Literackie portrety kobiet[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Literackie portrety kobiet.
Omów ich typy i funkcje na wybranych przykładach.

To bardzo rozległy temat; siłą rzeczy musisz skupić się tylko na wybranych zagadnie-
niach – tych, które uważasz za szczególnie interesujące lub które są Ci szczególnie
bliskie. Nie warto chyba omawiać sposobów pisania o kobiecie w poszczególnych epo-
kach literackich. To bardzo wyczerpująca strategia.

Inne wożliwe sfirmułowania tematu:

• Kobieta – matka, towarzyszka życia, emancypantka, patriotka… Jak uka-

zywana jest kobieta w dziełach literackich na przestrzeni dziejów?

• Kobieta jako bohaterka literacka. Odwołaj się do wybranych przykładów

z literatury polskiej i obcej.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Zacznij od starożytności

Jakie kreacje kobiet pojawiają się w najstarszych zabytkach piśmiennictwa europejskie-
go: Biblii i mitologii greckiej? Czy są one zróżnicowane?

W obydwu dziełach spotykamy wiele ciekawych portretów kobiet. Ich sylwetki są

bardzo różnorodne i stanowią zapowiedź często odległych od siebie typów bohaterek,
jakie w ciągu wieków będą przewijać się przez literaturę.

Najbardziej wyraziste postacie kobiece z

Biblii

Biblii to:

to:

• Ewa (Księga Genesis) – kusicielka, uwodzicielka, prawzór kobiety fatalnej, która

doprowadziła mężczyznę do zguby.

• Maria Magdalena (postać z Nowego Testamentu) – kobieta upadła, jawnogrzeszni-

ca, która się nawróciła, a Chrystus przebaczył jej winy.

• Judyta (główna bohaterka Księgi Judyty) – odważna kobieta czynu. Gdy okupujący jej

rodzinne miasto Betulię barbarzyńcy odcięli mieszkańcom dostęp do wody, a zmęczo-
ny lud domagał się kapitulacji, ubrana w kuszący strój odwiedziła wodza barbarzyń-
ców Holofernesa i przepowiedziała mu rzekome zwycięstwo. Ten, uradowany, wydał
ucztę, podczas której upił się i zasnął. Wtedy Judyta ucięła mu głowę i pokazała ją
oblegającym Betulię wojskom, które uciekły w popłochu.

• Maryja (Nowy Testament) – dziewica-matka Chrystusa, czysta, kochająca, troskliwa,

opiekuńcza. Prawzór matki cierpiącej (po Jego śmierci).

Kobiety z mitologii

• Hera – siostra i żona Zeusa. Zazdrosna i mściwa – ścigała jego kochanki, w wojnie

trojańskiej pomagała Grekom tylko dlatego, że syn króla Troi (Parys) uznał za naj-
piękniejszą z bogiń nie ją, lecz Afrodytę.

Bibliografia przedmiotu

• Władysław Kopaliński, Słownik

mitów i tradycji kultury

• Słownik wyrazów obcych pod

red. Jana Tokarskiego

• Maria Janion, Kobiety i duch in-

ności

• Jolanta Brach-Czaina, Szczeliny

istnienia

• C. Petrangeli, Watykan

• Wendy Beckett, Historia malar-

stwa. Wędrówki po historii sztu-
ki Zachodu

• Stefano Zuffi, Francesca Castria,

Malarstwo nowoczesne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

• Biblia
• Lament świętokrzyski

•

• Jan Parandowski,

Jan Parandowski,

Mitologia

•

• Dante,

Dante,

Boska komedia (część III Raj)

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Dziady część IV i III, liryki (Nie-
pewność, Do M***, Na Alpach
w Splügen), Pan Tadeusz

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Beniowski, Balladyna

•

• Henryk Sienkiewicz,

Henryk Sienkiewicz,

Potop, Ogniem i mieczem, Krzy-
żacy, Quo vadis, Rodzina Poła-
nieckich

•

• Bolesław Prus,

Bolesław Prus,

Lalka

•

• Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Chłopi

•

• Michał Choromański,

Michał Choromański,

Zazdrość i medycyna

•

• Zofia Nałkowska,

Zofia Nałkowska,

Granica

•

• Bruno Schulz,

Bruno Schulz,

Sklepy cynamonowe

•

• Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

A… B… C…, Nad Niemnem,
Marta

•

• Maria Dąbrowska,

Maria Dąbrowska,

Noce i dnie

•

• Maria Kuncewiczowa,

Maria Kuncewiczowa,

Cudzoziemka, Przymierze
z dzieckiem

•

• Maria Nurowska,

Maria Nurowska,

Hiszpańskie oczy

•

• Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Wierna rzeka, Ludzie bezdom-
ni, Syzyfowe prace, Siłaczka

•

• Zygmunt Krasiński,

Zygmunt Krasiński,

Nie-Boska komedia

•

• Anna Kamieńska,

Anna Kamieńska,

wybrane wiersze

•

• Tadeusz Konwicki,

Tadeusz Konwicki,

Kronika wypadków miłosnych

•

• Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Moralność pani Dulskiej

• Atena – córka Zeusa. Wyskoczyła z jego głowy, przyszła na świat w pełnej zbroi –

uosabia więc mądrość i waleczność.

• Afrodyta – pełna uroku, zmysłowa i uwodzicielska bogini miłości.

• Hestia – siostra Zeusa. Nigdy nie opuszczała Olimpu. Spokojna patronka domowego

ogniska, którą czczono w każdej świątyni i w każdym domu.

• Demeter i Niobe – archetypy pogrążonych w cierpieniu matek.

•

Pierwsza – bogini płodów. Zakochany w jej córce Korze (Persefonie) Hades po-
rwał ją do podziemi. Szukając jej, zrozpaczona matka uczyniła ziemię jałową,
spowodowała rok nieurodzaju. Po interwencji Zeusa Hades oddał dziewczynę,
która dwie trzecie roku miała odtąd spędzać przy matce (na ziemi – czas wegeta-
cji), a jedną trzecią z nim (zima).

•

Druga bohaterka, Niobe – chełpliwa Ziemianka, została ukarana śmiercią całego
swego potomstwa (6 synów i tyle samo córek) za to, że chwaliła się, iż ma więcej
dzieci niż Leta (matka Apollina i Artemidy). Rozpaczającą Zeus zamienił w skałę
na górze Sypilos, a jej łzy – w tryskające z niej źródło.

• Helena – najpiękniejsza kobieta świata; jej uroda była bezpośrednią przyczyną woj-

ny trojańskiej.

Strategia rozwinięcia

Przedstaw wybrane typy prezentowania postaci kobiecych w literaturze.

Kobieta wyidealizowana

Młoda, piękna, szlachetna, wywierająca zbawienny wpływ na psychikę zakochanego
w niej mężczyzny.

• Typ spopularyzowany przez Dantego Alighieri, który w dwóch utworach: prozator-

sko-poetyckim Nowym życiu i poemacie epickim Boska komedia uwiecznił swą uko-
chaną – zmarłą w wieku 25 lat Beatrice Portinari. Książkową Beatrycze pozbawił
wszelkich wad – to kobieta anioł, uosabiająca tęsknotę poety za idealną miłością.
Jedyna cecha, jaka przypominała o jej ludzkiej naturze – to nieprzeciętna uroda.
W Boskiej komedii (III część – Raj) stała się przewodniczką Dantego po kolejnych
sferach nieba aż do dziewiątej, w której zasiada sam Bóg – musi być więc godna, by
obcować ze Stwórcą.

• Podobnie ukazują kobietę romantycy. Kobiety z ich dzieł mają rysy kochanki ideal-

nej (piękna, dobra, wrażliwa, czuła) – zważywszy na fakt, że takich bohaterek jest
wiele, a cechy się powtarzają, postacie są mało zindywidualizowane. Taka jest uko-
chana Gustawa z IV części Dziadów, przedstawiona przez niego w godzinie miłości
– później, gdy na jej dłoni pojawia się „cudzy pierścień” (wychodzi za innego), jej
wizerunek staje się bardziej ekspresyjny i wyrazisty. Rysy ideału ma piękna i niewin-
na wybranka Jacka Soplicy z Pana Tadeusza – Ewa Horeszkówna oraz napotkana po
latach przez jego syna (Tadeusza) jej córka – Zosia (skromna, prosta w obejściu,
zdolna do prawdziwych uczuć). W lirykach poety (Niepewność, Do M***, Na Alpach
w Splügen) idealizowana jest i jego heroina (Maryla Wereszczakówna), i sama mi-
łość. Także Słowacki idealizuje kobietę – I Pieśń Beniowskiego („Kłębami dymu nie-
chaj się otoczę,/ Niech o miłości pomarzę półsenny./ Czuję, jak pachną kochanki
warkocze”), poemat opisowy W Szwajcarii.

Galerię wyidealizowanych (ale niepozbawionych indywidualnych cech charakteru) bo-
haterek spotykamy u Sienkiewicza. Są to między innymi:

• Oleńka Billewiczówna z Potopu Henryka Sienkiewicza. „Anioł” wzbogacony rysem

patriotyzmu. Dziadek Herakliusz Billewicz zobowiązał ją, by wyszła za Andrzeja
Kmicica. Kawaler początkowo przypadł jej do gustu, lecz gdy poznała jego awantur-
niczy charakter, odprawiła go „na wieki” (lecz mimo to jako osoba lojalna pomogła
mu się ukryć przed szukającymi zemsty za spalenie Wołmontowicz). Później odkryła,
że Kmicic był w dodatku poplecznikiem Radziwiłłów (podstępnie zdobyli jego pa-
rol). Porwana przez księcia Bogusława dzielnie broniła swojej czystości. Dzięki jej

Prezentacje maturalne

Ucz się z

uczciwemu i nieustępliwemu charakterowi wszystko skończyło się dobrze: Kmicic,
aby na nią zasłużyć, pod przybranym nazwiskiem poświęcił się dla ojczyzny i z hulaki
zmienił się w patriotę. Panna, gdy dowiedziała się o wszystkim, wypowiedziała słynną
kwestię: „Jędruś! Ran twoich niegodnam całować!”, pobrali się – w Panu Wołodyjow-
skim widzimy Oleńkę jako brzemienną, hołubioną żonę.

• Ligia Kallina z Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Piękna, młoda dziewczyna o nie-

bieskich oczach i ciemnych bujnych włosach, „przeświecających na skrętach odbla-
skiem bursztynu”. Zakładniczka, córka wodza plemienia Ligów, wychowana w rzym-
skim domu Aulusów. Pod wpływem swej opiekunki przystała do gminy chrześcijan.
Przyjęła ich trudne zasady moralne, pozostała im wierna nawet w najbardziej drama-
tycznych okolicznościach. Siła jej charakteru, wiara i bezkompromisowość wywarły
zbawienny wpływ na zakochanego w niej Rzymianina – Marka Winicjusza, który
z gwałtownika zmienił się w człowieka głęboko myślącego, czującego i wierzącego.

• Danuśka Jurandówna z Krzyżaków Henryka Sienkiewicza. Kilkunastoletnia córka

rycerza ze Spychowa, dwórka księżnej Anny Danuty Mazowieckiej. Jej dominująca
cecha to wrażliwość. Darzyła na poły dziecięcym uczuciem Zbyszka z Bogdańca, ale
jak dorosła kobieta uratowała mu życie (stojącemu na szafocie narzuca na głowę
chustę – nałęczkę – znak, że chce go poślubić). Dobroć doprowadziła ją do zguby:
wezwana listem od rzekomo umierającego ojca wyruszyła w samotną podróż i wpa-
dła w zasadzkę Krzyżaków, potem popadła w obłęd. Odbita przez Zbyszka, umarła
w drodze do Spychowa.

Elementy idealizacji obecne są też w kreacjach postaci Heleny Kurcewiczówny
z Ogniem i mieczem (nieprzeciętna uroda, wierność) oraz Maryni Połanieckiej z Ro-
dziny Połanieckich (serdeczna, dobra, umiejąca wybaczać).

Polska odmiana kobiety fatalnej

Przeciwieństwo kobiety idealizowanej, uosobienie zła. Bez skrupułów gra, udaje uczu-
cia, bawi się cudzymi emocjami, wystawiając je na próbę. Doprowadza do zguby zako-
chanych w niej mężczyzn. Sama też rzadko bywa szczęśliwa – osiąga raczej krótkotrwa-
łe zadowolenie, że „znowu się udało”, potem niejednokrotnie ponosi klęskę. Damskie
czarne charaktery:

• Izabela Łęcka z Lalki Bolesława Prusa. Świadomie manipuluje uczuciami zako-

chanego w niej Wokulskiego. Stwarza pozory, że jej na nim zależy („ukochany” wpa-
da w euforię), innym razem ziębi wyreżyserowanym chłodem (okresy jego depresji).
Bawi się i prowokuje. Urodę traktuje jak kartę przetargową, z jednakowym zaanga-
żowaniem kokietuje wszystkich mężczyzn: artystów, subiektów, arystokratów. Raz
jest pajęczycą (omotuje i pilnuje Wokulskiego – może jego pieniądze są jej jedyną
szansą?), innym razem – niszczącą modliszką. Ociera się niemal o psychiczną prosty-
tucję. Pozostaje mieć nadzieję, że i sam Wokulski dojdzie do podobnego wniosku i w
ruinach zamku nie popełni samobójstwa.

• Rebeka z Zazdrości i medycyny Michała Choromańskiego. Żona przedsiębiorcy

Widmara. Młodsza od niego, ładna, pełna temperamentu. Przed ślubem miała bujną
przeszłość (mąż o tym wiedział z obserwacji i pamiętnika dawnej przyjaciółki – Zofii
Dubilanki). Niepomny na to poślubił ją i cierpiał męki zazdrości, bo żona nadal miała
romanse – zdradzała go z lekarzem Tamtenem. Była w tym bardzo odważna (gdy
zgasło światło, położyła obu mężczyznom ręce na kolanach i każdemu dała do zrozu-
mienia, że kocha właśnie jego) i sprytna – nie sposób jej niczego udowodnić. Mistrzy-
ni kłamstwa: ukrywała przed mężem prawdę o przebytej podczas jego nieobecności
operacji (rzekomy wyrostek, prawdopodobnie – usunięta pozamaciczna i… pozamał-
żeńska ciąża). Pośrednio – winna śmierci człowieka (śledzący ją na polecenie Wid-
mara Żyd Gold zginął przywalony linią wysokiego napięcia). A wracająca z namięt-
nej randki Rebeka z niewinną miną powtarzała swoje zwykłe „Trzeba mi wierzyć,
mój mały”. To uosobienie zła i życiowej obłudy!

• Jagusia Paczesiówna (Borynowa) z Chłopów Władysława Stanisława Reymonta.

Kobieta fatalna nie do końca typowa. Nie ma złych intencji – rozsadzały ją tempera-
ment i ciągła chęć podobania się, uwodzenia. Spoglądała na przystojnych chłopców,

Prezentacje maturalne

Ucz się z

lecz matka przewidziała dla niej inny los: małżeństwo z niekochanym, starszym wdow-
cem, bogatym Maciejem Boryną. Związek nie odpowiadał zmysłowej naturze Jagny,
szukała więc coraz to nowych kochanków. Był wśród nich Antek Boryna (syn Macie-
ja), wiejski donżuan, a także Mateusz, wójt; dziewczyna zaczyna nawet uwodzić kle-
ryka Jasia. Podboje nie ułatwiały jej życia: u Borynów wciąż „piekło wrzało w chału-
pie”, pretensje do niej miał nie tylko mąż, lecz również Antek (przez romans z nią
odsuwała się od niego wiejska gromada) i jego zdradzana żona Hanka. Czynione nie
do końca świadomie zło doprowadziło Jagnę do klęski: została w poniżający sposób
wydalona z Lipiec (wywieziona na kupie gnoju).

• Justyna Bogutówna z Granicy Zofii Nałkowskiej. Też trochę wyłamuje się ze sche-

matu. Nie jest czysta: uwikłała się w romans z mężczyzną, choć z góry wiedziała, że
jej nie poślubi (syn rządcy majątku i córka kucharki!). Ale od typowej kobiety fatalnej
różni ją uczuciowość: kochała Ziembiewicza i naiwnie ufała we wzajemność. To prze-
konanie ogarnęło ją, gdy spotkała go w mieście po długiej przerwie. Zenon był już
żonaty, lecz łatwowierna, samotna (zmarła jej matka) dziewczyna wierzyła, że jest
mu potrzebna nie tylko cieleśnie. Nie było w niej wyrachowania, gry, nawet wtedy,
gdy po usunięciu ciąży w depresji wypaliła kochankowi oczy. Do klęski doprowadziła
nie tylko jego (okaleczony, popełnił samobójstwo), ale i siebie.

• Rysy kobiety fatalnej mają kobiety z prozy Brunona Schulza, zawsze dominujące nad

mężczyzną i wyniszczające go (służąca Adela – ojciec, ciotka Agata – wuj Marek).

Spełniająca się w pracy

• Stasia Bozowska z Siłaczki Stefana Żeromskiego. Nauczycielka społeczniczka. Nie

robi – jak jej koledzy ze studiów – kariery, lecz wyjeżdża na zapadłą wieś, by szerzyć
oświatę wśród ludu. W ciężkich warunkach zapada na tyfus i umiera.

• Joanna Lipska z A… B… C… Elizy Orzeszkowej. W swym mieszkaniu uczy pol-

skiego dzieci z sąsiedztwa. W działaniu odnajduje sens i wartość życia. Zostaje za to
ukarana (jej „szkółka” jest nielegalna, a polski w kraju pod zaborami – językiem
zakazanym), ale i tak nie rezygnuje ze swej działalności.

• Justyna Orzelska z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Domowe zajęcia uratowały

ją przed załamaniem, gdy porzucił ją Zygmunt Korczyński. Docenia więc wartość
pracy, umie ją szanować. Nie boi się wyjść za mąż za zubożałego szlachcica z zaścian-
ka, decyduje się na życie w chacie i mozolny trud, którego zdążyła już zakosztować.

• Marta Korczyńska i Maria Kirłowa z tej samej powieści. Pierwsza – ciotka Justyny

– prowadzi dom brata (Benedykta). W młodości odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza –
przestraszyła się ciężkiej pracy. Ale ta jej nie ominęła, a ominęło ją szczęście. Po latach
rozumie swój błąd – po ślubie Justyny i Jana chce przeprowadzić się do zaścianka i po-
magać młodym. Druga – żona utracjusza, próżniaka i plotkarza – Bolesława Kirły.
Uczciwa i gospodarna, prowadzi dom, zajmuje się dziećmi i… nie narzeka.

Nieprzygotowana do samodzielnego życia

• Marta Świcka z powieści Elizy Orzeszkowej Marta. Zubożała ziemianka, która

odebrała domowe wykształcenie (trochę francuskiego, słaba gra na fortepianie). Utrzy-
manie zapewniał jej mąż – urzędnik. Gdy nagle umarł, Marta i jej córeczka zostały
bez środków do życia. Kobieta szukała pracy, ale nie sprawdziła się jako nauczyciel-
ka, urzędniczka, ekspedientka. Zaczęła żebrać, w końcu zdecydowała się na kradzież
pieniędzy. Uciekając przed policją, wpadła pod koła omnibusu i zginęła. Ważny głos
w dyskusji o emancypacji kobiet, potępienie tradycyjnego wychowania.

• Emilia Korczyńska z Nad Niemnem tej samej autorki. Oderwana od życia, nie mia-

ła pojęcia nawet o prowadzeniu domu, wychowywaniu dzieci (choć była matką), za-
rządzaniu majątkiem. Hipochondryczka, która przed trudnościami życiowymi ucie-
kała w wyimaginowaną chorobę – globusa. Spędzała czas na czytaniu romansów
i jałowych pogawędkach z damą do towarzystwa Teresą, która jest karykaturą swej
pani. Ożywiała się tylko w towarzystwie bawidamków, np. Różyca. Gdyby nie miał kto
na nią pracować, umarłaby z głodu.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Neurotyczka

• Żona z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Gdy Henryk oddalił się od niej

dla poezji, życzyła ich synkowi Orciowi, aby i ten w przyszłości był poetą. Życzenie się
spełniło: dziecko zostało jasnowidzem i artystą, ale zginęło w Okopach Świętej Trój-
cy. Ona sama, szalona, umiarła w szpitalu dla obłąkanych.

• Barbara z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. W młodości przeżyła wielki zawód miłos-

ny, który na zawsze zmienił jej psychikę. Wszystkich mężczyzn porównywała z daw-
nym ukochanym (żaden tej próby nie wytrzymywał), od czasu jego odejścia czuła się
niespełniona. Zdawała się nie pamiętać o trywialnej przyczynie rozstania (rodzina
Józefa Toliboskiego uznała ją za nie dość majętną), wyolbrzymiała natomiast pozy-
tywne zachowania chłopaka. Zerwane dla niej nenufary urosły do rangi symbolu,
który towarzyszył jej przez całe życie. Z poczucia przegranej nie wyrwało jej ani
małżeństwo z wartościowym człowiekiem, ani macierzyństwo (była matką lękliwą
i zbyt opiekuńczą). Gnębiły ją koszmarne sny, była nerwowa. Szkoda, bo pominąwszy
skrajne stany emocjonalne, była dobrą, życzliwą światu kobietą.

• Róża Żabczyńska z Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej. Przeżycia z młodości zmie-

niły ją w trudną do zniesienia sekutnicę. Też została porzucona przez ukochanego,
czuła się nieakceptowana w nowym środowisku (ciotka przywiozła ją z rodzinnego
Taganrogu do Warszawy), nie udało się jej zrobić wymarzonej kariery skrzypaczki.
Zawsze towarzyszył jej kompleks osoby obcej, niepotrzebnej i niechcianej (stąd tytuł
utworu). Próbowała go zniwelować, tyranizując otoczenie. Poniżała męża, niszczyła
związki uczuciowe dzieci, była nieprzyjemna i wyniosła. Z tego stanu wyrwała ją do-
piero rozmowa z lekarzem z Królewca, który dostrzegł w starszej kobiecie małe, za-
lęknione dziecko. Rozrachunku ze swoim życiem zniszczonym na poszukiwaniu nie-
potrzebnego odwetu dokonała w dniu, który niespodziewanie okazał się ostatnim dniem
jej życia.

Odrzucona

Rozstajemy się z nimi w chwili, gdy właśnie zostają porzucone przez ukochanych męż-
czyzn, nie wiemy więc, jak potoczą się ich dalsze losy i czy nie dołączą do grona neuroty-
czek. Na razie jesteśmy świadkami ich ogromnego smutku, zawiedzionych uczuć i nadziei.

• Salomea Brynicka z Wiernej rzeki Stefana Żeromskiego. Uboga szlachcianka

uratowała życie rannemu powstańcowi. Zabrała go do domu i opiekowała się nim
przez długie tygodnie. Między młodymi zrodziła się miłość, dziewczyna spostrze-
gła, że spodziewa się dziecka. Wtedy zjawiła się matka Józefa, hrabina Odrowążo-
wa. Nie pozwoliła synowi na mezalians, zdobyła się jedynie na wręczenie Salomei
sakiewki z pieniędzmi. Zraniona, ale dumna dziewczyna rzuciła pieniądze do rzeki
Łośnej.

• Joanna Podborska z Ludzi bezdomnych tego samego autora. Miłość Tomasza Judy-

ma. Nauczycielka, chciała pracować jak narzeczony, i czuć się potrzebna. Nie miała
nic z pustej lalki, była myślącym i czującym człowiekiem. Nigdy nie miała własnego
kąta – marzyła o spokojnym domu wypełnionym prostymi sprzętami i o rodzinnej har-
monii. Wiedziony pasją społecznika Tomasz porzucił ją w imię wyższych racji. I mi-
mo że miał odwagę jej to wytłumaczyć („Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony,
ani jednej rzeczy, którą bym przytulił do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie
znikną te podłe zmory”), sprawił jej bezgraniczny ból.

Matka

Pogrążona w bólu

• Maryja z Lamentu świętokrzyskiego (Posłuchajcie, bracia miła…). Stojąc pod krzy-

żem, cierpiała wraz z Synem, w czym przypominała zwykłą ziemską kobietę bolejącą
nad krzywdą własnego dziecka.

• Pani Rollison z III części Dziadów. Błagała Senatora o łaskę dla uwięzionego syna.

Ten, niestety, pozostał niewzruszony. Wybuch jej żalu jest symbolem matczynej
miłości i bezsilności – kobieta nie wiedziała, że młodego Rollisona, pobitego pod-
czas śledztwa, wyrzucono przez okno. Gdy została powiadomiona o rzekomym sa-

Prezentacje maturalne

Ucz się z

mobójstwie, wróciła do Senatora, by wyrazić oburzenie i rozpacz. Jej sylwetka wska-
zuje, że w naszej literaturze wizerunek matki cierpiącej często wiązany jest z wize-
runkiem matki Polki. Wprost pojawia się on w wierszu Adama Mickiewicza Do
matki Polki (wskazówki, jak powinna wychowywać syna, aby w przyszłości nie ugiął
się przed oprawcą).

• Współczesna matka bolejąca to matka z wiersza Anny Kamieńskiej Matce księdza

J. Popiełuszki. Jego treścią jest prosty, matczyny żal („żeby nie był odchodził od
domu, żebym nie miała tej łaski być matką kapłana”), trudne do wyartykułowania
cierpienie („ja jestem prosty ból do samego nieba”), nawiązanie do Maryi rozpa-
czającej pod krzyżem („wolałabym nie być tą Polską struchlałą/ jak Maryja pod
krzyżem”).

Kochająca, często zbyt opiekuńcza

• Matka Marcina Borowicza z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego. Była dla syna

oparciem, ale i trochę go rozpieszczała (np. nie każe za to, że kradnie dla niej kwiaty
spod kapliczki).

• Barbara z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. Ciepła, czuła, ale i zalękniona, zwłaszcza

lękała się o najmłodszego Tomaszka, który bez skrupułów to wykorzystywał.

• Matka Witka z Kroniki wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego. Żyła marze-

niem o przyszłej karierze lekarskiej syna. Przesadnie o niego dbała i niepokoiła się,
ale jej troska nie uchroniła go przed młodzieńczą miłością.

Odrzucająca psychicznie swoje dziecko

• Narratorka Przymierza z dzieckiem Marii Kuncewiczowej. Nie od razu zaakcep-

towała swą ciążę, a potem dziecko.

• Róża z Cudzoziemki tej samej autorki. Dopóki nie odkryła w Marcie talentu wokal-

nego, była wobec niej niemal obojętna (dziecko zostało poczęte wbrew woli matki).
Wzorową matką była tylko z obowiązku, nie z uczucia.

• Matka Ewy z Hiszpańskich oczu Marii Nurowskiej. Często negowała i krytykowała

córkę, która została poczęta w wyniku gwałtu w gułagu. Swą postawą wpędziła ją
w nerwicę i anoreksję.

Podstępna intrygantka

• Tytułowa bohaterka Balladyny Juliusza Słowackiego. Nie wahała się przed popeł-

nieniem zbrodni. Walcząc o względy Kirkora i związaną z tym władzę, zabiła siostrę
Alinę. To tylko pierwszy krok – zacierając postępek, zamordowała (wraz z Kostry-
nem) Gralona (posłaniec Kirkora), potem Pustelnika, któremu w chwili słabości po-
wierzyła tajemnicę, wreszcie dawnego kochanka Grabca (rywal w walce o koronę
Popielów). Posuwając się wciąż dalej na drodze zła, wydawała się niezwyciężona. Ale
i ją dosięgła kara – wydawszy wyrok na samą siebie, zginęła od nagłego uderzenia
pioruna.

• Aniela Dulska i Juliasiewiczowa z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.

Pierwsza – pozorna – obrończyni moralności. Wyrzuciła lokatorkę, która truła się
z powodu zdrady męża i ściągnęła przed kamienicę Dulskiej pogotowie (skandal!).
W rzeczywistości zakłamana kołtunka, tolerowała romans syna ze służącą – dzięki
temu chłopak siedział w domu. Ale kiedy Hanka zaszła z nim w ciążę, Dulska, razem
z kuzynką Juliasiewiczową, uknuła intrygę: dadzą jej pieniądze, a ona zrezygnuje
ze Zbyszka. Gdy wszystko się udało, panie odetchnęły z ulgą: wreszcie można będzie
zacząć „żyć po bożemu”!

Nie tylko ukochana kobieta, lecz również wartościowy, sprawdzony przyjaciel

• „Nieprzepłacona Dorota” z Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego.

• Bohaterka utworów Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, żona Natalia, z którą

poeta stworzył rodzinę. Prośba o wyspy szczęśliwe, Rozmowa liryczna, O naszym gospo-
darstwie, Pieśń, np. Pieśń III („Ile razem dróg przebytych/ Ile ścieżek przedepta-
nych…”).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategia zakończenia

Podsumuj wypowiedź, zbierz najważniejsze wnioski

• Od najdawniejszych czasów (Biblia, mitologia) kobieta często jest bohaterką utwo-

rów literackich.

• Literackie portrety kobiet są bardzo zróżnicowane, często wręcz od siebie odległe, co

świadczy o zauważanym przez pisarzy bogactwie kobiecej psychiki.

• Wśród różnorodnych wizerunków kobiet można wyodrębnić powtarzalne ujęcia,

które w ciągu wieków przewijają się przez dzieła literackie. Do tej grupy należą:
kobieta wyidealizowana, fatalna, spełniająca się w pracy, nieprzygotowana do sa-
modzielnego życia, neurotyczka, kobieta porzucona (mimo swoich zalet), matka,
podstępna intrygantka, ukochana, a zarazem przyjaciel. Mimo pewnej powtarzal-
ności, nie można tu jednak mówić o schemacie i stereotypie. Typowość nie jest toż-
sama z brakiem indywidualności – inaczej przedstawia się np. kobieta fatalna u Bo-
lesława Prusa (Izabela Łęcka z Lalki), a inaczej u Choromańskiego (Rebeka z Za-
zdrości i medycyny).

• Niektóre ujęcia wpasowują się w tendencje epoki (np. romantyzm i idealizowanie

kochanki, pozytywizm i kobieta oddająca się pracy), ale ta zasada nie jest sztywną
regułą. I tak np. w modernistycznych Ludziach bezdomnych pojawia się pracowita
Joasia o społecznikowskim zacięciu, zaś adresatki współczesnych liryków nierzadko
są idealizowane niczym kobiety z utworów romantycznych (Konstanty Ildefons Gał-
czyński Pokochałem ciebie, Pyłem księżycowym…).

Mężczyźni z różnych epok o swym ideale kobiety

Starożytność:

Piękna jak Afrodyta, wierna jak Penelopa. Bogowie, strzeżcie mnie przed rozumem
Ateny!

Średniowiecze:

Wewnętrznie podobna do św. Kingi, zewnętrznie do Madonny z Krużlowej.

Renesans:

Fraszka cnota! Niech szaleje, kiedy czas ku temu!

Barok:

Ochędożna i pieszczona, ale nie wydra.

Oświecenie:

Żona modna, potrzebująca dużo na swe utrzymanie.

Romantyzm:

Bezcielesna zjawa o zgrabnej kibici.

Pozytywizm:

Skrzyżowanie Izabeli Łęckiej ze Stasią Bozowską.

Młoda Polska:

Krzepka góralka rozmiłowana w Schopenhauerze.

Dwudziestolecie międzywojenne:

Wyzwolona emancypantka, lubiąca gotować i sprzątać.

Lata wojny i okupacji:

Najlepiej rocznik dwudziesty. Ale nie musi interesować się geografią.

Współczesność:

Uroda Britney Spears, intelekt Zuzy z IVa. Byle nie odwrotnie!

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Dlaczego – mimo poczynionego na wstępie zastrze-
żenia o nietypowym charakterze ujęć – uznałeś jed-
nak Jagnę z Chłopów i Justynę z Granicy za kobie-
ty fatalne?

Proponowana odpowiedź

Kobiety fatalne często są wyrachowane w uwodzeniu
mężczyzny, działają z premedytacją (Izabela Łęcka).
Tych cech nie ma ani Jagusia, ani tym bardziej Justy-
na. Ale nie zapominajmy o innych cechach bohaterki
tego typu: Słownik wyrazów obcych pod red. Tokar-
skiego definiuje termin „fatalny” jako „zgubny, niosą-
cy nieszczęście, niszczący”. Takie są obie kobiety. Ja-
gna niszczy życie starego Boryny, który z inną kobietą
(lub sam) miałby stabilizację i spokój, naraża go na
plotki, wystawia na pośmiewisko. Destrukcyjnie dzia-
ła też na Antka, nie tylko zaniedbującego żonę i rodzi-
nę, ale też popadającego w konflikt z otoczeniem, któ-
re w pewnym momencie się od niego odsuwa.
Dziewczyna zdaje się nie zauważać, że romanse z nią
nie tylko niszczą reputację jej kolejnych mężczyzn (Ja-
sio!), lecz przybliżają nieszczęście również do niej sa-
mej, niszcząc jej życie. Podobnie zachowuje się Justy-
na: wbrew intencjom, niszczy spokój niczemu
niewinnej Elżbiety, swoje zdrowie (aborcja, załama-
nie), okalecza Zenona (pośrednio przyczynia się do

jego samobójstwa) i skazuje się na izolację. Wobec
takich rozmiarów czynionego zła trudno nie określić
tych bohaterek mianem „kobiet fatalnych”.

Dlaczego w podanej przez Ciebie literaturze przed-
miotu znalazła się książka pod tytułem Watykan?

Proponowana odpowiedź

Jest to album zawierający reprodukcje obrazów ze zbio-
rów muzeum watykańskiego. Wśród nich znajduje się
obraz przedstawiający jedną z wymienionych przeze
mnie bohaterek – biblijną Judytę (autor – wyrosły ze
szkoły Caravaggia Orazio Gentileschi).

Jakie znasz inne definicje pojęcia „dialog”? Uzasad-
nij wybór definicji przedstawionej w Twoim wywodzie.

Proponowana odpowiedź

Dialog to podstawowa forma komunikacji, rozmowa,
wymiana wypowiedzi co najmniej dwóch osób. Wystę-
puje w codziennej praktyce językowej, ale ma zasto-
sowanie także w literaturze, zwłaszcza w dramacie. Po-
nieważ temat nawiązuje do tradycji filozoficznej,
najbardziej pomocne wydawało mi się rozumienie po-
jęcia „dialog” wywodzące się z pism Platona.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Reprodukcje obrazów przedstawiających różne

Reprodukcje obrazów przedstawiających różne
ujęcia kobiety:

ujęcia kobiety:

• Nawiązanie do Biblii:

Orazio Gentileschi, Judyta.

• Matka bolejąca nad losem swojego dziecka:

Cosme Tura, Pieta.

• Nawiązanie do mitologii:

Sandro Botticelli, Narodziny Wenus.

• Macierzyństwo niosące szczęście i radość:

Peter Paul Rubens, Helena Foulment z dziećmi.

• Kobieta zmysłowa, kusicielka:

Auguste Renoir, Kąpiąca się;
Francisco de Goya, Maja ubrana;

Maja naga;

Edvard Munch, Madonna.

Cytaty o kobietach:

• Nie ma takiej sprawy, która nie mogłaby być pretekstem

do sporu o kobietę.

Juwenalis, Satyry

• Kobiety są krańcowe: o wiele lepsze albo o wiele gor-

sze niż mężczyźni.

Jean de La Bruyere, Charaktery. O kobietach

• Słabości, twe imię kobieta.

William Szekspir, Hamlet

• Kobieta – byle była ogromnie dobra, ogromnie prawa

i bardzo moja i bardzo kochana.

Henryk Sienkiewicz, Rodzina Połanieckich

• Najlepszą kobietą jest ta, o której się najmniej mówi.

Tucydydes, Wojna peloponeska

Fikcyjna, samodzielnie „skonstruowana” sonda

Fikcyjna, samodzielnie „skonstruowana” sonda
(opierająca się na naszej wiedzy o epoce).

(opierająca się na naszej wiedzy o epoce).