11

Tomasz Goban-Klas
Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej
Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej
Uniwersytet Jagielloński

Jima Banistera typologia mediów

– próba uniwersalnej klasyfikacji medialnej

Jednym ze sposobów ogarnięcia współczesnej mnogości rodzajów mediów jest

przeprowadzenie ich typologii i klasyfikacji. Klasyfikacja – umieszczanie obiektów lub
koncepcji w zbiór kategorii (np. taksonomia lub indeks przedmiotowy) na podstawie
właściwości obiektu lub koncepcji

1

. Jeśli przyjmiemy pojęcie „mediamorfozy” systemu

medialnego per analogiam do biologicznego pojęcia metamorfozy, to możemy także
per analogiam skorzystać ze sposobu porządkowania różnorakich form życia
zapoczątkowanego przez Karola Linneusza w dziele System natury z 1735 roku. Oparty
został na obserwacji zewnętrznych form i znajdowania podobieństw (taksonomia
fenetyczna) i opisywaniu jednostek klasyfikacji – taksonów.

Klasyfikacja biologiczna ma strukturę hierarchiczną – drzewa, u którego podstawy

pnia znajdują się królestwa, powyżej typy, gromady, rzędy – a na szczycie gatunek, dalej
rodzaj i rodzina. Przykładowo, ludzie należą do królestwa zwierząt, typu strunowce,
gromada – ssaki, rząd – naczelne, rodzina – człowiekowate, rodzaj – homo, gatunek
– sapiens (myślący), podgatunek – sapiens sapiens.

Interesującą próbę taksonomii klasyfikacji mediów przedstawił Jim Banister [Banister,

2004]. Wedle niego królestwo mediów możemy podzielić sklasyfikować na dwa typy:
naturalne (pierwotne) i sztuczne (wtórne, wytworzone). To już różni świat mediów i świat
przyrody. Nie są one elementem ewolucji naturalnej, ale twórczej, ludzkiej. Należy ponadto
zastrzec, że – jak zauważył M. McLuhan – często jedno medium jest składnikiem innego
(np. mowa jest składnikiem pisma), czego nie ma w świecie zwierzęcym (choć różne gatunki
wykazują pod pewnymi względami zewnętrzne podobieństwa).

Media naturalne to te, które istnieją niezależnie od bezpośredniego działania ludzi,

jednak mogą być postrzegane przez ludzkie zmysły albo przez urządzenia skonstruowane
dla rozszerzenia ludzkich zmysłów. Media należące do typu „naturalne” można podzielić na
dwie gromady – nieorganiczne, które tworzą podstawowe formy wszechświata, niezależnie
od tego, czy są one ożywione czy nie. Nie są zależne od istnienia człowieka czy innych istot
żywych.

Gromadę mediów nieorganicznych można podzielić na rzędy – ciała stałe, ciekłe,

gazowe i elektromagnetyczne („eteryczne”). Ich wyróżnienie odnosi się do fizycznej skali
mezo, usytuowanej poniżej skali makro, a powyżej mikro

2

. To skala, w której – parafrazując

____________________

1

Klasyfikacja od łac. classis – oddział + facio – czynię, wydzielanie, wyodrębnianie

2

mezo

–

etym.

–

gr. mésos

–

środkowy, pośredni

12

Protagorasa z Abdery – człowiek jest miarą, to w niej mieszczą się ludzkie doznania
„rzeczywistości”. Ziemia stanowi dla niego środowisko naturalne, tak jak dla ryby woda,
a dla ptaka – powietrze.

Człowiek – jako jednostka biologiczna – jest w swych rozmiarach jedynie ziarenkiem

na powierzchni Ziemi. Z pomocą swych naturalnych zmysłów postrzega jedynie niewielki
krąg wokół siebie, i to na poziomie struktury mezo, czyli średniej, a nie mikro czy makro.
Dzięki swej strukturze widzenia może postrzegać wielkie obiekty, ale tylko z oddali, co
zmienia ich widok – w poetyckiej metaforze „Maleńkie, jak na niebie gwiazdy”

3

. Mniejsze

obiekty, ale zbyt oddalone, wymagają przybliżenia się, a więc podróży.

Tab. 1. Typ medium: naturalne.

Źródło: J. Banister: World of Mouse. Agate, Chicago 2004, s. 65

TYP

Naturalne (pierwotne)

G

R

O

M

A

D

A

Nieorganiczne

Fizyczno-chemiczne

Organiczne (komunikowanie)

Biologiczne

R

Z

Ą

D

Stałe

Ciekłe Gazowe

Eterycz-

ne

(radio-

we)

Wizual-

ne

(wzrok)

Audial-

ne

(słuch

Fizyczne

(dotyk)

Zapacho

we

Smako-

we

Elektro-

chemi-

czne

(DNA

etc.)

pr

zy

kł

ad

kabel

drgania

płyny

powie-

trze

zapachy

fale

obraz dźwięk dotyk zapach smak kod DNA

Typ mediów naturalnych (pierwotnych, prymarnych) można podzielić na gromadę

mediów nieorganicznych (substancji fizycznych i chemicznych) i gromadę mediów
organicznych. Z kolei taksonomia odnosi się do rzędów w gromadzie mediów organicznych
– te są podzielone wedle naszych pięciu zmysłów (wzrok, słuch, zapach, smak, dotyk) oraz
odczuć chemiczno-elektromagnetycznych (w tym DNA). Są to w najszerszym sensie media
komunikacyjne, przekazujące w specyficznej materialnej formie informacyjne bodźce (także
DNA należy do tej kategorii, jako chemiczna komunikacja międzykomórkowa).

W toku ewolucji media organiczne przybrały różne formy oparte na wykształconym

aparacie percepcji, odmiennym dla różnych zmysłów (i u różnych zwierząt), w zakresie
światła, dźwięku, zapachu etc. Tworzą sensorium – termin w języku polskim wprowadzony
przez Stanisława Lema – jako „całość wszystkich zmysłów oraz wszystkich dróg (zazwyczaj

____________________

3

Konstanty Ildefons Gałczyński: List z fiołkiem

13

nerwowych), jakimi informacje, powiadamiające nas o 'istnieniu czegokolwiek', mkną do
ośrodkowego układu nerwowego”

4

.

Media naturalne to podstawa życia – nie tylko ludzkiego. Człowiek wykształcił nie

tylko najbardziej subtelne układy tych mediów, ale nadał im specyficzną wartość przekazu
czegoś więcej – społecznych, kulturowych i psychicznych znaczeń. Wykształcił zatem
aparat mowy i kod oraz słownik artykułowanych dźwięków, czyli język. Mowa jako medium
wykracza zatem poza tę klasyfikację, jest oparta na mediach naturalnych
i biologicznym wyposażeniu człowieka, zatem i ona – w nieco innym rodzaju klasyfikacji –
jest medium naturalnym.

Człowiek nie może w ogóle bezpośrednio postrzegać procesów psychicznych innych

ludzi. Poznaje je zatem pośrednio, na podstawie ich zachowania i wyglądu, ale nade
wszystko w procesie świadomego porozumiewania się za pomocą mowy. Ona jest
prymarnym i centralnym środkiem społecznego i interpersonalnego komunikowania –
medium w najwłaściwszym sensie tego słowa. Jednak nie jest ani pierwotnym, ani jedynym
medium; nie jest także dla jednostki absolutnie koniecznym medium w każdej sytuacji,
a nawet – u niepełnosprawnych – w całym ich życiu.

Dźwięk, z definicji, jest wibracją materii, więc wymaga do transmisji fizycznego

medium, jak powietrze (także woda), natomiast fale radiowe tego nie wymagają, rozchodzą
się również w próżni. Zatem wedle rodzaju wyróżniamy media transmisyjne oraz
nietransmisyjne, a wedle gatunku – media materialne i radiowe.

Medium transmisyjne to materialna substancja (stała, płynna lub gazowa), która

może propagować fale energii. Przykładowo, transmisyjnym medium dla dźwięku
słyszanego przez ludzkie ucho jest zwykle powietrze, ale także ciała stałe (np. sznurek
w dziecięcym „telefonie”), a nawet płyny (woda) mogą służyć dla propagacji dźwięku. Fale
świetlne i radiowe nie wymagają materialnej substancji. Wiele mediów transmisyjnych
jest wykorzystywanych jako kanały komunikacyjne. Kanały takie odnoszą się do medium
używanego dla przekazywania informacji od nadawcy (albo nadajnika) do odbiorcy (albo
odbiornika).

Drugim typem mediów są media wytworzone, sztuczne. Gromada mediów

transportowych obejmuje technologie przenoszenia (transportu) obiektów materialnych
z miejsca na miejsce, które do tego używają media nieorganiczne, jak woda, ziemia,
powietrze i stosownych aparatów (łodzie, statki – dla medium wody, samoloty – dla medium
powietrza, dla dróg także form żywych, jak konie).

____________________

4

Każde stworzenie żywe posiada swoje (gatunkowo typowe, a ukształtowane przez miliony lat

Darwinowskiej ewolucji naturalnej) SENSORIUM.

14

Tab. 2. Typ medium: sztuczne (wtórne). Źródło: J. Banister, op. cit., s. 68

TYP

Sztuczne (wtórne) Technologie medialne

GRO–
MADA

Transport

Środki komunikowania

– media per se

RZĄD

Wodny

Lądowy

Powietrzny

Kosmiczny

Statyczne

Dynamiczne

Właściwym przedmiotem zainteresowania teorii mediów jest gromada środków

komunikowania. To samo jądro ludzkich mediów. Obejmuje ono dwa rzędy – statyczne
(trwałe) i dynamiczne (zmienne)

5

. Te pierwsze to przede wszystkim dzieła sztuki, czyli

literatura, malarstwo, rzeźba, tworzące trwałe dzieła, które jedynie zmiana w fizycznym
materiale może przekształcać czy degradować. Opowieści, jak Iliada, traktaty filozoficzne,
zapisane pisma święte różnych religii, obrazy Leonarda da Vinci etc. trwają przez wieki jako
treści ustalone, niezmienne, choć niekiedy parafrazowane przez innych twórców.

Tab. 3. Typ: sztuczne, gromada: środki komunikowania, rząd: statyczne.

Źródło: J. Banister, op. cit., s. 69

RZĄD

Statyczne

Rodzina

Ikoniczne

Pisemne

Rzeźbione

Rodzaj

Malarstwo, fotografia

etc.

Inskrypcje, książki,

czasopisma etc.

Rzeźba, architektura

etc.

Media dynamiczne trwają tylko w pewnym momencie, są ulotne, jak ludzki gest czy –

od niego późniejsza – mowa. Rytuały, widowiska, teatr to formy kulturowe mediów
dynamicznych. Można je podzielić na media przestrzenne, jak wszelkie ubiory, zabawki,
sygnały oraz na media linearne (spektakle o narracyjnej strukturze) i media interaktywne.

Tab.4 Typ: sztuczne, gromada: środki komunikowania, rząd: dynamiczne.

Źródło: J. Banister, op. cit., s. 69

RZĄD

Dynamiczne

Rodzina

Przestrzenne

Linearne

o ustalonej

strukturze

Interakcyjne

– zmieniające się

w relacji

z użytkownikiem

Sieciowe

Rodzaj

ruchomości,

zabawki etc.

film, telewizja,

wideo, teatr etc.

CD/DVD,
rozmowa

telefoniczna,

wideo-on-

demand

telegraf, radio

amatorskie,

telefon, Internet,

mobilne

____________________

5

A. Kłoskowska zwracała uwagę na podział mediów na środki komunikowania trwałe i nietrwałe, zob.

Socjologia kultury, PWN. Warszawa 1981

15

Media linearne posiadają dwie istotne cechy:

•

Jednokierunkowy przepływ programu (przekazu) od jego nadawcy do odbiorców;

•

Przekaz nie zawiera elementów łączności, wyboru, negocjacji, zmiany treści etc.

Media linearne mogą być zatem nazwane mediami rozsiewczymi, są nimi tradycyjne

media masowe.

Media interaktywne – zdaniem J. Banistera – mają odmienne cechy:

•

Są nielinearne, a zatem użytkownicy mogą wybierać swe sposoby korzystania, jak np.
w grach planszowych czy karcianych (są to gry analogowe). Za interakcyjne uważa się
– w minimalnym stopniu – płyty muzyczne (wybór utworu), ale przede wszystkim media
cyfrowe, jak CD, DVD, gry komputerowe etc.;

•

Są dwukierunkowe, użytkownicy mogą przesyłać dane i podejmować działania;

•

Programy dozwalają zmianę treści oraz kodów, np. poziomów gry;

•

Posiadają bardzo ograniczoną możliwość łączenia jednego użytkownika z drugim.

Interaktywne media dają użytkownikowi pewien stopień wyboru systemu informacji,

zarówno w sensie wyboru dostępu do źródeł informacji, jak i kontroli nad rezultatami
używania systemu i swych wyborów. WWW jest przykładem takiej interaktywności, gdzie
użytkownik sam wybiera ścieżki i tworzy hipertekst, czyli tekst złożony z innych tekstów.

Ale różne media mają różny stopień interaktywności, a niektóre cyfrowe media

w ogóle nie są interaktywne. Np. telewizja satelitarna niewyobrażalnie zwiększa liczbę
kanałów, lecz nie zmienia charakteru odbioru, który ma charakter linearny. Podobnie
filmowe DVD, choć do nich dołączane są dodatki interaktywne. Nie jest więc, jak cyfrowość
i konwergencja, interaktywność cechą wszystkich nowych mediów.

Pojęcie warunków interaktywności należy podzielić na:

•

Interkonektywność, czyli połączenia między różnymi sieciami;

•

Interoperacyjność, to znaczy dostęp do różnych form informacji i kontentu używając
różnych urządzeń.

Internet, przyjmując protokół TCP/IP, spełnia oba warunki, inaczej jest w sektorze

telekomunikacyjnym, gdzie utrzymuje się monopol pewnych operatorów i odpowiednich
urządzeń (karty SIM, blokady itd.). Podobnie jest w mediach – różne są standardy telewizji
HD.

J. Banister uważa, iż mamy trzy rodzaje mediów, pojawiły się one ewolucyjnie. Są

zatem media linearne, jednokierunkowe, są także media interakcyjne, dwukierunkowe oraz
media sieciowe, wielokierunkowe. Obecnie do mediów masowych (choć o coraz mniej
masowych audytoriach) zalicza się nagrania filmowe, muzyczne oraz portale internetowe.
Co więcej, Internet w formie telekomunikacyjnej i multimedialnej stanowi medium nowego
typu – społeczne–sieciowe. Łącznie z nowymi mediami mobilnymi, jak multimedialne
telefony komórkowe, oraz całą paletą dawnych i nowszych mediów (odtwarzacze
muzyczne, wideo, gry komputerowe) tworzy nowe społeczno-kulturowe środowisko
XXI wieku. Powraca się zatem w określeniu medium do ponad stuletniej jego definicji ze
Słownika Warszawskiego [1900: s. 928] jako „1” to, co coś innego w środek obejmuje,
środowisko: Powietrze jest M. istot oddychających, Woda jest M. ryb.”

Powiemy zatem, że Internet jest M. współczesnego człowieka. I staje się niemal tak

potrzebny, jak woda rybie. Jednak McLuhan zauważył, iż „ryby nie czują wody, dopóki ich

16

z niej nie wyciągniemy”. Interaktywność to cecha gier komputerowych, a nawet czatów.
To centralne pojęcie w zrozumieniu nowych mediów. Dla wielu teoretyków jest istotnym
kluczem do postmodernizmu. Porównajmy dawne i nowe muzea; tradycyjne jedynie
eksponowały swe zasoby, nowe placówki muzealne są coraz bardziej rozrywkowe. Nie tylko
pokazują, ale uczą i bawią.

Konkluzja

Jim Banister nie jest znanym i uznanym teoretykiem medialnym, jest natomiast

doświadczonym praktykiem i menedżerem medialnym w Kalifornii (USA), inżynierem
z wykształcenia. W swoich pracach ukazuje związek teorii mediów z ich praktyką. Jest także
pilnym blogerem, pełnym nowych oryginalnych pomysłów. Warto zaglądać na jego stronę
http://jimbanister.com/.

Literatura

Banister J.: World of Mouse. Agate, Chicago 2004