1

Elżbieta Baranowska

Suwalski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli

w Suwałkach

WARTOŚCI W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Wartości to standardy naszych myśli, postaw i zachowań. Określają, kim jesteśmy, jak

żyjemy i jak traktujemy innych ludzi. Prawdziwe i uniwersalnie akceptowane wartości

wyzwalają zachowanie korzystne dla tych, kto je praktykuje, jak i dla tych, do których są

skierowane.

Wartości kształtują człowieka od wewnątrz. Wartości stwarzają człowiekowi

współczesnemu szansę na wyjście z kryzysu. Wartości same w sobie mają celową i sensowna

zmianę w postawie ludzkiej.

Wartości to te normy i zasady postępowania, które umożliwiają pełny rozwój oraz

chronią przed wyrządzaniem krzywdy sobie i innym.

Wartości można określić jako te wszystkie cele, normy i zasady postępowania,

potwierdzone przez codzienne doświadczenie, które umożliwiają rozwój oraz osiągnięcie

trwałej satysfakcji życiowej. Autentyczne wartości nie wynikają z ideologicznych założeń czy

nieuzasadnionych tradycji, lecz z

analizy doświadczenia w

odniesieniu do rozwoju

i wychowania człowieka. Każdy potrzebuje określonego systemu norm i zasad postępowania

zwanych wartościami. Normy i zasady sprzyjają rozwojowi, a jednocześnie chronią przed

błędnymi postawami.

Wielu młodych ludzi staje przed problemem wyboru, które wartości traktować jako

pierwszoplanowe: wartości konsumpcyjne, materialne czy wartości moralne - wyznaczające

stosunek do drugiego człowieka i do samego siebie. Przedmiotem potrzeb i wartości może

być wszystko, co otacza człowieka, tj. on sam i jego relacje ze społeczeństwem, przyrodą

czy światem wytworów (rzeczy, cywilizacja, kultura). W psychologii potrzebę ujmuje się

jako względnie stałą właściwość osobowości, określoną przez relację do danej klasy

obiektów zewnętrznych i wyróżniającą się emocjonalnie jako stan braku, jako tendencja

dążenia do nich. Często potrzeby ujmuje się jako stan zależności wyrażający się w tym, że

cechy i stany oraz procesy zachodzące w jednym z elementów danego systemu zależą od

istnienia cech, stanów i procesów zachodzących w drugim z jego elementów.

2

Wartością, najogólniej zdefiniowaną, jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb,

postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to być przedmiot materialny, osoba, instytucja,

idea, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp. Niekiedy do wartości zalicza się

zarówno przedmioty pożądania. Pierwsze określa się jako wartości pozytywne, drugie jako

negatywne. Inna definicja podaje, że wartości są to standardowe wzorce, które kierują

postępowaniem jednostki, sposobem, w jaki podejmuje ona decyzje, rozwiązuje konflikty

i stara się zaspokoić swoje potrzeby. Wartości kierują podejściem jednostki do zagadnień

społecznych, wpływają na postawy polityczne lub religijne, decydują o tym, w jaki sposób

jednostka przedstawia siebie innym, oceniają i osądzają postępowanie.

Mówiąc o wartościach moralnych, należy zwrócić uwagę na przeżycia jednostki,

których treścią jest wiedza i ustosunkowanie się (emocje) moralne. Treść wartości i zasad

moralnych pochodzi z kultury, m.in. nacisków społecznych, ale sposób ich realizacji jest

niezależny, oparty na własnej woli, uznaniu oraz racjonalnym uwewnętrznieniu. Jednostka

może przyswajać wartości moralne jako element kultury danego społeczeństwa, tworząc

indywidualną ich strukturę. W rezultacie powstaje indywidualna skala wartości moralnych.

Właściwości danej kultury narzucają przy tym określone formy ujmowania i wartościowania

rzeczywistości.

Historyczne zmiany w

odbiorze wartości moralnych łączą się ze zjawiskiem

kompromisu w odniesieniu do autorytetu. Tradycyjna moralność nakazywała traktować

autorytet na zasadzie bezwzględności i kategoryczności norm. Taki sposób myślenia opiera się

na dogmatycznym ustaleniu wartości moralnych, reprezentowanych przez instancję stojącą

poza jednostką (na zewnątrz) i wymagającą podporządkowania się jej woli (może to być Bóg,

państwo, tradycja). Człowiek upewnia się o słuszności swego postępowania, zakładając, że

istnieje poza nim (na zewnątrz) wzór będący miarą owej słuszności.

Dane naukowe, a także życie codzienne dostarczają dowodów na to, że dla człowieka

niezaprzeczalną wartość mają potrzeby szacunku, uznania, akceptacji oraz własnej wartości.

Niezaspokojenie tych potrzeb prowadzi do zaburzeń w zachowaniu, a nawet patologii

i samobójstw. Potrzeby te odgrywają istotną rolę w powstawaniu autorytetu, a zarazem

powstały autorytet łączy się z ich zaspokajaniem. Szacunek i uznanie jako podstawowe

wartości moralne, decydujące o istnieniu autorytetu, łączą się z postępowaniem często

określanym jako godne.

3

Naukę o wartościach nazywa się aksjologią. Aksjologia jest to ogólna teoria wartości

i wartościowania. Bada naturę wartości – ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę

i hierarchię, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz

zależności od innych elementów rzeczywistości ludzkiej, zajmuje się też sposobami ich

poznawania.

W ciągu dziesięcioleci aksjologia była rozbudowywana o różne systemy wartości,

związane z

różnorodnymi koncepcjami filozoficznymi. Powstały m.in. realistyczne

i

obiektywistyczne teorie wartości - przyjmujące wartość za coś istniejącego nie

w świadomości, lecz w sobie lub w rzeczy, ale także teorie całkowicie subiektywistyczne,

które wartość sprowadzają do afektu, poznawczego stanu lub aktu świadomości. Filozofia

mówi o wielu rodzajach wartości, występujących w różnych dziedzinach doświadczenia

człowieka: o wartościach estetycznych, moralnych, ekonomicznych, religijnych, logicznych.

Istotnym rozróżnieniem w świecie wartości jest podział na wartości subiektywne

i wartości obiektywne. Wartości subiektywne obejmują sferę gustów osobistych, a obiektywne

- istnieją niezależnie od ludzkich upodobań i chęci, one po prostu są i wymagają od człowieka,

aby je respektował i realizował, jak na przykład prawda - by ją przekazywać i dobro - by je

czynić.

Innym

ważnym zróżnicowaniem jest oddzielenie wartości relatywnych od absolutnych.

Wartości relatywne, czyli względne, są zależne od czegoś innego niż one same, ich

wartościowość opiera się na czymś spoza nich. Wartości bezwzględne, absolutne, stanowią

aksjologiczną podstawę życia ludzkiego. Ludzie poświęcają swój czas, zdrowie, wolność,

a nawet życie dla prawdy, dobra, sprawiedliwości, świętości itp.

Jedną z ważnych zasad rządzących istnieniem wartości w życiu człowieka jest fakt, że

występują one w systemie, a nie pojedynczo. Człowiek jest uwikłany w sieć wartości, wybór

jednej z nich pociąga za sobą konieczność wyboru następnej. I nie jest dobrze, gdy wybiera

on wartość sprzeczną z dotychczas uznanymi wartościami, bowiem pęka system wartości

przez niego wybrany.

Jednym z najwybitniejszych aksjologów XX wieku był Max Scheler. Do jego

głównych osiągnięć należy teoria hierarchii wartości. Przechodząc od wartości najniższej do

najwyższej, Scheler wyróżnił cztery ich poziomy. Zasadę podziału stanowią następujące

cechy: czas trwania (wartości trwałe są lepsze od przemijających), zasięg (określa, jak wiele

osób może uczestniczyć w wartości bez jej umniejszania), niezależność (wyższa wartość

4

nigdy nie jest podstawą niższej), głębia zadowolenia (im pełniejsze jest doświadczenie

wartości, tym wartość ta jest wyższa).

Posługując się tymi kryteriami Scheler przedstawił następującą hierarchię wartości:

1. wartości zmysłowe - obejmują przedmioty przyjemności i bólu oraz różnego rodzaju

dobra użytkowe,

2. wartości witalne - szlachetność i podłość, moc i słabość, zalety i wady,

3. wartości duchowe - piękno i brzydota, prawość i bezprawie, poznanie prawdy,

4. wartości religijne - szczęście i rozpacz, uczucia świętości i im przeciwne.

Przedstawiona przez Schelera hierarchia wartości wywarła wielki wpływ na współczesną

myśl filozoficzną w Europie. Pod wpływem myśli Schelera, i jednocześnie jej krytykiem, był

Nicolai Hartmann (1882-1950). Sądził on, w przeciwieństwie do Schelera, że wyższe

wartości opierają się na niższych, a nawet są od nich zależne. Wartości wyższe nie są

„silniejsze”, lecz na ogół „słabsze” od niższych. Realizowanie wartości wyższych jest czymś

lepszym niż realizacja niższych. Wartości w

ujęciu Hartmanna nie są czymś

jednowymiarowym, lecz złożonym układem obiektywnych kryteriów tego, co cenne. Można

ją ująć w sposób następujący:

1. wartości elementarne: przeciwieństwa konieczności i

wolności, bytu i

niebytu,

relacyjne przeciwieństwa harmonii i niezgodności, prostoty i złożoności, jakościowe

i ilościowe przeciwieństwa ogólności i jednostkowości, ludzkości i narodu,

2. wartości warunkujące wewnętrzną treść podmiotu: życie, świadomość, aktywność,

cierpienie, siła, wolność woli, przezorność, działanie celowe (wartości dóbr - istnienie,

sytuacja, moc, szczęście),

3. wartości moralne:

a) podstawowe wartości moralne - dobro, szlachetność, bogate doświadczenie,

b) szczegółowe wartości moralne:

- wartości starożytnego systemu etycznego (sprawiedliwość, mądrość,

męstwo, opanowanie, inne cnoty arystotelesowskie),

5

-

wartości chrześcijańskie (miłość braterska, prawdomówność, bycie

godnym zaufania, wierność, skromność, pokora, rezerwa, uczciwość

względem samego siebie, poczucie humoru),

-

wartości współczesne (miłość dalekiego - ludzkości, promieniująca

cnota, ideały moralne, osobowość i miłość osobowa).

Pośród wielu koncepcji systemu wartości można także mówić o chrześcijańskim rozumieniu

wartości, czy też o „wartościach chrześcijańskich”.

Wartości chrześcijańskie można rozumieć jako:

1. treści czysto nadprzyrodzone, prawdy wiary, niesprawdzalne racjonalnie,

przesądzające o tym, że chrześcijaństwo jest religią historyczną, a nie naturalną,

2. prawdy objawione, wprost odnoszące się do człowieka i jego życia, o charakterze

antropologiczno-etycznym, np. grzeszność człowieka, konieczność odkupienia, cel

ostateczny, sąd Boży, Dekalog, Kazanie na Górze, sakramenty, Kościół,

3. rolę treści chrześcijańskich w życiu człowieka, kulturze i dziejach ludzkości.

Zakresowo

wartości chrześcijańskie pokrywają się z wartościami ogólnoludzkimi,

nazywanymi często także wartościami związanymi z prawami człowieka. Oznaczają taką

kwintesencję wartości, jaką dzieje ludzkości wydobyły z istoty człowieka. Aksjologiczne

przesłanie Jezusa Chrystusa jest przesłaniem ogólnoludzkim. Patrzenie na człowieka przez

jego odniesienie do Boga, który jest ostateczną zasadą obiektywności i stabilności

aksjologicznego ładu, stanowi zabezpieczenie człowieka przed „rozmienieniem” go na

wartości niższe. Jest to także zabezpieczenie człowieka przed relatywizmem, który niesie

z sobą groźbę totalitaryzmu.

Współczesne analizy życia społeczeństw wskazują na załamanie się porządku wartości

ludzkich w życiu politycznym, ekonomicznym i społecznym. Jednym ze składników procesu

sekularyzacji polityki było formowanie się orientacji pragmatycznej i empirycznej oraz

odejście od orientacji całościowej, zachowującej integralną wizję człowieka, świata

i społeczeństw, do orientacji aspektowych, jednowymiarowych, partykularnych.

Wszystkie

powyższe postulaty sprowadzają się do wspólnego wołania o budowanie

życia społeczeństw opartego na odpowiednim systemie wartości. Człowiek zachowuje się

różnie w ramach różnych systemów wartości charakteryzujących odmienne struktury

społeczne. Człowiek jest bytem religijnym i moralnym, jego działanie, także społeczne

6

i

polityczne, ma charakter działania świadomego i

wolnego, za które czuje się

odpowiedzialny.

Bibliografia:

Gasiul H. „Cechy systemu wartości jako wskaźniki rozwoju osobowości”, Toruń, 1987 r.
Gasiul H. „Teorie emocji i motywacji”, Warszawa 2002 r.
Matusewicz C. „Psychologia wartości”, Warszawa – Poznań 1975 r.