Sens życia  
Niniejszy referat poświęcony został analizie literatury psychologicznej i
filozoficznej zajmującej się zagadnieniem różnych aspektów (płaszczyzn) ludzkiego życia,
będących wymiernikami jego jakości .
Jako, że trudno jest precyzyjnie i jednoznacznie określić co to jest   jakość życia
( wnikliwa literatura zagadnienia nie pozwoliła autorce niniejszej pracy doszukać się definicji
 jakości życia ) w poniższym referacie omówione zostały pewne płaszczyzny ludzkiej
egzystencji, które, w subiektywnym odczuciu autorki tej pracy, mogą stanowić o jej (tej
egzystencji) jakości. Do tych aspektów , które zostały poddane analizie należą:
- sens i wartość życia człowieka
- dążenia i motywy ludzkiego postępowania, określane też mianem  aspiracje
- potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania
- szczęście i cierpienie w życiu człowieka
Przed przystąpieniem do rozważań na temat jakości życia człowieka należałoby
najpierw ustalić jak definiujemy ów  podmiot , którego egzystencją zajmować się będziemy.
Chodzi tu o OSOB
, którą definiować będziemy za K. Obuchowskim , który podaje, jak
następuje:
 Osobą nazywam jednostkę ludzką, która utrzymuje dystans psychiczny wobec potrzeb i
pragnień, rozwija się, kierując sensem swojego istnienia . (Obuchowski, 1995, s.12)
Jak wskazuje powyższa definicja każda osoba, każdy człowiek jest odpowiedzialny
za swoje życie. Optymalną sytuacją jest taka, w której dana jednostka tak ukierunkuje swoje
dążenia , starania i postępowanie, aby osiągnąć jak najwyższą jakość swojego istnienia .
Ocena tej jakości należy zarówno do danej jednostki (osoby), (wówczas jest to ocena
subiektywna), jak i ocena obiektywna należąca do otoczenia. Najważniejsze w tym jest to,
aby wypadkowa tych dwóch ocen była jak najwyższa.
Jednym z aspektów będących niejako wykładnią jakości życia ludzkiego jest jego
sens i wartość. Pierwsze z pojęć, o którym będzie traktował niniejszy referat, jest pojęciem
bardzo szerokim, na które można spojrzeć z wielu stron, analizować je zgodnie z odczuciami
obiektywnymi jak i subiektywnymi. Bogata literatura, którą odnajdujemy rozważając pojecie
sensu życia jest dowodem na to , że termin ten można ująć i opisać w wieloraki sposób, tak z
punktu widzenia filozoficznego , jak i psychologicznego.
Z drugiej strony sytuacja taka świadczy o tym, że nie istnieje jedna, jasna i spójna
definicja owego pojęcia. Owszem , różnorodne definicje przytaczane przez psychologów i
filozofów zawierają jakieś wspólne pierwiastki, jednakże każdy z nich ( filozofów i
psychologów) prezentuje swój pogląd na zagadnienie sensu życia, każdy wytycza swoją
ścieżkę, po której należy podążać rozważając znaczenie słów  sens życia .
Z kolei wartość ludzkiego bytu jest raczej zagadnieniem zaprzątajacym uwagę tylko
filozofów. Podobnie jak w przypadku terminu sens życia, znaczenie wartości odnoszącej się
do ludzkiego życia, jest trudne do jasnego sprecyzowania.
Poniższe rozważania zatem są próba przedstawienia i zanalizowania zaledwie kilku
różnych spojrzeń psychologów i filozofów na zagadnienie sensu i wartości ludzkiej
egzystencji.
Słysząc słowa :  Moje życie nie ma sensu! czy też  Odnalazłem sens życia !
zwykle nie mamy problemu ze zrozumieniem tego, co rozmówca wypowiadający powyższe
słowa chce nam przekazać. Jednakże tak naprawdę, to tylko  czujemy , że rozumiemy, że
wiemy, a w rzeczywistości nic nie wiemy. Owo  niby- rozumienie ma miejsce za sprawą
języka komunikacji, który Kazimierz Obuchowski rozumie jako  jeden z języków, którego
ewolucja przebiega w kierunku maksymalizacji znaczeń, na jednostkę wyrazu.
( Obuchowski, 1995, s. 243  przypisy). Chodzi tu o to, że jeden wyraz może zawierać pewną
szeroką treść, której  esencję rozumiemy , jednak nie potrafimy wyrazić słowami tej treści.
Istnieje wiele takich wyrazów , których znaczenie rozumiemy, ale nie potrafimy podać
jakichś precyzyjnych definicji tych słów. Tak więc z całą pewnością jesteśmy w stanie
stwierdzić , że w słowach naszego rozmówcy tkwi jakaś głębsza treść znaczeniowa,
psychologiczna , a nawet filozoficzna.
W tym miejscu rozpocznijmy więc nasze rozważania nad tą treścią słów  sens
życia wychodząc od najprostrzych określeń , czy tez skojarzeń , jakie nasuwaja nam się jako
pierwsze zaraz po usłyszeniu lub uświadomieniu sobie tych słów. Są to : celowość istnienia,
koncepcja naszej egzystencji, pomysł na życie, plan, który realizujemy dążąc do określonego
celu, wspólny mianownik całego życia człowieka.
Obuchowski przytacza słowa Williama James a, który powiedział:  Marzę o
znalezieniu powodu , dla którego można chcieć żyć o godzinę dłużej ( Obuchowski, 1989,
s.74). Stąd kolejne określenie kojarzące się z sensem życia , czyli powód, przyczyna , dla
których czujemy , że chcemy trwać.
Wchodząc głębiej w zagadnienie sensu życia prezentowane przez Obuchowskiego
stwierdzamy, że ów sens jest nierozerwalnie połączony z jednostką ludzką i odnalezienie go
poza nią jest niemożliwe, a poszukiwanie poza jednostką  bezskuteczne. Na potwierdzenie
tej tezy Obuchowski podpiera się słowami Sorena Kierkegaarda, które brzmią następująco:
 Moje własne życie, moje własne działanie powinno zawierać odpowiedz
na to, czy i
dlaczego warto żyć. Przecież życie poza człowiekiem i jego działaniem nie ma sensu. Więcej,
działanie jest z człowiekiem tożsame w tym znaczeniu, że konstytuuje go. ( Obuchowski,
1989, s. 74 ) . W słowach tych tkwi głęboka myśl filozoficzna, według której chodzi o to, że
jednostka ludzka nie mogłaby istnieć bez ustalonego sensu życia, a sam sens nie istniałby bez
jednostki. Słowem: sensu życia nie można ustalić nie biorąc pod uwagę człowieka.
Fakt, że sens życia wiąże się nierozłącznie z jednostką ludzką potwierdzają jeszcze
inne słowa Obuchowskiego według których ów sens jest pewną prawdą o człowieku, pewną
 kategorią poznawczą, konstruktem naszego umysłu, wartością przypisywaną przez nas
rzeczywistości, w której żyjemy, wartością, która uzasadnia takie , a nie inne formy naszej
egzystencji. Sens życia jest w tym ujęciu wynikiem rozpoznania sytuacji, w jakiej osoba
działa, i na tej podstawie stworzenia koncepcji tego, jaki rodzaj życia byłby najbardziej
właściwy, godny człowieka, celowy, uzasadniony ( Obuchowski, 1989, s .75). Prezentowany
pogląd jest z gruntu subiektywny , gdyż zakłada, że sens życia rodzi się w umyśle danej
jednostki, jest przez nią nadawany i oceniany. Poza tym definicja ta zawiera kolejne
określenie , które tłumaczy znaczenie terminu  sens życia . Chodzi tu o utożsamianie sensu z
uzasadnieniem dlaczego dany człowiek żyje tak, a nie inaczej. Kontekst sytuacyjny ma więc
znaczenie.
W książce zatytułowanej  Przez galaktykę potrzeb Obuchowski określił swój
stosunek do zagadnienia sensu życia i wyraził to następującymi słowami:  Sens życia jest to
potrzeba dorosłego człowieka, polegająca na tym, że bez utworzenia własnej,
abstrakcyjnej koncepcji życia, w której może on się pozytywnie spełnić do końca
istnienia, nie jest możliwy rozwój jego osobowości. ( Obuchowski, 1995, s. 254)
Definicja powyższa wskazuje na to , że niezbędnym i koniecznym warunkiem egzystowania
człowieka w świecie, a przede wszystkim niezachwianego rozwoju osobowości jest
ustalenie własnego scenariusza postępowania , prowadzącego do satysfakcji i totalnego
spełnienia. Brak takiego scenariusza może doprowadzić do różnego rodzaju nerwic
egzystencjalnych, do załamania i rozpadu osobowości, co może mieć tragiczne i
niebezpieczne następstwa. Jednym słowem , jasno określony sens życia człowieka daje mu
poczucie stabilizacji.
Jednakże istnieje taka możliwość , że człowiek jest w stanie realizować swój sens
życia dopiero w póz
nym wieku. Nie jest to niczym niestosownym, według
Obuchowskiego, ponieważ nie istnieją ramy , czy granice wiekowe określające ściśle kiedy
ów sens należy realizować.
W spełnianiu określonego sensu życia Obuchowski dostrzega pewne
niebezpieczeństwo. To niebezpieczeństwo , to uprzedmiotowienie człowieka.
Uprzedmiotowienie takie ma miejsce w sytuacji, kiedy to człowiek jest  spełniany przez
sens życia, jest mu podporządkowany, a nie odwrotnie, tzn. gdy człowiek jest podmiotem
kierującym swoim życiem , panującym nad celami, dążeniami i podejmowanymi działaniami.
Nieco odmienne stanowisko niż omawiany wyżej Obuchowski , jeśli chodzi o
rozumienie znaczenia terminu  sens życia , prezentuje Tadeusz Czeżowski. Sens życia
przekłada on na cele do jakich dąży jednostka. Wszelkie działania podejmowane w
kierunku realizacji tych celów tworzą zwartą dorzeczną całości i ta całość właśnie to sens
życia. Cele określone są przez różnorakie potrzeby człowieka.  Cele te nie są między
sobą niezależne, lecz układają się tak , iż cele bliższe są środkami do osiągnięcia
celów dalszych. Celami, które nie służą jako środki dla osiągnięcia dalszych celów,
nazywamy celami dla siebie lub celami ostatecznymi. ( Czeżowski, 1989, s.171).
Ważne jest, jak podkreśla autor aby jedne cele nie zakłócały drugich, aby wszystkie one
były harmonijnie zgrane oraz aby wzajemnie się wspierały.
Swój pogląd na życie i jego sens Czeżowski bardzo obrazowo oraz symbolicznie
ujmuje w słowach , które zostały wykorzystane niniejszej pracy jako motto następującej
treści:  życie to jakby zadanie , które człowiek otrzymuje do rozwiązania  sens życia
zaś to rozwiązanie, które trzeba znalez
ć. ( Czeżowski, 1989, s. 175 ) Życie , które ma
prowadzić do rozwiązania tego niezwykle skomplikowanego zadania powinno być wolne
od nieprzemyślanych impulsów, kierowanych niskimi popędami, nieokiełznanymi siłą
naszej woli.  Życiem bez sensu jest życie kapryśne, z dnia na dzień, od zachcianki do
zachcianki, bez jasno wytyczonego celu. ( Czeżowski, 1989, s. 176)
O sensie życia jako ukierunkowaniu celów i działań z nimi związanych pisze
Alfred Adler, który jako jeden z pierwszych zajął się rozważaniami nad omawianym
zagadnieniem. Zadając sobie pytanie o sens życia trzeba według Adlera uwzględnić
 (...) system wzajemnej zależności : człowiek - kosmos (Adler, 1986, s. 243). Albowiem,
jak postuluje dalej autor , życie jednostki jest składową całego kosmosu, dlatego więc
musi istnieć ten kosmiczny związek. O tym , że życie jednostki ma sens , jeżeli tworzy
część jakiejś całości mówi opisany wyżej Czeżowski, a Adler formułuje to w następujący
sposób:  jednostka tylko wtedy postępuje we właściwym kierunku, gdy żyje i dąży do
sukcesu jako cząstka całości. ( Adler, 1986, s. 254) Tak więc życie danej osoby ma sens,
jeśli nie opiera się on jedynie na własnej koncepcji jednostki , lecz jej dążenia i
działania są tak ukierunkowane, że tworzą pewien pozytywny wzorzec, zorientowany na
dobro wszystkich ludzi. Człowiek powinien dążyć do doskonałości , a nie do mocy czy
siły. Jak twierdzi Adler, tą doskonałością może być Bóg:  Nie ulega wątpliwości, że
pojęcie Boga zawiera (...) ruch do doskonałości jako cel, i że jako konkretny cel
doskonałości najlepiej odpowiada niejasnej tęsknocie człowieka do osiągnięcia
doskonałości. ( Adler, 1986, s. 246)
Sens życia wiąże się z wartością, albowiem wszystkie cele należy poddać
ocenie wartości zanim przejdzie się do ich realizowania i do podjęcia właściwej decyzji
odnośnie środków i narzędzi , jakich użyjemy do ich realizacji . W tym miejscu
odejdz
my zatem na moment od rozważań na temat sensu życia, a zajmijmy się
wyjaśnieniem co będziemy rozumieli przez wartość życia. Zacznijmy od ogólnego
ustalenia terminologii wartości.
Pojęcie  wartość z pewnością w pierwszym rzędzie kojarzy nam się z
ekonomią, gdzie znaczy ono mniej więcej tyle , co  cena , z zastrzeżeniem, że  cena
jest pojęciem bardziej konkretnym i węższym niż  wartość . Do terminologii filozoficznej
 wartość została przyjęta pod koniec XIX wieku za sprawą Fryderyka Nitschego i jego
hasła :  przewartościowanie wszystkich wartości. W tym samym wieku wyodrębniona
została oddzielna nauka badająca wartości, nazwana teorią wartości lub po prostu
aksjologią. Nauka ta jednak nie dostarcza nam jasnej definicji wartości, co wynika z
faktu, że zjawisko wartości jest proste i nierozkładalne, a  To, co wygląda na definicję
 wartości jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo
znaczący, na przykład  dobro . Albo jest omówieniem. Omówienie takie ma zwykle
jedną z dwu postaci: bądz
mówi , że wartość rzeczy jest tą jej własnością, która
czyni, iż lepiej jest by rzecz ta była, niż nie była, bądz
też mówi, że wartość jest tą
własnością rzeczy, ze względu na którą chcemy tę rzecz mieć, ze względu na która
jest nam ona potrzebna. (Tatarkiewicz, 1992, s. 76)
Aby zanalizować pojecie  wartości trzeba najpierw zastanowić się  czy
wartość jest treścią doznania, czy przedmiotem poznania? (Czeżowski, 1989, s. 117), to
znaczy , czy wartość jest cechą przedmiotu, rzeczy, czy też stosunkiem do niej.
( Tatarkiewicz, 1992, s. 76) Pytania ta spowodowały powstanie dwóch obozów:
subiektywistów i obiektywistów. Ci pierwsi uważają, że  oceny, tj. stwierdzenia wartości
, w niczym nie wzbogacają opisu przedmiotu. ( Czeżowski, 1989, s.117). Ocena wartości
zatem wyraża jedynie nasz stosunek do danego przedmiotu, jest wtórna w stosunku do
składników uczuciowych i powstaje jako ich następstwo.
Subiektywiści stworzyli rodzinę czterech koncepcji minimalistycznych.(
Tatarkiewicz, 1992) Pierwszą z nich jest subiektywizm aksjologiczny stricto sensu, wg
którego rzeczy nie posiadają wartości tylko my im je nadajemy. Kolejna- relatywizm
aksjologiczny- głosi, że rzeczy posiadają wartość nie same przez się , lecz w stosunku
do innych rzeczy, są wartościowe dla czegoś lub kogoś, nie są absolutne. Werbalizm
aksjologiczny natomiast zakłada , że wartość jest względna, zmienna w czasie i różnych
warunkach historycznych ,np.  Pieniądze nie mają wartości na bezludnej wyspie, piękne
barwy nie mają jej dla niewidomego. (Tatarkiewicz, 1992, s. 77) . Ostatnia teoria
subiektywistów to sceptyzm aksjologiczny, zakładająca, że o wartościach , które są jedynie
wyrazem ludzkich odczuć i upodobań nic pewnego powiedzieć nie można.
Według obiektywistów składnikiem pierwotnym jest ocena ,która w następstwie
wywołuje takie , a nie inne odczucia; przyjemność, radość, bądz
też przykrość, grozę, lęk .
Według teorii maksymalistycznych , głoszonych przez zwolenników tego obozu,
wartości są zawsze obiektywne i bezwzględne. Opisując stanowisko obiektywistów
Czeżowski pisze, że  Dla wyjaśnienia (...) powstania oceny jako stwierdzenia wartości
przedmiotu wystarczy przyjąć odpowiednie nastawienie wartościujące, czyli postawę
oceniającą estetyczną lub moralistyczną (...), która wraz z przedstawieniem przedmiotu
jest warunkiem wystarczającym dla powstania oceny (...).
Warto podkreślić w obliczu istnienia poglądów subiektywistycznych i obiektywistycznych
, że nie jest warunkiem koniecznym , aby wartości były w równym stopniu obiektywne
czy subiektywne.