie porządków na placach

i targach, doprowadzanie "niepokornych" petentów do urzędów
administracji publicznej itp.), co pozwalało jej skoncentrować się na
głównym obszarze działalności.

Policjanci z uratowanym spod gruzów dzieckiem na ulicy Freta w
Warszawie 31.05.1935. NAC

Trafne okazały się nadzieje na zwiększenie możliwości działania
policji. Nastąpiło bowiem "rozszerzenie zakresu zadań przypisanych
policji państwowej, głównie z zakresu ochrony bezpieczeństwa
publicznego,

zgodnie

z

wymaganiami

podyktowanymi

przez

dokonujące się w państwie przemiany polityczne i ustrojowe"25. Z
czasem przybierało to coraz większy zasięg, w 1934 r. po
zamordowaniu przez ukraińskich nacjonalistów zwierzchnika policji
państwowej, ministra spraw wewnętrznych płk B. Pierackiego,
Prezydent RP wydał rozporządzenie, na mocy którego osoby
"zagrażające bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu" miały być

umieszczane

w

obozie

odosobnienia

w

Berezie

Kartuskiej.

Teoretycznie decydujący głos w sprawie umieszczenia danej osoby
w tym obozie miał sędzia śledczy, jednak w praktyce rozstrzygali o
tym funkcjonariusze policji i urzędnicy administracji ogólnej (26).
Zatem kompetencje policji państwowej zostały rozszerzone na
obszar tradycyjnie zastrzeżony dla władzy sądowniczej.

Zwiększyło się również zapotrzebowanie na "usługi" świadczone
przez policję państwową. Brała ona udział w zwalczaniu akcji
organizowanych

przez

ukraińskich

terrorystów

na

kresach,

chłopskich strajków w latach 30., czy komunistów (o tym bardziej
szczegółowo przy innym miejscu). Nie można jednak zapominać, że
tego rodzaju działania policja musiała podejmować także przed 1926
r. (wspomniane już wyżej zajścia w Krakowie w 1923 r., walki z

Ukraińcami i sowieckimi dywersantami na początku lat 20.), tyle że
w okresie rządów sanacji dochodziło do tego częściej.

W tym kontekście warto zająć się problemem apolityczności
międzywojennej policji. Zgodnie z przepisami regulującymi jej
działalność powinna być ona jednostką całkowicie obojętną pod
względem politycznym (np.: funkcjonariusze nie mogli być członkami
stowarzyszeń

i

stronnictw

politycznych,

nie

mogli

również

uczestniczyć w demonstracjach, wiecach itd. o takim charakterze
bez

zgody

przełożonych).

Jak

jednak

ta

"zadekretowana"

apolityczność miała się do rzeczywistości (w szczególności w
okresie rządów sanacji)? Wg cytowanego już dr M. Maczyńskiego
(27) Komenda Główna policji państwowej zarówno w okresie przed
jak i po maju 1926 r. starała się trzymać daleko od bieżącej walki
politycznej.
Przejawem tego miał być m.in. to że prowadziła inwigilację
(śledzenie, zbieranie materiałów itd.) wszystkich partii politycznych
niezależnie od prezentowanej przez nie ideologii, a wiec nie tylko
partie opozycyjne, ale też prorządowe (jak BBWR) (28).
Należy jednak podkreślić, że zgodnie z prawem policja państwowa
była zobowiązana do wykonywania poleceń administracji publicznej
(po 1926 r. kontrolowanej przez piłsudczyków), co powodowało, że
musiała brać udział w zwalczaniu "przestępczości" politycznej, czyli
przede wszystkim nielegalnych organizacji politycznych (komuniści,
ukraińscy i polscy nacjonaliści itd.). Jak już zaznaczyłem wyżej
policja uczestniczyła także w tłumieniu objawów niezadowolenia
społecznego (strajki, manifestacje). We wszystkich tych działaniach
policja wykazywała się dużą aktywnością i zdecydowaniem (29).

Można bronić tezy, iż polska policja państwowa znalazła się w
sytuacji

podobnej

do

niemieckich

sił

zbrojnych

okresu

międzywojennego. "Ojciec" Reichswehry (30) gen. H. von Seeckta,
próbował zorganizować ją jako formację apolityczną, nie ingerującą,
"nie mieszającą się" w życie polityczne. W późniejszym okresie
dyktatury i wojny wojsko (wtedy już pod nazwą Wehrmacht)
realizowało zadania powierzone mu przez władze (zadania o
charakterze politycznym, jak np.: osławiony rozkaz Kommissarbefehl
(31)).
Podobne zjawisko (chociaż na pewno nie tak drastyczne w
skutkach) zaszło w przypadku polskiej policji państwowej. Założona
przez prawo apolityczność w rzeczywistości ustąpiła konieczności
podporządkowania

się

rozkazom

władz

politycznych.

Następcą policji państwowej była tzw. "granatowa policja" (czyli
złożona z Polaków formacja współodpowiedzialna za utrzymywanie
porządku

na

terenie

Generalnego

Gubernatorstwa,

podporządkowana Niemcom), omówienie jej jednak wykracza poza
zakres

przedmiotowy

tego

serwisu.

Źródła:
Podstawową pozycją, jaka posłużyła mi do opracowania tego
artykułu, była książka dr Marka Mączyńskiego z Katedry Prawa
Samorządu

Terytorialnego

UJ

pt.

"Policja

Państwowa

II

Rzeczpospolitej. Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania",
Wyższa Szkoła Biznesu National Loius University, Kraków 1997.
Osoby zainteresowane historią tej szlachetnej instytucji, odsyłam
właśnie

do

niej.

Pozostała

literatura:

1. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i prawa
polskiego"

wyd.

PWN,

Warszawa

2004.

2. S. Włodyka w: F. Ryszka (red.) "Historia Państwa i prawa Polski"
1918-1939 cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa
1986.
3.

D.

Malec,

J.

Malec

"Historia

administracji

i

myśli

administracyjnej"

Wyd.

UJ,

Kraków

2003.

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Przypisy:

1.Tego typu formacja występuje obecnie w Iranie.
2.Nieco tylko przekształcone słowa piosenki "Spytaj milicjanta"
zespołu

Dezerter.

3.M.

Mączyński

"Policja

Państwowa

II

Rzeczpospolitej.

Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania", Wyższa Szkoła
Biznesu

National

Loius

University,

Kraków

1997,

s.

15.

4.Więcej na ten temat patrz - link do artykułu "Jaka Polska"")

5.M.

Mączyński

"Policja

Państwowa

II

Rzeczpospolitej.

Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania", Wyższa Szkoła
Biznesu

National

Loius

University,

Kraków

1997,

s.

20.

6.tamże,

s.

22.

7.P. Wieczorkiewicz w "Kto rządził Polską" wyd. Świat Książki,
Warszawa

2007

s.

644.

8.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

45.

9.tamże,

s.

94.

10.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego"

wyd.

PWN,

Warszawa

2004

r.

s.524.

11.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

130.

12."Podręcznik dla policji państwowej" cytowane za: M. Mączyński
"Policja

..."

s.

182.

13.Za wikipedia, hasło policja (http://pl.wikipedia.org/wiki/Policja)

14.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego",

s.

523.

15.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

133.

16.tamże

"Policja

...",

s.

183.

17.F. Ryszka (red.) "Historia Państwa i prawa Polski" 1918-1939 cz.
2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986, s. 94.
Książka ta zgodnie z duchem ówczesnych czasów pełna jest
krytycyzmu

wobec

Polski

przedwojennej.

18.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

257.

19.tamże

"Policja

...",

s.

55.

20.Należy przypomnieć, że Komunistyczna Partia Polski, główny
przedmiot zainteresowania Wydziału IV D, nie przebierał w środkach
w walce z państwem - wystarczy przypomnieć zamach dokonany
przez

tzw.

"wojskówkę"

w

warszawskiej

Cytadeli.

21.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

55.

22.tamże

s.

60.

23.S. Włodyka w: F. Ryszka (red.) "Historia Państwa i prawa Polski"
1918-1939 cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa
1986,

s.

104.

24.tak

M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

72.

25.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

74.

26.J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i
prawa

polskiego",

s.524.

27.M.

Mączyński

"Policja

...",

s.

188.

28.tamże,

s.

188.

29.tamże,

s.

257

i

259.

30.Siły

zbrojne

Republiki

Weimarskiej.

31.W największym uproszczeniu nakazywał on natychmiastowe
rozstrzeliwanie pojmanych radzieckich komisarzy politycznych przez
jednostki Wehrmachtu, bez jakiejkolwiek formy procesu, czy
udowadniania przestępstw.

Adam Pązik

Materiał pochodzi ze strony

http://www.dws-xip.pl

. Dziękujemy

Redakcji dws-xip.pl za zgodę na jego udostępnienie.